ŚRODKI POKOJOWEGO ZAŁATWIANIA SPORÓW
Podział środków: klasycznym jest podział na osiąganie swych celów za pomocą wojny lub w drodze pokojowej. Ta druga droga stała się podstawą konferencji haskich (1899 i 1907) oraz deklaracji londyńskiej z 1909. W okresie międzywojennym państwa określały sposoby załatwiania sporów międzynarodowych w umowach bi- i multilateralnych. Deklaracja końcowa KBWE zawiera zasadę pokojowego rozwiązywania sporów. Środki te można zazwyczaj podzielić na dyplomatyczne (państwa uczestniczące w załatwianiu sporu zachowują dla siebie do końca możliwość podjęcia ostatecznej decyzji; mogą być to rokowania bezpośrednie, mediacja) oraz sądowe.
Rokowania bezpośrednie: proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnicę zdań w drodze wymiany poglądów dla osiągnięcia porozumienia. Kończy się zazwyczaj większym lub mniejszym kompromisem. Do zalet negocjacji należy ich poufność – szeroka opinia nie jest najczęściej informowana o ich przebiegu lub sposobie załatwienia sporów. Rokowania można podzielić na dwustronne i wielostronne. Jedną z form rokowań są też konsultacje. Brak stosunków dyplomatycznych nie wyklucza prowadzenia rokowań.
Dobre usługi i mediacja: procedura pomocnicza, ułatwiająca rokowania bezpośrednie między stronami i nawiązująca je w razie ich zerwania (Makowski). Przy dobrych usługach państwo ich udzielające samo nie bierze udziału w rokowaniach, skupiając się na czynnościach przygotowawczych; w mediacji zaś państwo uczestniczy w rokowaniach i wysuwa swoje propozycje jak zakończyć spór. Mediatorami mogą być nie tylko państw, ale i osoby fizyczne.
Komisje badań: jeśli w rokowaniach między stronami występuje różnica zdań co do stanu faktycznego, strony mogą powołać komisję badań dla wyjaśnienia spornej kwestii. Pierwsze zapisy w tej sprawie pojawiają się w konwencji haskiej z 1907.
Koncyliacja: Państwa uczestniczące w sporze niekiedy rozszerzają uprawnienia powoływanych przez siebie komisji, zlecając im, oprócz ustalenia stanu faktycznego, opracowanie propozycji pokojowego załatwiania sporu. Koncyliacja tym się różni od mediacji, że komisja sama formułuje propozycję załatwienia sporu, a nie wspólnie ze stronami w nim uczestniczącymi. Od postępowania rozjemczego bądź sądowego różni się natomiast tym, że jej wnioski są tylko propozycją nie posiadającej żadnej mocy wiążącej. Wg definicji IPM z 1961 „koncyliacja jest metodą załatwiania sporów międzynarodowych wszelkiego rodzaju, zgodnie z którą strony powołują komisję bądź to na podstawie stałej, bądź też w trybie ad hoc dla zajęcia się sporem; komisja ta zmierza do bezstronnego zbadania sporu i podejmuje próbę ustalenia warunków rozwiązania, które mogłoby być przyjęte przez strony, albo też dostarczenia stronom pomocy w załatwianiu sporu, o jakie one się zwrócą”.
W ostatnich latach notuje się wzrost zainteresowania koncyliacją, która posiada więcej zalet od oricedury arbitrażowej czy sądowej. Załatwianie sporów na drodze koncyliacyjnej przewiduje wiele umów dwustronnych oraz wielostronnych (zawarte między państwami amerykańskimi w 1929; Europy Zachodniej z 1957; karta OJA z 1963 i protokół kairski z 1965). ONZ przygotowało w 1969 rejestr ekspertów w dziedzinie prawa, z których usług państwa mogłyby korzystać dla ustalenia spornych faktów.
SĄDY MIĘDZYNARODOWE
Historia: sądy międzynarodowe podzielić można na sądy rozjemcze (arbitraż międzynarodowy) i sądy stałe. Już w starożytnej Grecji znaleźć można początki arbitrażu; w okresie późniejszym w rozwoju tej formy rozwiązywania sporów dużą rolę odegrały USA (np. traktat waszyngtoński z Anglią z 1794 o oddaniu komisji mieszanej wszelkich niejasności dotyczących granicy z Kanadą). Konferencje haskie z 1899 i 1907 poświęciły sporo uwagi sądownictwu międzynarodowemu (chciały mu oddać sporne sprawy gospodarcze czy administracyjne). Uzgodniono powołanie do życia Stałego Trybunału Rozjemczego, który istnieje do dziś (Haga, nie ma stałego składu sędziowskiego; każdy sygnatariusz może wyznaczyć 4 przedstawicieli, którzy zostają wpisani na listę. Z tej listy wybiera się skład sędziowski. Organem przedstawicielskim jest Rada Administracyjna złożona z przedstawicieli dyplomatycznych sygnatariuszy akredytowanych w Holandii. Rozpoczął działalność w 1902). Stałym sądem był Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (rozpoczął działalność w 1922; do 1945 wydał 18 wyroków. Po II WŚ na jego miejsce powołano Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości).
Arbitraż międzynarodowy: polega na załatwianiu sporu pomiędzy państwami za pomocą orzeczenia wydanego przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony. Cechą charakterystyczną jest tu bezpośredni wpływ strona na wybór składu sądzącego oraz możliwość ustalenia przez strony podstaw prawnych orzekania i zasad proceduralnych.
Arbitraż może mieć charakter fakultatywny (gdy na oddanie sporu pod arbitraż wymagana jest zgoda obu stron) lub obligatoryjny (gdy w poprzednio zawartej umowie strony zgodziły się, że na żądanie jednej z nich spór oddany zostanie pod arbitraż).
Arbitraż różni się od koncyliacji tym, że arbitrzy rozstrzygają spór stosując przepisy obowiązującego prawa, zaś organ koncyliacyjny może oprzeć swe wnioski na słuszności; orzeczenie sądu rozjemczego jest wiążące dla stron (a organu koncyliacyjnego nie).
W praktyce wykształciły się zwyczaje dotyczące postępowania państw, które zdecydowały się oddać spór pod arbitraż: podstawę działalności sądu rozjemczego stanowi umowa stron (kompromis, zapis na sąd); jej treścią jest ustalenie składu osobowego sądu oraz określenie przedmiotu sporu. Systemy wyznaczania składu osobowego:
”Europejski”: spór rozstrzyga szef trzeciego państwa. Jest on zazwyczaj bezstronny, ale też niefachowy.
„Amerykański”: komisja mieszana, 5 lub 3 osobowa (osoby z państw + superarbiter). Wyższy stopień fachowości, mniejsza bezstronność.
Od wyroku sądu rozjemczego nie ma odwołania (chyba, że strony w kompromisie postanowiły inaczej).
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości: składa się z 15 niezawisłych sędziów wybranych spośród osób o wysokim poziomie moralnym na 9 letnią kadencję (co roku 1/3 wymieniana). Nie może być dwóch sędziów z tego samego państwa. Wyboru dokonują ZO i RB bezwzględną większością głosów spośród kandydatów wysuniętych przez grupy narodowe Stałego Trybunału Rozjemczego.
Sędzia może być pozbawiony posady tylko poprzez jednomyślną uchwałę pozostałych sędziów. Immunitety dyplomatyczne. Do ważności posiedzenia trzeba 9 sędziów.
Kompetencje ratione personae: tylko państwa mają prawo stawać jako strony przed Trybunałem. Państwo nie będące członkiem ONZ chcąc zostać stroną statutu, musi go przyjąć, zobowiązać się do przestrzegania orzeczeń MTS, udziału w pokryciu jego kosztów (Szwajcaria, San Marino, Liechtenstein). Trybunał może zwrócić się do rządowych organizacji międzynarodowych o informacje mające znaczenie dla danej sprawy.
Kompetencje ratione materiae: „wszelkie spory, które strony doń wniosą oraz wszelkie sprawy wymienione w Karcie NZ albo w obowiązujących traktatach oraz konwencjach”. Art. 36 ust. 2 ustanawia możliwość obligatoryjnego przyjęcia jurysdykcji MTS (wobec państw, które zastrzegły taką możliwość) w sporach dotyczących:
wykładni umowy międzynarodowej
jakiegokolwiek innego zagadnienia prawa międzynarodowego
istnienia faktu, który stanowiłby naruszenie prawa międzynarodowego
rodzaju lub wysokości odszkodowania, należnego z tytułu naruszenia zobowiązania
ZO lub RB mogą zwrócić się do MTS o wydanie opinii doradczej w każdej kwestii prawnej.
Kompetencje ratione iuris: MTS wydaje wyroki na podstawie przepisów określonych w art. 38 statutu. Stosuje:
konwencje międzynarodowe, ogólne bądź specjalne, ustalające reguły wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące
zwyczaj międzynarodowy
ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane
wyroki sądowe oraz opinie najznakomitszych znawców prawa jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych.
Ten sam artykuł zezwala na orzekanie nie na podstawie prawa międzynarodowego, ale według zasad słuszności, jeśli strony zgodzą się na to.
Funkcje MTS:
sądu o kompetencji dobrowolnej, rozstrzygającego spór między państwami przedłożony mu na podstawie kompromisu zawartego przez strony w odniesieniu do danego sporu lub na podstawie klauzuli zawartej w umowie międzynarodowej obowiązującej strony uczestniczące w sporze
sądu o kompetencji obowiązkowej, opartej na deklaracji złożonej zgodnie z art. 36 ust. 2 statutu, działającego na podstawie skargi wniesionej przez jedną ze stron
doradcy prawnego ONZ i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, wydając opinie doradcze na żądanie ZO, RB lub innych organów i organizacji upoważnionych przez ZO.
sądu polubownego, orzekającego wg zasad słuszności, jeśli strony się na to zgodziły
Postępowanie przed MTS: dwie części – pisemna (przedkładanie memoriałów, kontrmemoriałów i replik, dokumentów na poparcie swojego stanowiska) i ustna. Strony są reprezentowane przez przedstawicieli i mogą korzystać z pomocy adwokatów. Językami urzędowymi są angielski i francuski. W razie nie stawienia się jednej ze stron, MTS może wydać zaoczny werdykt na jej niekorzyść. Wyrok zapada większością głosów. Wyrok wiąże tylko strony i tylko w odniesieniu do określonego sporu. Każda ze stron ponosi własne koszty procesu.
Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza: utworzony w 1996 na mocy konwencji z Montego Bay. Nie może być w nim dwóch przedstawicieli tego samego państwa; składa się z 21 sędziów. Z nich wyodrębniło się 11, mających zajmować się sporami dotyczącymi Dna Mórz i Oceanów. Siedziba – Hamburg, języki- F i A.
STAŁE SĄDY REGIONALNE
Trybunał Wspólnot Europejskich: siedziba w Luksemburgu. Powołany na mocy Traktatu Rzymskiego z 1957. Kompetencje:
rozpatruje skargi jednego państwa członkowskiego przeciwko drugiemu dotyczące niewywiązania się z zobowiązań przyjętych w traktacie rzymskim oraz inne spory dot. spraw objętych tym traktatem, które strony zgodzą się przekazać.
Rozpatruje skargi Komisji EWG przeciwko państwu członkowskiemu nie wywiązującemu się z zobowiązań zaciągniętych w traktacie rzymskim
Rozpatruje odwołania organów Wspólnot, osób fizycznych i prawnych od decyzji poszczególnych wspólnot wykraczających poza przyznane im kompetencje
Może rozpatrywać inne sprawy przekazane przez Radę EWG, zgodnie z przepisami konwencji.
Europejski Trybunał Praw Człowieka: powstał w 1950, siedziba w Strasburgu. Jego działalność jest ściśle związana z Europejską Komisją Praw Człowieka, która przyjmuje skargi od obywateli państw będących stronami konwencji i stara się załatwić je na drodze ugodowej.
ZAŁATWIANIE SPORÓW W ŚWIETLE STATUTÓW I PRAKTYKI ORGANIZACJI MNAR
Załatwianie sporów w LN: poprzez postępowanie rozjemcze lub do rozpatrzenia przez Radę Ligi. Państwa członkowskie zobowiązywały się do wykonywania w dobrej wierze wyroków oraz nie uciekać się do wojny z państwem członkowskim, które zastosuje się do wyroku. Jeżeli w Radzie nie osiągnięto jednomyślności w danej sprawie, to państwo mogło podjąć odpowiednie środki do obrony swych praw, łącznie ze wszczęciem wojny (ale nie przed upływem trzech miesięcy od przyjęcia przez Radę sprawozdania).
Karta NZ: Jednym z celów ONZ jest „załatwianie i rozstrzyganie sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju w drodze pokojowej wg zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego”. Państwa zobowiązane są więc do pokojowego rozwiązywania sporów, jednakże w ich gestii pozostaje ich wybór (rokowania, badania, koncyliacja, rozjemstwo, mediacja, sądy). RB może wskazać państwu środek, który ma zostać użyty. RB ma prawo (z własnej inicjatywy lub na skutek zawiadomienia przez jakieś państwo) zbadać spór lub sytuację, które mogą doprowadzić do nieporozumień międzynarodowych lub wywołać spór, w celu ustalenia, czy trwanie sporu lub sytuacji może zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu. Dla wykonania swych decyzji RB może nawet zastosować sankcje bez lub z użyciem sił zbrojnych. ZO posiada kompetencje do omawiania spraw dotyczących utrzymania pokoju oraz do wydawania odpowiednich zaleceń.
Jednakże ONZ nie ma prawa ingerować w sprawy należące do kompetencji wewnętrznej państwa; drugie ograniczenie kompetencji dotyczy państw nieprzyjacielskich z II WŚ – rządy państw sygnatariuszy mogą podejmować działania przeciwko powrotowi tych państw do polityki agresji.
Praktyka ONZ: Karta zachęca do załatwiania sporów poza ONZ, poprzez dwustronne lub wielostronne rokowania. Faktem jest, że ONZ stanowi kanał, przez który przechodzi większa część sporów międzynarodowych.
Inne organizacje międzynarodowe: statuty organizacji wyspecjalizowanych zawierają postanowienia dotyczące załatwiania sporów między państwami członkowskimi. Statuty wielu organizacji przewidują kierowanie do sądu rozjemczego lub MTS sporów wynikłych z ich interpretacji. W niektórych organizacjach wyspecjalizowanych spory rozpatrują komisje koncyliacyjne, komisje dobrych usług i różnego rodzaju organy specjalnie powoływane w tym celu.
Międzynarodowy Ośrodek Regulowania Sporów Inwestycyjnych: Inwestowanie za granicą prowadzi do wykształcenia się dwojakich stosunków prawnych: między inwestorem a państwem - gospodarzem oraz między państwem, z którego pochodzi inwestor, a państwem – gospodarzem. Przy rozwiązywaniu sporów powstałych na tle umów międzynarodowych najczęściej stosowane są rokowania bezpośrednie i arbitraż. Ośrodek powstał w 1965 roku. Przystąpiło doń ponad 100 państw. Konwencja, na mocy której utworzono Ośrodek, uznaje zdolność osoby fizycznej lub spółki do uczestniczenia bezpośrednio w procesie toczącym się na forum międzynarodowym.
TENDENCJE ROZWOJOWE W ZAKRESIE ZAŁATWIANIA SPORÓW MNAR
W ostatnim czasie zdecydowanie wzrosła rola organizacji międzynarodowych w rozwiązywaniu sporów; w związku z tym coraz częściej stosuje się – obok tradycyjnych środków jak dobre usługi czy mediacje – publiczne dyskusje właśnie na forum organizacji. Niewielka jest nadal rola sądownictwa międzynarodowego w załatwianiu sporów. Zaledwie połowa członków ONZ złożyła deklarację w sprawie przyjęcia obowiązkowej jurysdykcji MTS (w tym wiele z zastrzeżeniami) zgodnie z art. 36 ust.2 statutu. Źródłem niechęci do sądów był również skład sędziowski, w większości wywodzący się z państw europejskich.
ŚRODKI PRZYMUSU NIE BĘDĄCE WOJNĄ
Środki odwetowe:
Retorsje: zastosowanie wobec państwa, które naruszyło interesy drugiego państwa, środków podobnej natury.
Represalia: działanie będące odwetem za dokonane uprzednio podobne bezprawie. Mają na celu wymuszenie na stronie przeciwnej szanowanie prawa międzynarodowego. Przy ich stosowaniu trzeba przestrzegać zasady proporcjonalności oraz humanitarności. W dobie obecnej stosowanie represaliów może prowadzić do sytuacji o wiele poważniejszych. Represalia można dalej podzielić na: embargo (zajęcie statków obcego państwa i znajdujących się na nich ładunków w portach państwa stosującego embargo; inne rodzaje to np. embargo na broń czy embargo finansowe) blokadę pokojową (przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiegoś państwa za pomocą okrętów wojennych; blokada ogranicza w sposób znaczący prawa państw trzecich). Warunkami jest jej efektywność oraz uprzednia notyfikacja) oraz okupację pokojową (zajęcie części terytorium lądowego drugiego państwa bez wypowiedzenia wojny i bez oporu zbrojnego ze strony państwa okupowanego.
WOJNA, KONFLIKT ZBROJNY, UŻYCIE SIŁY
Wojna – stan walki orężnej między państwami i jako przeciwstawienie stanu pokoju. Od konferencji haskiej z 1954 termin „konflikt zbrojny” jest częściej i bardziej powszechnie używany niż termin wojna. Istotny podział – konflikty zbrojne o charakterze międzynarodowym i nie posiadające takiego charakteru. Wg art. I protokołu dodatkowego do konwencji genewskiej z 1974, międzynarodowy konflikt to (poza wymienionymi w konwencji z 1949) także „konflikty zbrojne, w których narody walczą przeciwko panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji oraz przeciwko reżimom faszystowskim w wykonaniu prawa narodów do samostanowienia”.
Konflikty nie objęte konwencją z 1949 oraz protokołem dodatkowym nie są międzynarodowymi, nie wchodzą tu jednak zamieszki i napięcia wewnętrzne, rozruchy itp. Warunkiem jest, by toczyły się między siłami zbrojnymi państwa a rozłamowymi siłami zbrojnymi, uzbrojonymi, dowodzonymi przez odpowiedzialne dowództwo”.
ZAKAZ UŻYCIA SIŁY W ROZWOJU HISTORYCZNYM
Wojna sprawiedliwa: państwa mają prawo wszczynać wojnę tylko wtedy, gdy istnieje sprawiedliwa przyczyna. Od XVIII wieku nakaz wojny sprawiedliwej traktować można tylko jako moralny, a państwa mają prawo do prowadzenia wojen. Wynikało to z przyjętych trzech zasadniczych praw państwa: do zawierania traktatów, prawo legacji oraz prawo do wojny.
Pakt LN: Państwa nie mają prawa do wszczynania wojen przed wyczerpaniem procedury pokojowego załatwiania sporów. W szczególności nie wolno się było odwoływać w następujących przypadkach:
Jeśli spór przekazano na drogę arbitrażu, drogę sądową i jeśli druga strona zastosowała się do orzeczenia
Jeśli spór przekazano Radzie Ligi, a Rada przyjęła sprawozdanie jednomyślnie, a strona przeciwna zastosowała się do orzeczenia
Jeśli spór, na żądanie Rady lub jednej ze stron, został przekazany Zgromadzeniu Ligi, a sprawozdanie Zgromadzenia zostało przyjęte przez członków Rady i przez większość pozostałych członków LN, a strona przeciwna zastosowała się do orzeczenia.
Strony nie mogły też uciekać się do wojny w ciągu 3 miesięcy od wyroku rozjemczego lub sądowego albo sprawozdania Rady.
Pakt paryski z 1928: wysiłki dyplomacji amerykańskiej j francuskiej (Pakt Brianda – Kelloga). Zawiera uroczyste oświadczenie układających się państw o potępieniu wojny jako środka załatwiania sporów i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki narodowej. Wszystkie konflikty winne być rozwiązywane na drodze pokojowej.
ZAKAZ UŻYCIA SIŁY ZBROJNEJ W ŚWIETLE OBECNEGO PRAWA
Karta NZ: obowiązuje nakaz załatwiania sporów środkami pokojowymi; z drugiej strony RB może zastosować siłę wobec innych państw. Jedynym wyjątkiem od zakazu używania siły jest konieczność samoobrony członków ONZ, ale tylko do momentu zastosowania przez RB środków koniecznych do utrzymania bezpieczeństwa i pokoju.
Deklaracja zasad prawa międzynarodowego (24 X 1970) potwierdza zasadę niestosowania groźby lub użycia siły. Państwa nie mogą prowadzić propagandy na rzecz wojny agresywnej. Terytorium państwa nie może być przedmiotem nabycia lub okupacji w wyniku użycia siły. Państwa nie powinny stosować represaliów pociągających za sobą użycie siły.
Zakaz użycia siły w Akcie Końcowym KBWE nakłada na państwa obowiązki w szerszym zakresie, niż tylko użycie siły zbrojnej; państwa powinny powstrzymać się od groźby lub użycia siły i od jej demonstracji.
Zasada nieinterwencji: interwencja to mieszanie się w sprawy drugiego państwa w sposób władczy, zwłaszcza z zastosowaniem siły. Odróżnia się ją od intercesji (udzielania przyjacielskich rad i wskazówek). Według Karty na państwach ciąży obowiązek nieinterweniowania w sprawy należące do wyłącznej kompetencji państwa. Każde państwo ma prawo do swobodnego wyboru własnego systemu politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Państwo nie może użyć siły w celu pozbawienia narodów ich narodowej tożsamości, stosować jakichkolwiek środków przymusu, organizować, wspierać i finansować działalności wywrotowej lub terrorystycznej lub zbrojnej, mającej na celu obalenie siłą reżimu innego państwa.
Prawo międzynarodowe nie zawiera zakazu wszczynania wojen domowych. Państwa nie mają prawa interweniować podczas wojny domowej w innym państwie ani mieszać się w nie (choć nie musi się martwić o to, czy jego obywatele dostarczają np. broń lub biorą udział w wojnie). Nie może jednak samo tego uczynić. Dwie koncepcje:
- zezwalająca na pomoc rządowi, przeciwko któremu walczą powstańcy, gdy rząd ten zwróci się o pomoc do innego państwa. Pomoc taka jest legalna. Koncepcja ma wielu przeciwników (czasem trudno ustalić, która strona jest rządem legalnym).
- dozwolone jest udzielanie pomocy jednej ze stron, gdy druga strona już otrzymuje pomoc od innego państwa (kontrinterwencja).
Samoobrona indywidualna i zbiorowa: członkowie ONZ mogą użyć siły w celu samoobrony, zanim RB zastosuje środki konieczne do utrzymania pokoju. Istnieją jednak ograniczenia prawa do samoobrony, często pojmowanego jako prawo użycia siły w przypadku naruszenia podstawowych praw państwa. Ograniczenia te są czasowe (tylko do momentu podjęcia kroków przez RB) i przedmiotowe (obrona jest dozwolona tylko w razie zbrojnej napaści).
Art. 51 zezwala nie tylko na zbiorową obronę przed napaścią, ale też na wspólne na nią przygotowanie. Na ten artykuł powołują się NATO, SEATO, Pakt Bagdadzki itp.
Określenie agresji: wg konwencji w sprawie określenia napaści z 1933, za napastnika zostanie uznane państwo, które:
Wypowie wojnę innemu państwu
Dokona najazdu przy pomocy sił zbrojnych na terytorium innego państwa nawet bez wypowiedzenia wojny
Zaatakuje przy pomocy swych sił zbrojnych terytorium lub okrętów albo samolotów innego państwa
Udzieli poparcia bandom uzbrojonym, które, zorganizowawszy się na jego terytorium, dokonają najazdu na tereny innego państwa.
Definicja napaści wg uchwały ZO z 14 XII 1974: napaścią jest użycie siły zbrojnej przez państwo przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niezawisłości drugiego państwa albo w inny sposób niezgodny z kartą NZ. Za akt napaści, bez względu na to, czy wypowiedziano wojnę, będą uznane:
Inwazja lub atak na terytorium drugiego państwa albo okupacja wojskowa, nawet czasowa, będąca następstwem takiej inwazji lub ataku, albo aneksja przy użyciu siły terytorium innego państwa lub jego terytorium.
Bombardowanie terytorium drugiego państwa lub użycie przez państwo jakiejkolwiek broni przeciwko terytorium drugiego państwa
Blokada portów lub wybrzeża państwa drugiego przez siły zbrojne
Atak dokonany na siły lądowe, morskie lub powietrzne albo flotę morską lub powietrzną drugiego państwa.
Użycie sił zbrojnych jakiegoś państwa, które znajdują się na terytorium drugiego państwa na mocy porozumienia z państwem przyjmującym w sposób naruszający warunki ustalone w tym porozumieniu lub przedłużenie obecności tych sił zbrojnych na danym terytorium poza okres przewidziany w porozumieniu
Działalność państwa polegająca na udzieleniu zezwolenia w odniesieniu do terytorium oddanego do dyspozycji drugiego państwa, aby było ono użyte przez to państwo dla dokonania aktu napaści przeciwko trzeciemu państwu
Wysyłanie przez jakieś państwo zbrojnych grup i najemników, które dokonują zbrojnych działań przeciwko drugiemu państwu o takiej wadze, że równają się one aktom wymienionym powyżej.
RB może postanowić, że oprócz powyższych jeszcze inne akty stanowią napaść.
ROZBROJENIE
Historia: pierwsze akcje dyplomatyczne w sprawie rozbrojenia – XIX wiek. Z propozycją redukcji zbrojeń wystąpił Napoleon III; z inicjatywy cara Mikołaja II doszło do zwołania w 1899 i w 1907 dwóch konferencji haskich. Pakt LN stwierdzał, że utrzymanie pokoju wymaga zmniejszenia zbrojeń do niezbędnego minimum. W 1922 na konferencji waszyngtońskiej zgodzono się na redukcję zbrojeń morskich.
Rozbrojenie w Karcie NZ: RB ponosi odpowiedzialność za opracowanie (wraz z WKS) planów systemu regulowania zbrojeń. Deklaracja z 1970 mówi o dążeniu państw do zawarcia uniwersalnego traktatu w sprawie powszechnego i całkowitego rozbrojenia.
Rokowania rozbrojeniowe: W latach 1945 – 1949 sprawą rozbrojenia zajmowały się Komisja Energii Atomowej oraz Komisja Zbrojeń Konwencjonalnych. Wystąpiły tu rozbieżności zdań pomiędzy USA i ZSRR. W latach 1954 – 1955 rokowania w podkomitecie Komisji Rozbrojeniowej nastąpiło zbliżenie poglądów mocarstw. Rokowania ożywiły się w latach 1957 – 1963 (traktat w Moskwie o częściowym zakazie doświadczeń z bronią jądrową); w 1959 demilitaryzacja Antarktyki. Od 1962 rokowania toczyły się w Genewie w komitecie, który w 1979 przyjął nazwę Komitetu Rozbrojeniowego (liczył wówczas 40 państw). W 1968 podpisany został traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej oraz bakteriologicznej i toksyn (1972).
SALT I i SALT II – wyrzeczenie się produkcji, stosowania i rozprzestrzeniania broni chemicznej (1990) oraz redukcja broni strategicznych (1991). Układ o przestrzeni kosmicznej – 1967.
Pojęcia te nie są jednoznaczne. Podczas, gdy polityka zagraniczna to zbiór celów, środków i metod realizowania zewnętrznej funkcji państwa, dyplomacja jest jednym z tych środków, więc jej zakres jest węższy.
Słowo „dyplomacja” pochodzi z greckiego diploma, czyli podwójnej tabliczki wręczanej posłańcom na dowód ich pełnomocnictw. Trudno jest zdefiniować ten problem – na świecie istnieje około 40 określeń tego terminu. Bywa synonimem polityki zagranicznej, sztuki prowadzenia rokowań, wiedzy o stosunkach MN, aparatu państwa specjalizującego się w rokowaniach itp. Trzy najważniejsze definicje oddające jej istotę:
Oficjalna, urzędowa działalność państwa, skierowana na zewnątrz, mająca na celu realizację bieżących zadań polityki zagranicznej państwa oraz zapewnienie ochrony praw i interesów państwa i jego obywateli w drodze prowadzenia rokowań i zawierania umów międzynarodowych. Jest to jeden ze środków polityki zagranicznej. Cztery podstawowe elementy: a) element podmiotowy definiujący działający podmiot – państwo b) element organiczny, który uściśla element podmiotowy stanowiący, że w imieniu państwa działają zawsze tylko jego organy, czyli odpowiednio upoważnione osoby fizyczne; c) element teleologiczny określający cel działania dyplomatycznego, którym jest realizacja strategii politycznej zawartej w założeniach polityki zagranicznej; d) element metodyczny określający specyficzne metody działania dyplomatycznego, głównie prowadzenie rokowań dyplomatycznych w celu zawarcia umów międzynarodowych
Metody działalności państwa wymagające, ze względu na swój zewnętrzny charakter, taktu, zręczności, ostrożności, umiejętności zawierania kompromisów. Stąd dyplomacja to „nauka u sztuka prowadzenia rokowań z obcymi państwami i reprezentowanie państwa na zewnątrz.
Aparat organizacyjny oraz ludzie prowadzący ww. działalność.
Uogólniając, dyplomacja to oficjalna działalność państwa, reprezentowanego na zewnątrz przez swoje organy, mająca na celu reprezentowanie jego polityki zagranicznej w drodze zawierania umów i prowadzenia rokowań. Merytoryczne cele dyplomacji:
Cel narodowy (ochrona interesów i bezpieczeństwa podmiotu prawa MN i obywateli)
Cel uniwersalistyczny (propagowanie pokoju, przezwyciężanie sprzeczności interesów)
Pierwotną formą „dyplomacji” była wymiana posłów przez społeczności plemienne w celu przekazania sobie jakichś informacji. Od czasów najdawniejszych wysyła też się posłów w specjalnych misjach np. ceremonialnych. Dyplomację uprawiały już: Chiny, Persja, Asyria, Indie, Babilon, Grecja, Rzym.
Misje specjalne: były pierwotną i najstarszą formą dyplomacji. Bardzo często wymieniały je między sobą państwa – miasta w starożytnej Grecji; z kolei Rzymianie potwierdzili starą zasadę nietykalności posłów.
Stałe misje dyplomatyczne: narodziły się w II połowie XV wieku w republikach włoskich (Wenecja, Mediolan, Genua). W Polsce dopiero Stanisław August założył stałe placówki dyplomatyczne. Często ambasadorowie trudnili się szpiegowaniem, ingerencją w wewnętrzne sprawy państwa itp. Od traktatu westfalskiego stałe misje dyplomatyczne rozpowszechniły się. To pociągnęło za sobą konieczność rozwoju prawa dyplomatycznego (określenie przywilejów i immunitetów, precedencji itp.). Spory rodziły np. roszczenia ambasadorów nadzwyczajnych (stojących na czele misji specjalnych) do pierwszeństwa przed ambasadorami zwyczajnym; kwestię rozwiązano dopiero w 1815.
Po I WŚ wskazano, że należy zerwać ze starą, tajną dyplomacją i przejść do jawnej; rozwój możliwości komunikacji przyczynił się do szybkiej centralizacji przy podejmowaniu decyzji.
Konferencje międzynarodowe: W XIX wieku okazało się, że doraźna wielostronna współpraca nie jest wystarczająca dla zaspokojenia rosnących potrzeb państw w dziedzinie stosunków wzajemnych. Konsekwencją był rozwój form dyplomacji wielostronnej w formie konferencji i organizacji międzynarodowych. Na konferencje państwa wysyłają mianowane w tym celu specjalne delegacje, złożone z dyplomatów i ekspertów. Przy podejmowaniu decyzji uczestnicy najczęściej kierują się zasadą consensusu.
Pod względem stopnia instytucjonalizacji konferencje dzielą się na doraźne i periodyczne. Po nabraniu przez taką konferencję charakteru permanentnego, przekształcały się one w organizacje międzynarodowe.
Charakterystycznym elementem współczesnej dyplomacji stały się „spotkania na szczycie”, czyli narady głów państwa i szefów rządów. Ich zaletą jest możliwość zaangażowania w negocjacje czynnika psychologicznego przez wywieranie osobistego wpływu przez przywódców (np. autorytet) oraz możliwość poznania się szefów państw. Wadą zaś jest niebezpieczeństwo wykorzystania spotkań na szczycie wyłącznie dla celów propagandowych.
Immunitety: gdy dyplomacja przestała być uprawiana okazjonalnie, stając się raczej zawodem, pojawiły się przywileje dyplomatyczne, ułatwiające pracę dyplomatom.
Intensyfikacja stosunków międzynarodowych doprowadziła do rozróżnienia:
Dyplomacji tradycyjnej, czyli prowadzonej za pomocą stałych misji
Dyplomacji ad hoc, prowadzonej przez osoby specjalnie wysłane za granicę w celu realizacji jednego określonego zadania
Dyplomacji konferencyjnej lub parlamentarnej, prowadzonej na forum organizacji MN.
Ewolucję form dyplomacji charakteryzują dwie podstawowe tendencje:
Przechodzenie od dyplomacji dwustronnej (misje specjalne i stałe misje dyplomatyczne) do wielostronnej (konferencje i organizacje MN)
Przekształcenie się dyplomacji doraźnej (misje specjalne i konferencje) w dyplomację stałą (stałe misje dyplomatyczne i organizacje MN).
ORGANY PAŃSTWA
Prawo legacji biernej regulowane jest na czterech poziomach:
Warunkiem jego stosowania jest wzajemne uznanie się państw i ich rządów
Nawiązanie stosunków dyplomatycznych jest formalnym wykorzystaniem prawa legacji, ale nie musi oznaczać wysłania stałej misji
Akredytowanie stałej misji oznacza realizację prawa legacji, ale nie musi wiązać się z utworzeniem stałego przedstawicielstwa dyplomatycznego w państwie przyjmującym (misja może być akredytowana w państwie przyjmującym, ale posiadać siedzibę w państwie trzecim)
Państwa mogą utrzymywać stosunki za pośrednictwem misji czasowych
Współcześnie prawo dyplomatyczne opiera się na konwencjach:
wiedeńskiej z 1961 o stosunkach dyplomatycznych
nowojorskiej z 1969 o misjach specjalnych
wiedeńskiej z 1975 o reprezentacji państw w stosunkach z organizacjami MN
Misje specjalne: mogą być jawne lub tajne (kurierzy z wiadomościami, tajni negocjatorzy, tajni obserwatorzy oraz tajni agenci wysłani w celu kontrolowania działalności obywateli państwa wysyłającego na terytorium p. przyjmującego. Państwo przyjmujące wie o tych misjach!).
CELE I METODY DYPLOMACJI
Ogólne cele dyplomacji nie mogą być inne niż cele polityki zagranicznej. Najważniejsze cele działań dyplomatycznych:
cel pierwotny, jakim było i pozostaje nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzynarodowych, odnawianie kontaktów zerwanych i zacieśnianie kontaktów rozluźnionych.
Odpowiednie reprezentowanie kraju i interesów własnego państwa oraz społeczeństwa. Dobre usposobienie innych rządów do własnego kraju i zaangażowane w działania korzystne dla jego interesów.
Prawidłowe obserwowanie polityki zagranicznej innych państw oraz całej rzeczywistości MN i informowanie tych rządów o wnioskach płynących z tej obserwacji. Zadaniem dyplomacji jest doradztwo i pomoc w procesach decyzyjnych dot. polityki zagranicznej rządu.
Negocjowanie uzgodnień i porozumień, dwu- i wielostronnych
Metody dyplomacji obejmują całokształt sposobów oddziaływania jednego lub większej liczby rządów na inne rządy, ich przedstawicieli dyplomatycznych i społeczeństwa. Ogólny podział metod dyplomatycznych na:
Przyjacielskie: stosowane wobec państw uważanych za przyjaciół; jest to utrzymywanie przyjaznych stosunków, prowadzenie bezpośrednich negocjacji, dobre usługi, mediacje, arbitraż.
Nieprzyjacielskie: stosują je państwa kierujące się egocentrycznymi interesami, próbujące wymuszać ich realizację. Retorsje, represalia, presja psychologiczna, naciski polityczne itp.
Neutralne: stosowane między państwami o poprawnych stosunkach. Są to rutynowe działania dyplomatyczne, które mogą być podejmowane wraz z metodami przyjacielskimi lub nieprzyjacielskimi.
Muszą być postrzegane przez pryzmat samego dyplomaty, jak i dyplomacji jako części składowej polityki zagranicznej państwa. Dyplomata spełnia swe funkcje w charakterze trzech rodzajów reprezentacji:
Symbolicznej: spełnia przez identyfikowanie swej osoby z reprezentowanym krajem. Przysługuje mu określony prestiż, który nie jest przynależny jemu jako osobie, ale jako przedstawicielowi państwa. Brak szacunku dla dyplomaty = brakowi szacunku dla kraju. Ważny jest więc ceremoniał dyplomatyczny i zwyczajowe organizowanie przyjęć.
Politycznej reprezentacji: dyplomata spełnia ją przez swą działalność polityczno – informacyjną. Uczestniczy on w kształtowaniu się polityki zagranicznej swego kraju utrzymując odpowiednie kontakty polityczne w kraju pobytu, przesyłając informacje, wnioski i oceny.
Prawnej reprezentacji: państwa pełni dyplomata przez ochronę obywateli swojego kraju i ich mienia za granicą. W imieniu rządu zaciąga zobowiązania polityczne i inne.
Dyplomacja wspiera politykę zagraniczną państwa, spełniając cztery funkcje:
Określającą: określanie zadań polityki zagranicznej własnego państwa
Oceniającą: dotyczy działalności innych państw i rządów. Polega na ocenianiu celów i zadań polityki zagranicznym, również w odniesieniu do własnego kraju.
Selekcjonującą: polega na eliminowaniu zagadnień, które tworzą strefę niezgodności między własną a obcymi politykami zagranicznymi i wybraniu tych, które tworzą strefę zgodności celów i zagadnień.
Preskrypcyjną: oznacza wskazywanie przez dyplomację najbardziej odpowiednich metod osiągania przez politykę zagraniczną jej celów i zadań oraz doboru środków do celów w każdym etapie fazy realizacyjnej tej polityki.
Pojęcie to zostało rozpowszechnione przez administrację Georga Busha. Współczesna dyplomacja prewencyjna charakteryzuje się trzema cechami:
Celami – czyli zapobieganiu wszelkim działaniom i tendencjom zagrażającym stabilności, bezpieczeństwu i pokojowi międzynarodowemu (zapobieganie powstawaniu konfliktów, sporów, ograniczanie skali konfliktów)
Przedmiotem prewencji – czyli wszystkimi aktualnymi problemami, sporami i konfliktami mogącymi zagrażać międzynarodowej stabilności.
Formami realizacji celów – a więc kooperacją międzynarodową.
Środki dyplomacji prewencyjnej:
środki budowy zaufania
gromadzenie informacji i wyjaśnianie stanów faktycznych
wczesne ostrzeganie
wyprzedzające rozmieszczenie sił pokojowych w strefach potencjalnego konfliktu
tworzenie stref zdemilitaryzowanych