Demografia

Nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium.

Zajmuje się ona opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego.

Słowo ‘demografia’ użyte zostało po raz pierwszy przez A. Guillarda (1855r.) – powstało z dwóch greckich słów – ‘demos’ (lud) i ‘graphea’ (opis).

Subdyscypliny demografii

• Demografia ogólna – przedmiotem jej jest rozwiązywanie problemów teoretycznych dotyczących pomiaru i opisu struktur oraz procesów demograficznych

• Demometria – to nauka o metodach pomiaru i predykcji procesów demograficznych za pomocą aparatu matematyczno-statystycznego

• Demografia opisowa – zajmuje się opisem struktur i procesów demograficznych

• Demografia historyczna – zajmuje się opracowaniem metod oraz opisu struktur i procesów demograficznych w minionych okresach (wyniki badań publikowane są w kwartalniku „Przeszłość demograficzna”)

• Demografia potencjalna – stworzyła własny system pomiaru i oceny procesów demograficznych nadając każdemu człowiekowi wagę zależną od jego płci, wieku i innych cech

• Demografia społeczna – zajmuje się społecznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych

• Demografia ekonomiczna – zajmuje się ekonomicznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych

• Doktryny demograficzne – zajmujące się formułowaniem teorii rozwoju ludzkości

Jednostka, cechy i zdarzenie demograficzne

Jednostki demograficzne

Jednostkami demograficznymi badania są osoby, pary małżeńskie, rodziny i związane z nimi gospodarstwa domowe:

Jednostki dzielimy na:

1. Proste – to osoby – nie podlegają podziałowi

2. Złożone – są to pary małżeńskie i rodziny – składają się z kilku osób, między którymi występują więzi

Podstawową jednostką w obserwacji i analizie demograficznej jest osoba.

Cechy

Cechy człowieka będące przedmiotem badań demograficznych dzieli się na:

1. Cechy absolutne – to właściwości, które posiada każdy człowiek niezależnie od istnienia innych osób (płeć, wiek)

2. Cechy relatywne – to właściwości jednostek wynikające z określonej sytuacji, w jakiej znajduje się względem innych osób (m.in. stan cywilny, stosunek do głowy rodziny, wykształcenie) – podlegają one zmianom w różnych stadiach życia człowieka

Minimum demograficzne – to trzy podstawowe cechy: wiek, płeć, stan cywilny.

Wiek – w demografii stanowi on różnicę między momentem obserwacji a momentem urodzenia

• Jest to cecha rzeczowa, mierzalna, ciągła

• Wyrażamy ją w jednostkach czasu (latach, miesiącach, dniach, godzinach – przy badaniu umieralności niemowląt)

Stan cywilny – wyróżniamy 4 kategorie: osoby stanu wolnego (panny, kawalerowie), osoby będące w stanie małżeńskim (mężatki, żonaci), osoby rozwiedzione, wdowy i wdowcy

• Jeśli za kryterium przyjmiemy stosunek do stanu małżeńskiego – wyróżniamy 2 kategorie: osoby w stanie małżeńskim i osoby w stanie pozamałżeńskim.

Jednostki demograficzne

• Pary małżeńskie – jednostka złożona. Cechy:

• Staż małżeński

• Dzietność par małżeńskich

• Rodzina – podstawowa jednostka demograficzna, jednostka złożona. Tworzą ją osoby spokrewnione lub spowinowacone, które wspólnie mieszkają

W zbiorowości rodziny wyróżniamy:

• Rodziny biologicznie pełne – małżeństwa posiadające dzieci lub bezdzietne

• Rodziny biologicznie niepełne – rodzeństwa pozbawione rodziców, jedno z rodziców z dziećmi

• Zespoły rodzinne – utworzone przez r. biologiczne mieszkające z dalszymi krewnymi oraz inne grupy osób spokrewnionych, wspólnie mieszkających

• Gospodarstwa domowe – jednostka złożona o charakterze ekonomiczno-społecznym

• Tworzą ją osoby wspólnie mieszkające z reguły w jednym mieszkaniu i tworzące wspólnotę gospodarczą

• Cel funkcjonowania: zaspokojenie potrzeb tworzących je ludzi

Wyróżniamy trzy typy gospodarstw domowych:

• Gospodarstwa domowe rodzinne – zespoły dwóch lub więcej osób spokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie się utrzymujących

• Gospodarstwa domowe osób samotnych

• Gospodarstwa zbiorowe

Głowa gosp. domowego – osoba, która dostarcza całkowicie lub w przeważającej części środków utrzymania dla danego gospodarstwa domowego.

Poszczególne jednostki tworzą zbiorowości zwane populacjami. Populację można wyodrębnić na podstawie wspólnoty przestrzennej i czasowej. Do zbiorowości należeć będą osoby lub ich zespoły, które w danym czasie mieszkają na określonym terytorium.

Kohorta – podzbiorowość ludzka wyodrębniona ze zbiorowości na podstawie zdarzenia demograficznego lub społecznego, wspólnego wszystkim członkom podzbiorowości w ściśle określonym miejscu i czasie, np.

• Kohorty małżeńskie → zawarły małżeństwa w tym samym okresie

• Kohorty osób, które rozpoczęły pracę zawodową w tym samym okresie.

Kohorty, które zostały wyodrębnione na podstawie wspólnej daty urodzenia nazywamy generacją.

Zdarzenia demograficzne

• Małżeństwa, rozwody, urodzenia dzieci, migracje - ich realizacja w pewnej mierze zależy od woli człowieka i różnych okoliczności wpływających na podejmowane przez niego decyzje, co powoduje, że w przypadku niektórych osób zdarzenia mogą nigdy nie wystąpić, natomiast w przypadku innych osób realizują się wielokrotnie → mamy do czynienia z powtarzalnością zdarzeń. Przy wielokrotnej realizacji zdarzeń wyróżnia się poszczególnie ich kolejności.

• Zgony – są to zdarzenia niepowtarzalne i nieuniknione.

Tabela 1. Klasyfikacja zjawisk i zdarzeń demograficznych

Lp.	Zjawisko	Zdarzenie	Symbol
1.	Zawieranie małżeństw	Małżeństwo bez rozróżnienia kolejności Małżeństwo k-tej kolejności	M M(k)
2.	Rozwiązywanie małżeństw	Rozwód bez rozróżnienia kolejności Rozwód k-tej kolejności Owdowienie bez rozróżnienia kolejności Owdowienie k-tej kolejności	Rd Rd(k) Ow Ow(k)
3.	Rozrodczość, rodność, płodność	Urodzenie bez rozróżnienia kolejności Urodzenie k-tej kolejności	U U(k)
4.	Umieralność	Zgon	Z
5.	Migracje wewnętrzne
	Napływ ludności	Przyjazd bez rozróżnienia kolejności Przyjazd k-tej kolejności	N N(k)
	Odpływ ludności	Wyjazd bez rozróżnienia kolejności Wyjazd k-tej kolejności	O O(k)
6.	Migracje zewnętrzne
	Imigracja ludności	Imigracja bez rozróżnienia kolejności Imigracja k-tej kolejności	I I(k)
	Emigracja ludności	Emigracja bez rozróżnienia kolejności Emigracja k-tej kolejności	E E(k)

Każde zdarzenie demograficzne musi być rozważane w stosunku do pewnej jednostki. Może nią być konkretna osoba lub zespół ludzi wyodrębnionych na podstawie związków istotnych dla badanego zjawiska.

W analizie demograficznej wyróżniamy:

• Badanie makrostruktur ludnościowych

• Ujęcia badawcze, w których poszczególne zdarzenia demograficzne przyporządkowane są odnośnym osobom, a poszczególne zmienne tej jednostki rozpatrywane są w sposób statyczny

• Ujęcia te dominują we wszystkich badaniach masowych zjawisk ludnościowych prowadzonych przez organy statystyki państwowej

• We wszystkich tych badaniach podstawową jednostką statystyczną jest kobieta, która stała się symbolem rodziny

• Badanie mikrostruktur ludnościowych

• Ujęcia badawcze, w których podstawową jednostką jest rodzina biologiczna i związane z nią gospodarstwo domowe

Cechą charakterystyczną tych ujęć jest przyporządkowanie wszystkich zdarzeń rodzinie i rozpatrywanie tych zdarzeń w ujęciu dynamicznym

T.R. Malthus – w 1798 r. sformułował I teorię ludnościową → prawo Malthusa: stwierdził, że liczba ludności wzrasta w postępie geometrycznym i podwaja się co 25 lat, a produkcja środków żywnościowych wzrasta w postępie arytmetycznym

• Istnieją dwa rodzaje oddziaływania umożliwiające utrzymanie liczby ludności na tym samym poziomie:

  • Prewencyjne – wynikające z rozumu ludzkiego, tj. możliwości zrozumienia warunków egzystencji i umiejętności przewidywania skutków swego działania

    • Opóźnianie zawierania małżeństw

    • Dobrowolny celibat dla ubogich

  • Pozytywne przeszkody – wynikające z nędzy lub występku

    • Ciężka praca

    • Niekorzystne warunki klimatyczne i przyrodnicze

    • Skrajne ubóstwo, głód

    • Złe wychowanie dzieci

    • Wielkie miasta

    • Choroby, epidemie

    • Wojny

Teoria ta jest oparta na wyspecyfikowanych założeniach i precyzyjnym toku wnioskowania. Oparta jest na fikcyjnym założeniu, że działa prawo zmniejszających się przychodów z ziemi, które uniemożliwiają wzrost produkcji artykułów żywnościowych.

Maltuzjanizm – opowiada się za ograniczeniem tempa przyrostu na drodze przeszkód represyjnych i prewencyjnych

Neomaltuzjanizm – opowiada się za ograniczeniem przyrostu ludności za pomocą regulacji urodzeń

Teoria przejścia demograficznego (1929-1945)

• W 1929 w amerykańskim czasopiśmie Population ukazał się artykuł W. Thompson

• Francuz A. Landry wprowadza pojęcie rewolucji demograficznej

• Amerykanin F. Notestein umieszcza w „Population” swój artykuł

Bez któregokolwiek z tych autorów, którzy prowadzili niezależne badania, nie można by mówić o teorii przejścia demograficznego.

Wkład w powstawanie teorii:

• W. Thompson analizując zmiany surowych współczynników urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego stworzył typologię ludności, uwzględniając różne typy reprodukcji

• Landry wprowadził pojęcie rewolucji demograficznej dla określenia zjawiska polegającego na zerwaniu z odwieczną tradycją niekontrolowanej reprodukcji ludności

• Ostateczne ujęcie teorii jest dziełem F. Notesteina, który sformułował teorię przejścia demograficznego, obejmując historyczną całość tego procesu.

Faza I – tradycyjna – charakteryzuje się wysoką niekontrolowaną płodnością i umieralnością

Faza II – przejściowa – charakteryzuje się spadkiem umieralności i rozrodczości

Faza III – nowoczesna – faza kontrolowanej reprodukcji

Faza I – względna stabilność stanu ludności, osiągana drogą wysokiej rozrodczości i wysokiej umieralności sprawiła, że przyrost naturalny w niewielkim stopniu odbiega od zera

• Współczynnik dzietności – 6 dzieci (na 1 kobietę w wieku rozrodczym)

• Przeciętna długość trwania życia – nie przekracza 45 lat

Faza II – osiągnięcia medycyny i zasięg oddziaływania służby zdrowia powodują obniżanie poziomu umieralności i wydłużenie się trwania życia ludzkiego. W fazie tej zmniejszenie się umieralności obserwowane jest przy nadal wysokim poziomie rozrodczości.

• Współczynnik dzietności – 4,5 - 6 dzieci

• Długość trwania życia – 45 – 65 lat

Faza III – faza ta charakteryzuje się zwolnieniem tempa obniżania się poziomu umieralności i początkowo powolnym, a następnie szybkim spadkiem płodności.

• Współczynnik dzietności – 3 - 4,5 dzieci

• Długość trwania życia – 55-65 lat

Na przełomie II i III fazy przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom.

Faza IV – następuje nowa stabilizacja ludności przy niskim poziomie umieralności i rozrodczości

• Współczynnik dzietności - poniżej 3 dzieci

• Długość trwania życia – przekracza 65 lat

Źródła informacji demograficznej

Podstawowych źródeł informacji o wielkości i strukturze ludności dostarczają spisy ludności i ewidencja bieżąca ludności. Spis powszechny jest metodą gromadzenia danych dotyczących ludności wyodrębnionego terytorium w ustalonym momencie. Spis ten obejmuje całą ludność a więc zalicza się do badań całkowitych. Wymóg ustalenia momentu, do którego odnoszą się informacje nadaje mu charakter statyczny.

Cechy spisów (biuro statystyczne ONZ)

• Centralizacja – spis przeprowadza rząd kraju, którego mieszkańcy zostaną spisani i on też wyznacza odpowiednie organy do realizacji spisu oraz opracowania zebranych materiałów

• Powszechność – spis powinien objąć wszystkich mieszkańców bez opuszczeń i podwójnych ujęć

• Imienność – spisaniu podlegają imiennie wszystkie osoby zajmujące mieszkanie i tworzące gospodarstwo domowe

• Jednoczesność – spisanie całej ludności następuje w określonym momencie

• Regularność i międzynarodowa porównywalność – spisy należy przeprowadzać minimum raz na 10 lat w terminie umożliwiającym międzynarodową porównywalność wyników

• Statystyczne ujęcie wyników i zagwarantowanie tajemnicy statystycznej – wyniki spisu muszą być opracowane zbiorowo i publikowane według zatwierdzonych programów

Dziewiętnaście pytań programowych dla krajów europejskich podanych przez Komisję Statystyczną ONZ

1. Cechy geograficzne:

• Miejsce pobytu w trakcie spisu

• Miejsce stałego pobytu

• Charakter miejsca zamieszkania(wieś, miasto)

1. Informacje dotyczące gospodarstwa domowego

• Stosunek do głowy gospodarstwa domowego

• Rodzaj gospodarstwa domowego

• Wielkość gospodarstwa domowego

1. Cechy osobiste

• Płeć

• Wiek

• Stan cywilny

• Obywatelstwo

• Narodowość

1. Cechy ekonomiczne

• Zawód wykonywany

• Główne źródło utrzymania

• Gałąź gospodarki

• Stanowisko społeczne

• Stosunek do pracy

• Miejsce pracy

1. Cechy dotyczące wykształcenia

• Poziom wykształcenia

• Rodzaj wykształcenia

W okresach międzyspisowych przeprowadzane są tzw. mikrospisy (1984, 1995 w Polsce) przy pomocy metody reprezentacyjnej(przeprowadzane na próbie, wyniki dla całej zbiorowości). Na podstawie spisów można dokonywać prognoz.

Ewidencja bieżąca

Ewidencja bieżąca różni się od spisu powszechnego tym, że nie jest badaniem jednorazowym, lecz ciągłym wykonywanym stale. Przykładowo urzędy stanu cywilnego notują urodzenia, zawarcia małżeństw, rozwody, zgony.

Pierwotnymi dokumentami są karty statystyczne:

1. Karty statystyczne małżeństwa

2. Karty statystyczne urodzonego dziecka

3. Karty statystyczne zgonu

Cecha charakterystyczna: te same charakterystyki dotyczące osób np.: imię, nazwisko, data urodzenia, miejsce zamieszkania. W karcie statystycznej dziecka podana jest nawet godzina urodzenia, rodzaj porodu, miejsce, numer kolejnego urodzenia.

Karta statystyczna zgonu składa się z 2 części:

1. Wypełniana przez lekarza, charakterystyki jak w karcie małżeństw + przyczyny zgonu

2. Wypełnia urząd stanu cywilnego

Biura meldunkowe zajmują się ruchami wędrówkowymi a MSW migracjami.

Rejestracja bieżąca należy do badań całkowitych. Są jeszcze badania specjalne należące do częściowych: retrospektywne i prospektywne:

1. Retrospektywne dotyczą zdarzeń z przeszłości. Metoda anamnestyczna: respondenci udzielają informacji z pamięci (kwestionariusz ankietowy np.: badania umieralności, dzietności) Wadą jest to, że polegamy na pamięci, więc mogą wystąpić błędy. Wykorzystywane w analizie kohortowej.

2. Prospektywne dotyczą zdarzeń mogących wystąpić w przyszłości przykładowo dotyczące planów matrymonialnych i prokreacyjnych. Są to projekcje, oczekiwania (prof. Ignatczyk prowadzi takie badania na AE).

Ogólna postać współczynnika demograficznego:

- liczba określonego rodzaju faktów demograficznych w danej zbiorowości w okresie t

– constans(1,100,1000 lub 10000)

– liczba osób w danej zbiorowości w czasie t

Liczba i rozmieszczenie ludności

Dokładna liczba ludności świata jest nieznana z uwagi na to, że spisy ludności nie były wszędzie przeprowadzane. Liczba ta jest wyliczana ze spisów i z współczynnika gęstości zaludnienia (w roku 1800 spisy objęły zaledwie 1% liczby ludności). W 1999 liczba ludności przekroczyła 6 mld, ale są to szacunki.

Współczynnik gęstości zaludnienia obliczany jest jako stosunek liczby ludności do powierzchni badanego terytorium. Należy jednak odróżnić:

• Powierzchnia ogółem – obejmuje m.in. powierzchnie wód wewnętrznych, gór, pustyń i innych obszarów niemożliwych do zasiedlenia.

• Powierzchnię lądów

• Powierzchnie ziemi uprawnej

Badając rozmieszczenie ludności i gęstość zaludnienia wyznacza się z reguły trzy typy obszarów:

• Główne obszary koncentracji (np. Europa; Azja)

• Szczególne obszary koncentracji ludności (np. Zagłębie Rury; Aglomeracja Katowicka)

• Obszary niezamieszkane lub o bardzo rozproszonej sieci osadniczej (np. Sahara)

Urbanizacja

Urbanizacja – proces społeczno ekonomicznej integracji ludności w miastach i rozpowszechniania się miejskiego stylu życia.

Poziom urbanizacji – mierzony jest proporcją ludności do ogólnej liczby ludności danego obszaru

Zespoły metropolitarne (aglomeracje miejskie lub konurbacje) to zespół miast tworzących pewną całość o wspólnej sieci komunikacyjnej.

Zwiększenie udziału ludności miast w ogólnej liczbie ludności powodują 3 czynniki.

• Napływ ludności ze wsi do miast

• Włączenie do obszaru miast zasiedlonych terenów wiejskich

• Przyrost naturalny ludności miast

Współczynnik małżeństw i rozwodów

Małżeństwa

Zawarcie małżeństwa oznacza zawarcie związku między 2 osobami płci odmiennej pociągającego za sobą pewne wzajemne prawa i obowiązki. W praktyce życia codziennego powstają związki noszące znamiona małżeństwa nierejestrowane w urzędach stanu cywilnego. Takie związki noszą nazwę związków konkubinackich i nie są objęte sprawozdawczością bieżącą. Sprawozdawczość statystyczna obejmuje wyłącznie związki zawarte formalnie, natomiast stan faktyczny a nie formalno-prawny rejestruje powszechny spis ludności. Związek formalnie powinien być zarejestrowany w ciągu 5 dni od zawarcia związku wyznaniowego.

Ogólny współczynnik zawierania małżeństw

– ogólna liczba małżeństw zawartych w okresie t,

– liczba ludności w połowie badanego okresu lub średnia liczba ludności w badanym okresie,

– constans (100 lub 1000)

Wartość poznawcza tego współczynnika jest jednak ograniczona, ponieważ istotny wpływ na jego poziom mają zmiany w strukturze ludności wg wieku. Oblicza się współczynniki zawierania małżeństw w stosunku do liczby ludności uprawnionej do zawierania związków małżeńskich

– ogólna liczba małżeństw zawartych w okresie t,

– liczba ludności w wieku 20 lat i więcej w połowie badanego okresu lub średnia liczba osób w wieku 20 i więcej lat w badanym okresie,

– constans (100 lub 1000)

W Polsce większość mężczyzn zawierających związek małżeński należy do grupy wiekowej 20-24 oraz 25-29, z kolei najwięcej kobiet wchodzi w związek małżeński w wieku 20-24 lat. W latach 90-tych obniżył się odsetek zawieranych związków małżeńskich poniżej 24 roku życia. Jest to objaw 2 przejścia demograficznego.

Rozwody

Rozwód oznacza rozwiązanie związku małżeńskiego przed odpowiednie sądy w formie przypisanej prawem. Rzeczywisty rozkład pożycia małżeńskiego może nastąpić znacznie wcześniej i dlatego w polskiej praktyce statystycznej informacje o rozwodach rozpatrywane są w 3 ujęciach:

• Rozwody wg wieku małżonków w momencie zawarcia związku małżeńskiego

• Rozwody wg wieku małżonków w momencie rozpoczęcia oddzielnego zamieszkania

• Rozwiedzeni wg okresu wspólnego zamieszkania oraz wieku w momencie rozpoczęcia wspólnego zamieszkania

Konkordat zawarty przez Polskę z Watykanem wprowadził również pojęcie separacji.

Współczynnik rozwodów

– liczba udzielonych rozwodów w okresie t,

– liczba zawartych małżeństw w okresie t

– constans (100 lub 1000)

Rodność

Urodzenia żywe to całkowite wydobycie z ustroju matki noworodka od czasu trwania ciąży, które oddycha lub wykazuje jakiekolwiek oznaki życia. Każdy taki noworodek uznawany jest za nowo urodzonego.

Urodzenie martwe jest to zgon następujący przed całkowitym wydobyciem dziecka z ustroju matki niezależnie od czasu trwania ciąży. Obecnie urodzenia martwe stanowią 0,7% wszystkich urodzeń.

Rodność to natężenie urodzeń w badanej zbiorowości w określonym czasie. Współczynnik rodności wyraża stosunek liczby urodzeń żywych z badanej zbiorowości w badanym okresie do liczby ludności do niej zaliczanej w połowie okresu lub do średniej liczby ludności.

Współczynnik urodzeń

– liczba urodzeń w okresie t,

– liczba ludności wg stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t

– constans (100 lub 1000)

W tym współczynniku liczba urodzeń jest odnoszona do liczby całej ludności bez względu na jej wiek, płeć i stan cywilny. Ze względu na to, że decydujący wpływ na wielkość liczby urodzeń ma liczba kobiet, i to kobiet w wieku rozrodczym, przy ocenie natężenia urodzeń należy posługiwać się współczynnikiem płodności.

Płodność

Płodność to natężenie urodzeń w badanej populacji kobiet będących w wieku rozrodczym. Miernikiem Płodności jest współczynnik płodności wyrażający stosunek liczby urodzeń żywych w danym okresie do liczby kobiet w badanej zbiorowości będących w wieku rozrodczym. W praktyce statystycznej przyjmuje się, że kobiety wchodzą w wiek rozrodczy po ukończeniu 15 lat i trwa on do ukończenia 49 lat.

Ogólny współczynnik płodności

– liczba urodzeń w okresie t,

–stan liczebny kobiet w wieku 15-49 w połowie badanego okresu lub średnia liczba kobiet w wieku 15-49 w okresie t

– constans (100 lub 1000)

Numer kolejny urodzenia oznacza, którym z kolei dzieckiem urodzonym przez matkę jest dany noworodek. Bierze się pod uwagę wszystkie żywo urodzone dzieci przez matkę.

W Polsce systematycznie rośnie liczba pierwszych i drugich urodzeń. W 1996 roku pierwsze i drugie urodzenia stanowiły 73% wszystkich urodzeń dzieci.

Odstęp między zawarciem związku małżeńskiego a urodzeniem pierwszego dziecka nosi nazwę odstępu protogenetycznego lub pierwszego odstępu urodzeniowego, natomiast odstęp czasu między kolejnymi urodzeniami nosi nazwę okresu intergenetycznego. Istnieje tendencja do skracania tych odstępów, co powoduje, że ostatnie dziecko przychodzi na świat jeszcze przed ukończeniem przez matkę trzydziestego roku życia. Fakt urodzenia musi być zgłoszony w ciągu 14 dni od chwili urodzenia (szpitale same zawiadamiają o tym).

Urodzenia charakteryzują się sezonowością; istnieją pewne maksima urodzeń. Dokonano podziału na 5 grup:

Północna Europa	Maksimum żywych urodzeń przypada na kwiecień, maj,
Zachodnia i środkowa Europa	Maksimum żywych urodzeń przypada na luty, kwiecień,
Południowa Europa	Maksimum żywych urodzeń przypada na styczeń, luty,
Ameryka Łacińska	Maksimum żywych urodzeń przypada na grudzień, styczeń,
Bliski i Daleki Wschód, Azja	Maksimum żywych urodzeń przypada na październik, listopad

W Polsce maksimum przypada na lipiec.

Zgony

Zgonem jest trwałe, czyli nieodwracalne ustanie czynności narządów niezbędnych do życia, konsekwencją czego jest ustanie całego ustroju.

Stosowany w statystyce termin umieralność jest równoznaczny z pojęciem natężenia zgonów wyrażający stosunek liczby zgonów ogółem do liczby ludności, a termin śmiertelność oznacza natężenie zgonów z powodu określonej choroby, czyli jest to stosunek liczby osób zmarłych do liczby osób, które zachorowały na tę chorobę.

Roczny współczynnik zgonów

– ogólna liczba zgonów w okresie sprawozdawczym

– liczba ludności w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t

– constans (1000, 10000 lub 100000)

Współczynnik zgonów dla okresu półrocznego

– liczba zgonów w okresie sprawozdawczym, w praktyce miesięcznym,

– numer kolejnego miesiąca,

– liczba ludności w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t

– constans (1000, 10000 lub 100000)

W Polsce współczynnik zgonów kształtuje się w granicach 0,9 –1,3%. Obecnie następuje wzrost zgonów mężczyzn powyżej 30 roku życia.

Przyczyny powodujące zmiany w natężeniu i bezwzględnej liczbie zgonów można podzielić na 2 grupy:

• Przyczyny główne:

  • Postęp medycyny

  • Zwiększenie zakresu działalności służby zdrowia

• Przyczyny powodujące wahania sezonowe:

  • Zmiany pogodowe występujące corocznie w określonych miesiącach a powodujące wzrost natężenia zgonów.

Podstawowym dokumentem związanym ze zgonem jest karta zgonu, która musi być wypełniona w terminie 24 godzin od momentu zgonu. Obecnie karta bierze pod uwagę 3 przyczyny: wyjściowa, wtórna i bezpośrednia. Przyczyną zgonów jest stan lub proces chorobowy, nieprawidłowości rozwojowe, uraz albo zatrucie prowadzące bezpośrednio lub pośrednio do śmierci. Największe natężenie istnieje na skutek chorób układów krążenia, nowotworowe, wypadki, zatrucia i inne. Dzieci, które nie ukończyły 1 roku życia to niemowlęta, te które nie ukończyły 28 dnia życia to noworodki. W 1996 roku współczynnik zgonów noworodków kształtował się na poziomie 1,2%. Występują 2 maksima zgonów: wiosenne i letnie.

Syntetyczne miary reprodukcji ludności

Syntetyczne miary reprodukcji ludności pozwalają ocenić tempo wzrostu ludności ogółem, liczby ludności określonych grup oraz wielkość potencjału demograficznego.

Współczynnik przyrostu naturalnego

– liczba urodzeń w badanym okresie t,

– liczba zgonów w badanym okresie t,

– liczba ludności w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w tym okresie,

– constans (1000, 10000 lub 100000)

Przyrost naturalny to różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w badanym okresie na określonym terytorium. Względną miarą przyrostu naturalnego jest różnica między liczbą urodzeń i zgonów obliczana na 1000, 10000 lub 100000 ludności.

Współczynnik przyrostu naturalnego daje obraz tempa wzrostu ludności badanej populacji. Jest to miara syntetyczna zacierająca istotne merytoryczne zróżnicowanie wewnętrznej struktury przyrostu. W większości krajów gospodarczo rozwiniętych wartość współczynnika przyrostu naturalnego waha się od 0-5‰, a w krajach rozwiniętych słabo od 15-30‰.

Współczynnik dynamiki demograficznej

– liczba urodzeń w badanym okresie t,

– liczba zgonów w badanym okresie t,

– liczba ludności w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w tym okresie,

– constans (1, 100 lub 1000)

Procesy demograficzne

Wędrówki, a więc migracje ludności to zmiany stałego zamieszkania i miejsca czasowego pobytu. W definicjach wędrówek bierze się pod uwagę 3 elementy

• obszar na terenie, którego obserwujemy przemieszczanie się ludności

• czas pobytu w nowym lub nieobecności w poprzednim miejscu

• cel zmiany miejsca pobytu

Wszelkie ruchy ludności wewnątrz ustalonego terytorium są nazywane migracjami wewnętrznymi, natomiast przepływy ludności poza granice wyznaczonego obszaru są nazywane migracjami zewnętrznymi. Na wędrówki zewnętrzne składają się: imigracje, czyli zbiorowości osób przebywające w zagranicy na stałe, oraz emigracje, czyli zbiorowości osób wyjeżdżających za granicę na stałe.

Emigranci powracający do kraju ojczystego nazywani są reemigrantami. Osoby powracające z deportacji czy przesiedlenia w formie zorganizowanej akcji powrotnej nazywani są repatriantami.

Ze względu na czas trwania migracje dzielimy na stałe oraz czasowe. Stała migracja polega na tym, że osoba migrująca zmienia miejsce pobytu na dłuższy okres. W przypadku migracji czasowej mamy do czynienia z migracjami okresowymi, sezonowymi oraz wahadłowymi

• Migracje okresowe - to taki ruch ludności, który zmienia stan ludności obecnej na danym obszarze, nie zmienia zaś liczby ludności zamieszkałej na tym obszarze

• Migracja sezonowa - polega na tym, że osoba migrująca przenosi się ze stałego miejsca zamieszkania do czasowego miejsca zamieszkania, a następnie powraca. Wędrówki te różnią się od okresowych tym, że powtarzają się w identycznych porach roku.

• Migracje wahadłowe - różnią się od sezonowych czasem trwania oraz charakteryzują się większą systematycznością (np. codzienne dojazdy do pracy)

Ze względu na przyczyny migracje dzielimy na:

• Migracje dobrowolne - kiedy osoba migrująca zmienia miejsce zamieszkania z własnej woli

• Migracje przymusowe - kiedy mamy do czynienia z przyczynami niezależnymi od osoby migrującej

Ze względu na sposób organizacji migracje dzielimy na:

• Indywidualne

• Grupowe

Wędrówki grupowe obejmują rodziny i grupy rodzin. Są one przeciwstawne do migracji siły roboczej, w której biorą zazwyczaj udział osoby stanu wolnego.

Podstawowym źródłem danych o migracjach są spisy powszechne, zawierające pytania na temat miejsca urodzenia bądź poprzedniego miejsca zamieszkania. Innym źródłem jest rejestracja graniczna i meldunkowa. W przypadku przekroczenia granicy państwa, fakt wędrówki jest rejestrowany tylko raz. W przypadku ruchu wewnątrz kraju rejestrowany jest dwukrotnie-zameldowanie w nowym miejscu pobytu i wymeldowanie ze starego. Kolejne źródło informacji stanowią badania ankietowe i monograficzne.

Metody mierzenia ruchów migracyjnych

W zależności od posiadanych informacji stosuje się bezpośrednie lub pośrednie metody mierzenia ruchów migracyjnych.

Metody bezpośrednie – stosowane są wówczas, gdy mamy informacje statystyczne o ruchu migracyjnym poszczególnych osób pochodzących z rejestracji lub spisu.

Metody pośrednie – stosowane, gdy mamy informacje o zmianach liczby ludności zamieszkałej na danym obszarze.

Metody bezpośrednie

Rozmiary migracji określa się za pomocą mierników natężenia migracji. Są to:

1. Migracja brutto - Suma ludności napływowej i odpływowej na danym terenie w okresie t.

2. Migracja netto - To tzw. saldo migracji, to różnica pomiędzy liczbą osób, które przybyły na dany obszar na stałe, a liczbą osób, które wyjechały na stałe.

Te mierniki nie uwzględniają ludności zamieszkałej na danym terenie w badanym okresie.

Współczynnik napływu wędrówkowego

Stosunek liczby osób, które przybyły na stałe do średniej liczby ludności lub liczby ludności w połowie badanego okresu

Współczynnik odpływu wędrówkowego

Stosunek liczby osób, które wyjechały na stałe do średniej liczby ludności lub liczby ludności w połowie badanego okresu

- liczba osób, które przybyły na stałe

- liczba osób, które wyjechały na stałe

- średnia liczba ludności lub liczba ludności w połowie badanego okresu

– constans

Ruchliwość procentowa ludności jest to suma napływu i odpływu. Pokazuje ile osób zmieniło miejsce zamieszkania.

Przyrost wędrówkowy

Jeżeli wielkość odpływu ludności przewyższa wielkość napływu to mamy do czynienia z ujemnym przyrostem wędrówkowym i mówimy o ubytku wędrówkowym

Współczynnik efektywności migracji

Pokazuje ile procent ludności migrującej osiedla się na danym terenie

Mała wartość tego współczynnika świadczy o tym, że mimo silnego ruchu wędrówkowego niewielka część migrantów znajduje odpowiadające jej warunki zamieszkania.

Współczynnik selektywności migracji

Stosuje się je w celu zmierzenia migracji ludności wyróżnionej pod względem pewnej cechy(np. stan cywilny, wykształcenie).

Współczynnik odpływu

Współczynnik napływu

– liczba osób posiadających cechę c, które wyjechały na stałe

- liczba osób posiadających cechę c, które przyjechały na stałe

– liczba osób posiadających cechę c

Metody pośrednie

Metoda ruchu naturalnego

Jest to porównanie liczby ludności w danym okresie ze zmianą wywołaną ruchem naturalnym

– liczba ludności na końcu okresu

– liczba ludności na początku okresu

– przyrost naturalny w badanym okresie

– wielkość migracji w badanym okresie

Metoda współczynników dożycia

Stosowana wówczas, gdy nie posiadamy wiarygodnych danych o ruchu ludności. Istnieją trzy odmiany:

1. Na podstawie obliczenia perspektywicznego

– saldo migracji oparte na obliczeniu perspektywicznym

– prawdopodobieństwo przeżycia

1. Na podstawie obliczeń retrospektywnych

2. Na podstawie średniej

Ruchliwość ludności obliczamy na podstawie:

Współczynnik zasiedziałości

Współczynnik ruchliwości

Wędrówki wewnętrzne

Do najważniejszych ruchów wewnętrznych zaliczamy:

• Wędrówki ze wsi do miast – wynikające z przechodzenia części ludności utrzymującej się z rolnictwa do zajęć pozarolniczych

• Migracje na tereny uprzemysłowione

• Migracje na tereny charakteryzujące się deficytem siły roboczej

Wędrówki wewnętrzne można sklasyfikować biorąc pod uwagę:

• Trwałość ich następstw

• Zasięg terytorialny

• Charakter administracyjny

• Miejscowości napływu i odpływu

Wędrówka, której celem jest osiedlenie się na stałe w nowej miejscowości nazywa się zmianą miejsca zamieszkania, natomiast opuszczenie miejsca zamieszkania i ograniczony czasem pobyt w innym miejscu nazywamy czasową zmianą miejsca zamieszkania.

Klasyfikacja wędrówek wewnętrznych według:

• Ich zasięgu - polega na podziale wędrówek na występujące w granicach jednostki i na przekraczające tę granicę.

Uwzględnia się także wędrówki o mniejszym zasięgu, które występują w obrębie miasta, osiedla lub gminy. Nazywamy to zmianą adresu zamieszkania(nie podlegają badaniom demograficznym).

• Charakteru administracyjnego miejscowości

  • Wędrówki między wsią i miastem w obu kierunkach

  • Między miastami

  • Między miejscowościami wiejskimi

Lata 90 – zmniejszenie ruchów migracyjnych

• Wędrówki wieś => miasto

Natężenie rośnie z wiekiem (max 20-30), potem spadek

• Wieś => miasto

31% – wykształcenie zawodowe

27% - wykształcenie średnie

6% - wykształcenie wyższe

Najczęstsze powody migracji

• 50% osób – większa możliwość uzyskania mieszkania w mieście

• 20% osób – znalezienie pracy

• 17% osób – zawarcie małżeństwa

• 8% osób - infrastruktura społeczna

• 5% osób – sprawy rodzinne

Migracje zewnętrzne

• Przyczynami migracji międzynarodowych są najczęściej czynnikiem natury politycznej i ekonomicznej. Na tle ekonomicznej leżą najczęściej chęci poprawy warunków życia, dlatego też krajami emigracji są kraje rozwijające się, a kraje imigracji są wysoko uprzemysłowione.

• Imigracje międzynarodowe najczęściej mierzone są liczbą ludności zamieszkującej w danym kraju, ale urodzonej poza jego granicami.

Kraje imigracji (największe):

• USA

• Kanada

• Australia

Migracje zewnętrzne w Polsce(5 okresów)

1. W latach drugiej połowy XIX w. - 1939 r. – pomimo bardzo długiego okresu trwania wszystkie migracje zewn. Miały ten sam charakter. Były to wędrówki przymusowe wynikające z przyczyn gospodarczo – politycznych. Migracje do USA i Kanady, Palestyny i krajów Pd. Ameryki.

2. Lata 1939-1944 – okres wojenny deformujący ruch ludności. Prawie wszystkie przemieszczenia ludności mają charakter przymusowy i pozostają w ścisłym związku z działaniami wojennymi. Na te przymusowe przemieszczenia składają się ruchy: uchodźców z 39r., jeńców wojennych, uwolnionych z obozów, osób przymusowo wywiezionych.

3. Lata 1944-1970

Wyróżniamy 3 podokresy:

1. 1944-1950 – dominują zmiany związane ze zmianą granic państwa oraz przemieszczenia wojenne

2. 1951-1955 – prawie całkowicie zostały zahamowane wędrówki zewnętrzne

3. 1956-1970 – wydarzenia w Poznaniu, zmiany w ruchach wędrówkowych, repatriacja Polaków z ZSRR i wyjazdy z Polski Niemców i Żydów

1. Lata 1974-1980 – stosunkowo niski poziom imigracji. Emigracja przewyższała średnio 10-krotnie imigrację.

2. Lata 1981-teraz

• Wyjechało na stałe 0.8 - 1.5 mln Polaków (poza oficjalną rejestracją)

• Wyjeżdżające na stałe osoby w wieku produkcyjnym (18-44 lat – ok.60%) Ich wykształcenie (11%- wyższe, 11% - średnie, 30% - zawodowe)

• Cel podróży:

  • Niemcy - robotnicy

  • USA, Francja, Niemcy, Włochy - robotnicy, sadownicy, ogrodnicy

  • Niemcy - rzemieślnicy, technicy

  • USA, Kanada - lekarze

  • USA, Niemcy - ekonomiści, inżynierowie

  • USA, Niemcy, Wielka Brytania., Skandynawia - studenci

• Ponad 2600 osób przybyło do Polski:

  • 20-44 lat

  • 55% mężczyźni

  • Osoby z wykształceniem średnim – 30%, wyższym -22%

  • Przybyli z Europy, USA, Kanady, Am. Środkowej

  • Większość osiedliła się w miastach