Źródło: Zbigniew Drozdowicz Filozofia Oświecenia
Oświecenie w Polsce przypada na lata rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795), władcy, o którym z pełnym przekonaniem można powiedzieć, że był dobrze wykształcony np. jego atutem było ,to ,że władał kilkoma językami.
Pozostawał on pod wpływem idei oświecenia , głównie francuskiego i prowadzoną przez siebie polityką przyczynił się do upowszechnienia oświecenia w Rzeczpospolitej.
Stanisław August Poniatowski był arystokratą , jego ojciec był kasztelanem krakowskim a matka pochodziła z rodziny Czartoryskich.
Prawdopodobnie Stanisław August był ojcem córki carycy Katarzyny .Władczyni Rosji politycznie i militarnie wspierała Stanisława Augusta.
7.września 1764 przypadła królowi Augustowi korona m.in. przyczyniły się do tego oddziały rosyjskie.
Po ponad 30 latach panowania Króla August zaczęły wybijać się na szczyt jego dokonania. Najważniejsze z nich erygowanie w 1765 roku w Warszawie szkoły Rycerskiej ,oraz podpisanie ustawy rządowej w roku 1791, która przeszła do historii Polski pod nazwą Konstytucja 3 Maja.
Znaczenie tych działań dla Polski potrafili docenić goszczący w naszym kraju cudzoziemcy i niejeden z nich wystawił królowi pozytywną opinię.
Król nie zawsze mógł zrobić wiele dla Polski, gdyby na jej najwyższych szczeblach władzy ustawodawczej nie znaleźli się ludzie oświeceni na tyle ,aby wznieść się ponad swoje jednostkowe i grupowe interesy. Swoją obecność zaznaczyli podczas tzw. sejmu rozbiorowego w latach 1773-1775 .
Byli oni jednak zbyt słaby, aby skutecznie przeciwstawić się siłom wewnętrznym i zewnętrznym , które anarchizowały kraj i osłabiały jego pozycję w Europie. Ich pozycja była dużo mocniejsza w Sejmie Czteroletnim (1788-1792), nazywanym również Wielkim.
W pierwszej fazie Sejmu Czteroletniego udało się , by na stanowisko marszałka zasiadł „swój człowiek” .Był to Stanisław Małachowski 1736-1809,polityk, który miał na swoim koncie wystąpienie przeciwko królewskim projektom, jednak w najważniejszych momentach był filarem stronnictwa królewskiego i współautorem projektu konstytucji.
Wspierało go grono zwane „Kuźnią Kołłątajowską ”- poza Kołłątajem zaliczali się do niego Franciszek Salezy Jezierski , Franciszek Zabłocki ,Jan Dembowski, Kazimierz Konopka, Józef Pawlikowski, Józef Wybicki oraz Jan Potocki. Każde z tych nazwisk to wizytówka polskiego Oświecenia.
Po dramatycznych wydarzeniach w XVII stuleciu w okresie panowania Stanisława Augusta na terenie Rzeczypospolitej żyło ok. 6 mln. Mieszkańców.
Zdecydowanie w większości była to ludność chłopska .
W skali europejskiej dużym miastem był tylko Gdańsk w połowie XVII stulecia miał około 50 tyś. mieszkańców, natomiast Warszawa i Kraków około 30 tyś mieszkańców.
W drugiej połowie XVIII stulecia pojawiło się pewne ożywienie urbanistyczne dotyczące głównie Warszawy . Zaczęły budować się nowe rezydencje magnackie, banki i domy handlowe. Efektem tego ożywienia było to ,że Warszawa w ciągu zaledwie 50 lat dołączyła do grona miast europejskich mających 100 tyś. mieszkańców. Bardzo duże zaangażowanie polityczne wykazywała szlachta należąca do magnackich rodzin np. Radziwiłłowie ,Potoccy , Braniccy, Czartoryscy .
Rodziny te posiadały ogromne majątki . Pałace z bogatymi wystrojami i dużą ilością służby konkurowały z królewskimi dworami. Niejeden z tych magnatów czuł się królem w swoich posiadłościach. Prowadzili oni królewski tryb życia ,własną polityka wewnętrzną i zewnętrzną. Swoje prywatne sprawy załatwiali na sejmach i sejmikach.
W niektórych dobrach magnackich znajdowały się ogromne manufaktury np. należące do Radziwiłłów wytwórnie sukna, płótna , fajansu i szkła w Nieświeżu , Nolibokach i Urzeczu.
Życie magnaterii ostro kontrastowało na tle zwyczajnej szlachty .
Szlachta była przeważnie wielodzietną rodzina ,żyjącą ze świadczeń ciążących na ludności chłopskiej. Ich najbardziej rozpowszechnioną fora była pańszczyzna, czyli praca chłopa przez określoną liczbę dni w tygodniu na pańskiej ziemi.
Pierwsze symptomy załamania europejskiego rynku handlu produktami rolnymi pojawiły się na początku XVIII. Szczególnie wyniszczający kraj okazał się „Potop Szwedzki” . W niektórych regionach np. na Mazowszu obszar tzw.pustek przekroczył 80% , w gospodarczej Wielkopolsce było ich ponad 50%.Do roku 1775 szlachta miała zakaz zajmowania się handlem i przemysłe.
W najbardziej dramatycznej sytuacji gospodarczej znajdowało się polskie chłopstwo . Powstania chłopskie na ziemiach polskich stanowiły rzadkość.
Liczną i mocno zróżnicowaną wewnętrzną grupę polskiego społeczeństwa stanowiło duchowieństwo.
Podczas wojny polsko –szweckiej większa część biskupów wspierała króla. Jednak nie wszyscy. Biskup krakowski Piotr Gębicki przeznaczył na wyposażenie i utrzymanie jego wojska wszystkie złote i srebrne naczynia kościelne.
Historycy kultury polskiej wskazują Warszawę jako centrum ówczesnego życia umysłowego, a w szczególności na dwór królewski , który za panowania Stanisława Augusta stał się miejscem spotkań najwybitniejszych umysłów polskiego Oświecenia.
Na tle architektonicznych i artystycznych osiągnięć dosyć skromnie przedstawia się warszawskie szkolnictwo. Zaliczały się do niego seminaria i kolegia duchowe. Jednak nie było wśród nich uniwersytetu.
Seminaria nie mogły oczywiście spełnić i zastąpić tej roli .
W programach nauczania dominowała teologia moralna oraz liturgia. Obowiązującym językiem była łacina.
Było dużo ludzi ,którzy byli nienasyceni polskim szkolnictwem. Jednym z nich był Stanisław Konarski , publicysta ,pedagog ,reformator szkolnictwa założyciel Collegium Nobilium w roku 1740. Była to szkoła wyższa , założona w Warszawie. Zadaniem tej instytucji było kształcenie nowego pokolenia Polaków , by przygotować je do przeprowadzenia przebudowy państwa polskiego. Kolegium dzieliło się na pięć klas , a nauka w nim trwała 8 lat.
Swoistą wizytówkę oświecenia stanowiły wówczas czasopisma . W 1765 roku pojawiło się w Warszawie pismo o nazwie „Monitor”. Na jego łamach znajdowali się : Stanisław Konarski , Ignacy Krasicki, Franciszek Bohomolec, Adam Kazimierz Czartoryski.
Klub „Monitora” , przy stałym współudziale , króla odgrywał rolę inicjatora dyskusji na podstawowe wówczas tematy, narzucał masom szlacheckim nowy, nie zawsze precyzyjny określony wzór odnowy moralnej. W dziedzinie filozoficznej radykalizm pisma objawiał się raczej w krytyce i negacji feudalnych instytucji ,przywilejów , mitów i opinii .
Najwybitniejszymi przedstawicielami oświecenia w polskiej filozofii byli: Jan Śniadecki 1756-1830, wróg metafizyki i empirysta , Stanisław Staszic 1755-1826 i Hugo Kołłątaj 1750-1812, którzy na ideach oświeceniowych opierali pracę nad rozwojem kraju.
Filozofia Kanta napotkała w Polsce silny opór ze względu na skrajnie antymetafizyczny rys polskiej myśli tamtych czasów.
Kant znał osobiście Jana Śniadeckiego, ale krytykował go za próbę rehabilitacji metafizyki.