Współczesna rzeźba Polski ukształtowała się w neogenie, ale najstarsze zachowane jej formy (Karpaty, Sudety, Góry Świętokrzyskie, pas wyżyn) pochodzą z paleogenu. W środkowej i północnej części Polski teren został przykryty osadem polodowcowym.

Era Kenozoiczna: (mln lat)
* czwartorzęd
*holocen - od 0,01

*plejstocen – 1,8-0,01

*neogen (trzeciorzęd)

*Pilocen 5,3 – 1,8

* Miocen 23,0 – 5,3

*plateogen

*oligocen 33,0 – 23,0
*eocen 55,8 – 33,0

*paleocen 65,0 - 55,8

Karpaty – Na początku paleogenu znajdowało się tam rozległe zagłębienie wypełnione wodą. Tatry były dużą wyspą. Przez miliony lat gromadziły się w nim przynoszone przez rzeki piaski, żwiry, iły i muły, które przeobrażały się w piaskowce, zlepieńce, iłowce i mułowce. Większość z tych osadów zwanych filszem dochodzi do 6000m. W czasie oogenezy alpejskiej osady fliszowe zostały sfałdowane i wypiętrzone, wskutek czego powstały Karpaty Zewnętrzne(Beskidy). Na północ od wypiętrzonych Karpat powstało zapadlisko tektoniczne – wyraźne zagłębienie ograniczone od północy pasem wyżyn a od południa – krawędzią Karpat.

Sudety – są różnego wieku, pochodzenia i mają różną odporność na czynniki zewnętrzne. Zróżnicowanie skał jest znacznie większe. Najstarsze to gnejsy i łupki krystaliczne wieku prekambryjskiego budujące Góry Sowie, a najmłodsze to piaskowce i margle kredowe stanowiące tworzywo Gór Stołowych. Sudety to jedyne góry w Polsce, w których na powierzchni występują skały wszystkich er i okresów geologicznych, z wyjątkiem jury. Zostały wypiętrzone podczas kaledońskich ruchów górotwórczych w sylurze i hercyńskich w karbonie. W mezozoiku były niszczone przez czynniki zewnętrzne.

Sudecki uskok brzeżny – pęknięcie skorupy ziemskiej powstałe 25 mln lat temu pod wpływem alpejskich ruchów górotwórczych. Od tego czasu doszło do jego częściowego zniszczenia i powstała krawędź sudecka. Wielki uskok powstał także w czeskiej części Sudetów. Dzisiejsze Sudety należą do gór zrębowych.

Ruchom górotwórczym towarzyszyła też działalność wulkaniczna. Po wulkanach zostały liczne złoża bazaltowe.

Działalność górotwórcza w paleogenie i neogenie miała różne natężenie, oraz była rozdzielana spokojnymi okresami. Wtedy górotwór był intensywnie niszczony przez czynniki zewnętrzne. Tak powstała m.in. Równia pod Śnieżką, wierzchołki Gór Bystrzyckich i Gór Orlich, oraz Szczeliniec w Górach stołowych.

Gorący i wilgotny klimat panujący w paleogenie i neogenie warunkował rozwój zjawisk krasowych na obszarach wapiennych i dolomitowych. Powstały wówczas doliny krasu podziemnego i powierzchniowego. Charakterystyczne są jaskinie, wywierzyska, ponory, oraz doliny krasowe i skałki. Taki krajobraz jest na Wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej, Górach Świętokrzyskich, Sudetach i Niecce Nidzianej.

Plejstocen to inaczej epoka lodowcowa. Klimat charakteryzował się cyklicznością, było wiele okresów zimnych (glacjałów) i okresów ciepłych (interglacjałów) Terytorium Polski było pod wpływem lądolodu co najmniej 3 razy. Najstarsze zlodowacenie (zlodowacenie Sanu)dotarło aż do dolin karpackich i wypełniło kotliny sudeckie. Na Przedgórzu Sudeckim wystawał jedynie Masyw Ślęży tworząc „wyspę skalną” zwaną nunatakiem.

Zlodowacenie Odry miało mniejszy zasięg. Lądolód zatrzymał się na północnej części pasa wyżyn w Bramie Morawskiej i dolinie Wisły, aż po ujście Sanu.

Zlodowacenie Wisły(bałtyckie, północnopolskie) miało najmniejszy zasięg. W zachodniej części polski czoło lądolodu sięgnęło Zielonej Góry i Leszna, a we wschodniej Nidzicy i Augustowa.

Przemieszczając się lądolód wydzierał z podłoża wielkie fragmenty skalne, które wtapiał w lód z gruzem, żwirem i piaskiem. Materiał ten – morena- transportowany był setki, a nawet tysiące kilometrów. Dzisiaj jest w północnej i środkowej Polsce, a także w Sudetach i Karpatach w formie eratyk – skupiska lub pojedynczo występujące głazy różnej wielkości. Największy – Trygław, koło Białogardu.

Podczas postoju lądolodu, kiedy topnienie lodu jest zrównoważone jego dostawą z wnętrza czaszy, wytapiający się materiał skalny tworzy wał równoległy do czoła lądolodu. Powstaje morena czołowa dokumentująca przebieg krawędzi lądolodu. Największe wzgórza morenowe – Wieżyca, Dylewska Góra, Szeska Góra. Wody powstałe z topnienia lądolodu wynosiły na przedpole moren czołowych piasek i żwir tworząc płaską równinę zwaną sandrem (Puszcza Drawska, Bory Tucholskie, Puszcza Piska, Puszcza Augustowska).

Wody topniejącego lądolodu spływały na południe zgodnie z nachyleniem powierzchni. Nachylenie powierzchni Polski sprawiało, że wody polodowcowe zmieniały kierunek spływu z południowego na zachodni. Ogromne masy wody zablokowane przez czoło lądolodu i powstały pradoliny: Wrocławsko – Magdeburska, Barucko – Głogowska, Warszawsko – Berlińska i Toruńsko – Eberswaldzka. Płaskie pradoliny wykorzystywane są przez rzeki: Wisłę, Wartę, Odrę, Noteć.

Lądolód skandynawski był silnie popękany. Woda spływała szczelinami w dół i płynęła pod lądolodem wycinając w podłożu głębokie i długie doliny. Nazywamy je rynnami polodowcowymi. Mają przebieg południkowy i niektóre są wypełnione wodą. Tworzą jeziora rynnowe, np. Ostrzyckie i Raduńskie. Formami polodowcowymi są też

kemy – pagórki lub wzgórza zbudowane z piasków i żwirów osadzonych w szerokich szczelinach pomiędzy bryłami topniejącego lądolodu.

Ozy – wydłużone, kręte formy pagórkowate zbudowane z piasków i żwirów osadzanych w tunelach pod lodowcem.

Rzeźba polodowcowa – charakterystyczny zespół form polodowcowych, m.in. wzgórza moren czołowych, równiny moreny dennej, stożki sandrowe, pradoliny, rynny polodowcowe oraz ozy i kemy. Najlepiej ta rzeźba zachowała się w północnej i środkowej Polsce w zasięgu lądolodu zlodowacenia Wisły. Są to głównie pojezierza: Mazurskie, Pomorskie i Wielkopolskie. Rzeźba nosi tam nazwę młodo glacjalnej.

Na znacznych obszarach środkowej Polski rzeźba polodowcowa jest bardziej zmodyfikowana niż na pojezierzach, formy zlodowacenia są starsze i były dłużej niszczone. W rzeźbie dominują równiny moreny dennej, pradoliny oraz wzgórza moren czołowych np. Wał Trzebnicki. Ten typ to rzeźba staro glacjalna.

Charakterystyczną cechą rzeźby polodowcowej w Polsce jest sferowość. Kilka pasów moren czolowych, sandrów i pradolin świadczy o kilkakrotnym pobycie lądolodu na tym obszarze.

Podczas zlodowacenia Wisły znaczna część terytorium znajdowała się w strefie peryglacjalnej. Panowały niskie temperatury powietrza, a opady były niewielkie. Występowała wieloletnia zmarzlina. Na przedpolu lądolodu rosły porosty, mchy i karłowate brzozy oraz trawy. Nad lądolodem panował wyż, dominowały wiatry zachodnie, północno – zachodnie i północne. Na obszarach porośniętych skąpą roślinnością i pokrytych piaskami wiatr usypywał wydmy śródlądowe.

Zamróz – zamarzanie wody w porach i szczelinach skalnych powodujące wietrzenie mechaniczne. Pod wpływem tego procesu powstała drobna zwietrzelina pylasta, składająca się głównie z pyłu kwarcowego. Stałe wiatry wiejące od lądolodu transportowały ją na południe i południowy wschód osadzając w strefie o skąpej roślinności. Takie cykle powtarzały się wielokrotnie i powstały lessy.

Pokrywy lessowe występują na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu, Wyżynie Sandomierskiej, w Niecce Nidziańskiej i na Przedgórzu Sudeckim. Na lessach powstały czarnoziemy.

Gołoborza – blokowiska skalne powstałe z ostrokrawędzistych bloków, które powstały w wyniku wietrzenia skał. Występują w Górach Świętokrzyskich, Karkonoszach, na Babiej Górze, w Bieszczadach oraz w Masywie Ślęży.

W plejstocenie oziębienie klimatu obniżyło granicę wieloletniego śniegu w górach. Duże opadu śniegu i niska temperatura powietrza spowodowały rozwój lodowców lokalnych, które w znacznym stopniu przemodelowały rzeźbę Tatr i Karkonoszy. W źródłowych odcinkach dolin rzecznych wytworzyły się kotły polodowcowe (cyrki), które po ustąpieniu lodowców zostały wypełnione wodą tworząc jeziora cyrkowe. (Czarny i Wielki Staw w Tatrach, oraz Wielki i Mały Staw w Karkonoszach.

Jęzory lodowe przemodelowały V-kształtne doliny rzeczne na doliny lodowcowe o profilu u-kształtnym. Formami polodowcowymi występującymi w tatrzańskich i karkonoskich dolinach są także moreny czołowe oraz moreny boczne.

Stożki sandrowe – żwiry i otoczaki wyniesione na przedpole gór przez wody z topniejących lodowców.

Pod wpływem działalności lodowców, intensywnego wietrzenia mrozowego i grawitacyjnych ruchów masowych grzbiety Tatr zostały poszarpane, utworzyły się granie, turnie, ściany skalne pocięte żlebami, doliny i cyrki polodowcowe. Powstała rzeźba wysokogórska –alpejska.

Polodowcowa rzeźba Karkonoszy nie ma typowych cech alpejskich. Powstałe w plejstocenie lodowce wcięły się w płaską powierzchnię Karkonoszy, oraz rozcięły stoki gór zarówno południowe jak i północne.

Holocen – obecna epoka geologiczna. Trwa od 10-12 tys lat i jest okresem ocieplenia klimatu po zlodowaceniu Wisły. Stopnienie lodów pokrywających Europę i Amerykę Płn. Spowodowało podniesienie poziomu wszechoceanu o 50m. Niecka bałtycka wypełniła się wodą, Bałtyk jest morzem bardzo młodym, liczy ok. 10 tys lat. W miejscach, w których fale wdzierały się w ląd powstał stromy brzeg zwany klifem (okolice Trzęsacza i Jarosławca i na północ od Gdyni)

Wały wydmowe – powstały przez budującą działalność fal i prądów morskich. (Łeba, płw. Helski)

Mierzeja – przedłużenie zasadniczego lądu stałego lub jego półwyspu, usypane przez morskie fale przybrzeżne, tworzące piaszczystą barierę oddzielającą zalew lub zatokę od morza. Tworzą ją jeden lub dwa półwyspy oraz ewentualnie znajdujące się w linii mierzei wyspy. (mierzeja Helska, Mierzeja Wiślana)

Jezioro przybrzeżne – zbiornik wodny całkowicie oddzielony od morza mierzeją, niegdyś zatoka morska, laguna (jezioro lagunowe), liman (jezioro limanowe) czy delta rzeki (jezioro deltowe). Po latach, z powodu braku dostępu do wody słonej, jeziora przybrzeżne zawierają wodę słodką. Ich powstanie tłumaczy się odcięciem zatok morskich piaszczystymi mierzejami, utworzonymi w wyniku akumulacyjnej działalności morza. (Jamno, Bukowo)

Uchodzące do Morza Bałtyckiego Wisła i Odra utworzyły delty.

W trakcie holocenu duży wpływ na rzeźbę miała działalność człowieka. Znaczne przeobrażenia wynikały z eksploatacji węgla brunatnego metodą odkrywkową. W rejonie Bełchatowa, Konina, Koła, Turka i Turoszowa powstały wyrobiska o pow. Kilku km2 i głębokości niekiedy ponad 100m. W okolicy wyrobisk powstały hałdy.

Prowadzona od kilkuset lat eksploatacja węgla kamiennego metodą głębinową na Wyżynie śląskiej i w rejonie Wałbrzycha i Nowej Rudy spowodowała powstanie różnych zapadlisk i niecek.

Niecka – antropogeniczna forma terenu utworzona wskutek powolnego osiadania mas skalnych nad czynnymi podziemnymi wyrobiskami górniczymi lub tymi, które nie zostały wypełnione posadzką.

W rejonie Lubina i Polkowic w wyniku eksploatacji rud miedzi w 35 lat powstały wielkie hałdy i osadniki. Wydobycie siarki w okolicach Tarnobrzega także spowodowało powstanie wyrobisk i licznych zapadlisk.

Wskutek antropopresji w górach i na wyżynach płd Polski powstały różnej wielkości kamieniołomy – granitu, bazaltu, porfiru, piaskowca i wapienia, a także glinianki, piaskownie i żwirownie.