ODWARY, NAPARY, MACERACJE – preparaty roślinne z surowców roślinnych suchych
Surowiec leczniczy stanowią te części roślin, które zawierają największa ilość subst czynnej. Mogą to być:
kora (Quercus cortex- kora dębu)
liście (Salviae folium- liść szałwi)
korzenie (Gentianae radix- korzeń goryczki)
kwiaty (Sambuci flos- kwiat bzu czarnego)
kłącza (Calami rhizoma- kłącze tataraku)
nasiona (Lini semen- siemię lniane)
owoce (Juniperi fructus- owoc jałowca)
Preparaty z surowców roślinnych suchych trwałe:
Nalewki (Tinctura)- płynne niezagęszczone wyciągi, które są otrzymywane poprzez wytrawianie związków czynnych z surowców roślinnych suchych mieszaniną etanolu z wodą lub eteru z wodą; trwałość do 1 roku
Wyciągi (Extractum)- otrzymuje się je przez wytrawianie surowców roślinnych rozpuszczalnikiem (etanol, woda, eter) i następnie zagęszczenie przez odparowanie
Preparaty z surowców roślinnych suchych nietrwałe:
Są to wyciągi wodne przygotowywane ex tempore z suchych, odpowiednio rozdrobnionych surowców roślinnych
Odwary (Decocta)- przygotowywane z twardych części roślin, np. korzenie, kłącza kora
Napary (Infusa)- z delikatniejszych części roślin, np. liście, kwiaty
Maceraty (Macerationes)- z roślin zawierających śluzy, np. siemię lniane
Płynne, świeżo sporządzone wyciągi wodne z rozdrobnionych surowców roślinnych (liście, kwiaty, korzenie, kłącza, nasiona)
Otrzymywane przez wytrawianie wodą (o temp dostosowanej do właściwości izolowanych subst)
Trwałość wyciągów wodnych- zwykle nie przekracza 7 dni, temp <15ᵒC (FPVI)
Wyciągi wodne należy sporządzać ex tempore w ilości 100-200g
Można je konserwować (+0,15% mieszaniny 10cz. hydroksybenzoesanu metylu i 1 cz. hydroksybenzoesanu propylu) chroni tylko przed wpływem mikroflory
Stosowane są:
per se lub w mieszankach do użytku wewnętrznego (zażywane łyżkami/łyżeczkami)
do użytku zewnętrznego (do okładów, przemywań, płukań)
Dodatkowe etykietki: „Zmieszać przed użyciem”
Jeśli w skład recepty wchodzą odwary, napary lub maceracje:
należy najpierw przygotować lege artis odpowiedni wyciąg i w nim rozpuścić składniki stałe recepty/dodać składniki płynne
nie należy posługiwać się r-rami zapasowymi!!! (zmniejszają ilość wody w gotowym leku)
jeśli subst leczn nie rozpuszcza się w gotowym wodnym wyciągu, należy użyć odpowiednią (najmniejszą możliwą) ilość wody/etanolu- zmniejszając ilość wody potrzebnej do sporządzenia wyciągu
Przyrządzanie o, n i m zależy od charakteru surowca i charakteru subst czynnych.
Ilość surowca i wody do sporządzenia wyciągu jest określana indywidualnie – otrzymanie określonego stężenia subst czynnych
z 1 cz. surowca przyrządza się zazwyczaj 10 cz. odwary/naparu
20 cz. maceratu (w recepcie mogą być podane inne proporcje)
ilośc surowca z wykazu B powinna być podana, jeśli nie:
z 1 cz. surowca silnie działającego – 100 cz. odwaru/naparu
nie stosuje się surowców bardzo silnie działających do sporządzania o i n!
z surowców zawierających glikozydy nasercowe – wyłącznie napary! (Digitalis purpureae folium, Adonidis vernalis herba, Convallariae maialis herba)
z surowców śluzowych – wyłącznie maceracje! (Althaeae radix, Lini semen)
Przygotowanie surowców przeznaczonych do wytrawiania:
liście, kwiaty, zioła – przesiać przez sito 3,15
korzenie, kłącza, kory – sito 1,6
owoce, nasiona, surowce zaw. Alkaloidy, glikozydy nasercowe – sito 0,5
Nasiona lnu nie powinny być rozdrabniane! (FPVI)
ODWARY (Decocta)
rozdrobniony surowiec zalać w infuzorce przepisaną ilością wody o temp pokojowej- wymieszać, przykryć
umieścić we wrzącej łaźni wodnej (temp w naczyniu powinna być przez 30 min wyższa niż 90ᵒC lub ogrzewać przez 45 min bez kontroli temp- 100-200g wody
przecedzić (przez gazę z cienka warstwą waty)
pozostały surowiec przepłukać wrzącą wodą i uzupełnić nią odwar do przepisanej ilości (przez gazę j.w.)
Zastosowanie metody:
subst czynne nie wrażliwe na temp >90ᵒC
subst czynne są rozpuszczalne dopiero w temp >90ᵒC
zwarta budowa anatomiczna surowca utrudnia w innych warunkach dostateczne przenikanie rozpuszczalnika do wnętrza komórek
Odwary z surowców zaw. alkaloidy:
zakwasić wodę do wytrawiania surowca (wg FPIV) – sole alkaloidów lepiej rozpuszczają się w wodzie niż wolne zasady (kwas cytrynowy)
Rp. Ipecacuanhae radicis decocti 1,5/120,0
surowiec zalać w infuzorce przepisana ilością wody o temp. pokojowej (na każde 100g wody dodać 0,5g kwasu cytrynowego)
infuzorkę ogrzewać na łaźni wodnej wg ogólnych przepisów
gorący odwar zobojętnić (na każde 100g wody dodać 25 kropli 10% amoniaku) – poprawa trwałości i uniknięcie niezgodności (w przypadku łączenia z innymi lekami, dla których odczyn kwaśny jest niekorzystny- wytrącanie osadów, rozkład leku itp.)
Odwary z surowców zaw. saponiny kwaśne:
dodać wodorowęglanu sodu do wody (wg FPIV) – na wytrawianie kwaśnych saponin z surowca duży wpływ wywiera stężenie jonów wodorowych (optymalne pH 7) zobojętnienie jonów wodorowych
Rp. Primulae radix decocti 2,0/100,0
surowiec zalać w infuzorce przepisaną ilością wody o temp. pokojowej (na 1g surowca dodać 0,1g wodorowęglanu sodu)
cd. wg ogólnych przepisów
!Jedynie saponiny z korzenia mydlnicy (Saponariae radix) wytrawiaja się łatwo czystą wodą! (nnie dodajemy wodorowęglanu sodu)
Rp. Ipecacuanhae radicis decocti 0,3/150,0
Natrii benzoatis 2,0
Thiocoli 2,5
Althaeae sirupi ad 200,0
M. D. S. 2x dz. łyżkę stołową
| Wg FP IV | MDJ [g] | MDD [g] |
|---|---|---|
| Ipecacuanhae radix | 0,2 | 0,4 |
kontrola dawek!
0,3 – 200
x – 15
x= 0,022g (DJ) 0,022x2 = 0,044g (DD) dawki nie przekroczone
przygotować 150g odwaru z korzenia wymiotnicy zg z przepisami
na wadze proszkowej odważyć 2 g benzoesanu sodu i 2,5g tiokolu
składniki rozpuścić w gotowym odwarze
przenieść do butelki i uzupełnić syropem prawoślazowym do masy leku (200g)
Inne przykłady: Valerianae radix
Salviae folium
Quercus cortex
Tormentillae rhizoma
Frangulae cortex
Rhei radix
NAPARY (Infusa)
rozdrobniony surowiec umieścić u ogrzanej (w łaźni wodnej infuzorce), zalać przepisaną ilością wrzącej wody, przykryć, ogrzewać 15 min (często mieszając)
infuzorkę zdjąć z łaźni i pozostawić poza łaźnią 15 min (od czasu do czasu mieszając)
zawartość infuzorki przecedzić (przez gazę z cienką warstwą waty)
surowiec przemyć wrzącą wodą
po ochłodzeniu uzupełnić nią napar do przepisanej masy (cedzenie)
z surowców zaw. glikozydy nasercowe wyłącznie napary! (Digitalis purpureae folium, Adonidis vernalis herba, Convallariae maialis herba)
Glikozydy nasercowe łatwo ulegają rozkładowi pod wpływem wysokiej temp. (pod wpływem działania enzymu zawartego w surowcu)
Surowiec zalewamy wrzącą wodą – unieczynnienie enzymów – ogrzewamy tylko 15 min (dla lepszego wytrawienia surowca przedłużamy ekstrakcje o kolejne 15 min bez podgrzewania)
Rp. Adonidis vernalis herbae inf. 2,0/170,0
Codeini phosphorici 0,3
Gardenali nartici 0,1
Sirupi simplicis ad 200,0 (śr. słodzące- poprawa smaku naparów)
D. S. 2 x dz. łyżkę deserową
przygotować 170g naparu z miłka wiosennego wg ogólnego przepisu
na wadze proszkowej (po skontrolowaniu dawek) odważyć 0,1g luminalu sodu i 0,3g fosforanu kodeiny
subst stałe rozpuścić w naparze
zamiast 29,6g syropu prostego należy odważyć ok. 0,03g sacharyny- po jej rozpuszczeniu uzupełnić preparat do 200g
w r-rach cukru mogą rozwijać się drobnoustroje (Bacillus subtilis, pleśnie) – rozkładają glikozydy, np. naparstnicy (Digitalis purp.)
naparów z liścia naparstnicy NIE WOLNIO słodzić cukrem ani syropem!
użyć sacharynę (w ilości 0,01g zamiast 6g cukru lub 10g syropu) lub glicerol (FPIV)
Rp. Convalleriae mai. hb. dec. 6,0/150,0
Natrii bromidi 4,0
Aephenali natrii 0,3
Codeini phosphorici 0,2
Sirupi simplicis ad 200,0
Z sur zaw. glikozydy nasercowe wyłącznie napary!
MACERACJE (Macerationes)
rozdrobniony surowiec opłukać małą ilością wody (na lejku z gazą) – usunięcie pyłu (ziarna skrobi, cząsteczki surowca)
surowiec zalać przepisaną ilością wody o temp. pokojowej i pozostawić na 30 min (często mieszając)
przecedzić
przemyć taką ilością wody, aby uzyskać przepisaną ilość maceracji
śluz z surowca przechodzi łatwo w temp. pokojowej – unika się wytrawiania rozpuszczalnej w gorącej wodzie skrobi (tworzy mętny kleik)
Rp. Lini seminis macerationis 10,0/200,0
M. f. mac.
S. 3x dz. po 2 łyżki
odważyć 10g siemienia lnianego i 200g wody
surowiec zalać wodą o temp pokojowej i macerować przez 30 min
przecedzić do wytarowanej butelki i uzupełnić wodą z przepłukania surowca do 200g
NIE rozdrabniać nasion!
Rp. Althaeae rad. mac extr. 6,0/180,0
Natrii benzoatis 1,0,
Thymi sirupus 20,0
M. f. mac.
Wskazania: jako śr. p/kaszlowy w infekcjach górnych dróg oddechowych. Czasem jako śr. osłaniający w zapaleniach i podrażnieniach błony śluzowej przełyku, żołądka. Rzadko zewnętrznie w leczeniu stanów zapalnych i podrażnień skóry.