Stosunki konsularne są to urzędowe stosunki między państwami ustanawiane w celu realizacji funkcji konsularnych. Utrzymywane są za pośrednictwem specjalnych organów państwowych zwanych urzędami konsularnymi lub przedstawicielstw dyplomatycznych, a ściślej zatrudnionych w nich urzędników wchodzących w skład służby dyplomatyczno-konsularnej państwa wysyłającego. Stosunki konsularne mogą być utrzymywane także za pośrednictwem konsulów honorowych w państwach, które uznają te instytucję oraz przedstawicielstw handlowych lub innych instytucji upoważnionych do pełnienia funkcji konsularnych. Potrzebna jest wzajemna zgoda dla stosunków konsularnych. Z reguły zgoda na ustanowienie stosunków dyplomatycznych implikuje także zgodę na stosunki konsularne. Natomiast zerwanie lub zawieszenie stosunków dyplomatycznych nie powoduje zerwania lub zawieszenia stosunków konsularnych. Stosunki konsularne regulowane są zarówno przez normy konwencyjne jak i zwyczajowe oraz wewnątrzpaństwowe. Największą rolę w regulacji odgrywają jednak, w odróżnieniu od stosunków dyplomatycznych, umowy dwustronne, zwane konwencjami konsularnymi. „ Nawiązywanie stosunków konsularnych między państwami następuje za ich wzajemną zgodą” (art.2)-państwo nie ma obowiązku prawnomiędzynarodowego ani wysyłania własnych, ani przyjmowania obcych konsulów. Konwencja Hawańska z 1928 roku dopuszcza ustanowienie konsulów za „ wyraźną lub milczącą zgodą państwa przyjmującego”. Formalne nawiązanie stosunków konsularnych nie jest równoznaczne z istnieniem obowiązku ustanowienia urzędów konsularnych. Jednak współcześnie systematyczna odmowa nawiązania normalnych stosunków konsularnych nie byłaby zgodna z zasadami współczesnego prawa międzynarodowego (istnieje obowiązek współpracy międzynarodowej). Bez istnienia stosunków dyplomatycznych i konsularnych niemożliwe jest sprawowanie opieki państwa wysyłającego nad jego obywatelami w państwie przyjmującym oraz niemożliwy jest obecnie rozwój normalnych stosunków między państwami i narodami, w tym czuwanie nad realizacją praw człowieka. We współczesnym prawie międzynarodowym podmiotami prawa konsulatu są suwerenne państwa.
Uznanie państwa lub rządu może wyrażać się w różnych formach, także milczącego uznania. Jedną z form uznania może być ustanowienie stosunków konsularnych z danym państwem. Obecnie ustanowienie stosunków konsularnych z nowo powstałym państwem jest równoznaczne z milczącym uznaniem de facto tego państwa, jest aktem implikującym także uznanie. W praktyce zdarzają się przypadki, że niektóre państwa korzystają z usług swych konsulów, aby utrzymywać kontakty z nie uznanymi przez nie rządami. Praktyka państw stoi na stanowisku, że uznanie państwa wysyłającego następuję na wyraźne żądanie państwa przyjmującego- np. w formie wystawienia nowych listów komisyjnych lub wystąpienia z wnioskiem o wydanie nowego exequatur. Czasami dla uniknięcia uznania państwa lub rządu, państwo wysyłające kieruje do państwa przyjmującego konsula bez listów komisyjnych, uzyskując wyraźną lub milczącą zgodę na pełnienie przez niego funkcji konsularnych bez konieczności uzyskiwania exequatur. Przykładem wykonywania funkcji konsularnych bez exequatur było działanie w okupowanych Niemczech od 1946 do 1949 roku wielu urzędów konsularnych, konsularnych tym także polskich. W praktyce również są ustanawiane różne organy i instytucje quasi-konsularne, które wypełniają podstawowe funkcje konsularne w warunkach braku oficjalnych stosunków dyplomatycznych i konsularnych.
Urząd konsularny może być ustanawiany na terytorium państwa przyjmującego wyłącznie za jego zgodą. Państwo wysyłające musi uzyskać zgodę państwa przyjmującego zarówno na miejsce siedziby urzędu konsularnego, jego klasę jak i okręg konsularny. Państwo przyjmujące ma suwerenne uprawnienia nie tylko do wyłączenia określonych miejscowości jako siedziby urzędów konsularnych, lecz również określenie granic okręgów konsularnych, kierując się głównie względami ochrony swych interesów i bezpieczeństwa. Zgodnie z art. 70 Konwencji Wiedeńskiej z 1963 roku na państwie wysyłającym ciąży jedynie obowiązek notyfikowania ministerstwu spraw zagranicznych nazwisk członków misji dyplomatycznej przydzielonych do wydziału konsularnego do wykonywania funkcji konsularnych.
Okręg konsularny to całość terytorium państwa przyjmującego, na którą rozciąga się kompetencja konsularna kierownika urzędu konsularnego państwa wysyłającego. Okręg konsularny obejmuje zarówno terytorium lądowe państwa przyjmującego, jak i również jego wody terytorialne i przestrzeń powietrzną nad nim. Jednak zmiana granic okręgu musi być za zgodą państwa przyjmującego.
Sieć konsularna to bądź ogół urzędów konsularnych, które państwo posiada za granicą, bądź też ogół placówek konsularnych jednego państwa na terytorium państwa przyjmującego.
Siedziba urzędu konsularnego to miejscowość, w której znajdują się jego pomieszczenia, czuli lokal i biura. Miejscowość będąca siedzibą urzędu konsularnego określona jest przez państwo wysyłające w exequatur. Przy udzielaniu lub nieudzielaniu zgody na siedzibę urzędu konsularnego państwo przyjmujące zobowiązane jest kierować się zasadą niedyskryminacji, zgodnie z art. 72 Konwencji Wiedeńskiej z 1963 roku.
Honorowy urząd konsularny. Konieczna jest uprzednia zgoda państwa przyjmującego na ustanowienie honorowego urzędu konsularnego, jego klasę, siedzibę i okręg konsularny. Analogicznie jest w przypadku mianowania szefa honorowego urzędu konsularnego. Potrzebna jest zgoda państwa przyjmującego na kandydata, jego rangę, siedzibę okręg. Osoba proponowana na konsula honorowego musi odpowiadać określonym kryterium i posiadać także możliwości finansowe konieczne do pełnienia funkcji konsula honorowego.
Stosunki dyplomatyczne a stosunki konsularne. Współcześnie, jeśli jest zgoda na stosunki dyplomatyczne, to również jest zgoda na nawiązanie stosunków konsularnych między dwoma państwami. Jednak państwa na ogół w swej praktyce uzależniają prawo ustanawiania urzędów konsularnych, a nawet wydziałów konsularnych w misjach dyplomatycznych od u[rzedniej zgody państwa przyjmującego. W takiej sytuacji zasada automatycznego nawiązania stosunków konsularnych poprzez ustanawianie stosunków dyplomatycznych pozbawiona zostaje w znacznej mierze swego praktycznego znaczenia. Nawiązanie więc stosunków dyplomatycznych zwalnia jedynie z obowiązku zawierania specjalnego porozumienia w sprawie nawiązania stosunków konsularnych, a nie zwalnia z obowiązku otrzymania zgody państwa przyjmującego. Stosunki dyplomatyczne i konsularne mogą istnieć niezależnie od siebie. Ustanowienie i istnienie stosunków konsularnych nie jest uwarunkowane istnieniem stosunków dyplomatycznych. Mogą poprzedzać nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub istnieć bez nawiązywania stosunków dyplomatycznych. Mogą one też być utrzymywane po zerwaniu lub zawieszeniu stosunków dyplomatycznych.
Urzędy konsularne. Jest on podstawowym, stałym organem służącym realizacji stosunków konsularnych między dwoma lub więcej państwami. Nie jest on osobą prawną, lecz urzędami państwa wysyłającego działającym w państwie przyjmującym. Nie jest więc samodzielnym podmiotem praw i obowiązków, pewne działania wykonuje w imieniu państwa wysyłającego osoba przez nie upoważniona, zazwyczaj szef urzędu konsularnego lub misji dyplomatycznej. Występują dwie kategorie urzędów konsularnych: zawodowe i honorowe. Różnią się miedzy sobą statusem spełnianych funkcji oraz zakresem przywilejów i immunitetów. Obie kategorie dzielą się na cztery klasy.
Klasy kierowników urzędów konsularnych. Kierownicy urzędów konsularnych dzielą się na cztery następujące klasy: konsulów generalnych, konsulów, wicekonsulów i agentów konsularnych. Kierują oni odpowiednio: konsulatami generalnymi, konsulatami i agencjami konsularnymi. Najwyższą klasę stanowią konsulowi generalni. Są oni zazwyczaj kierownikami urzędów konsularnych w okręgach konsularnych posiadających dla państwa wysyłającego szczególne znaczenie. Kierownicy urzędów konsularnych, oprócz agenta konsularnego, są w sensie pragmatyki służbowej niezależni od siebie, a organem nadrzędnym w stosunku do nich może być jedynie szef misji dyplomatycznej państwa wysyłającego. Pierwszy agent konsularny ustanawiany jest na podstawie nominacji przez kierownika urzędu konsularnego wyższego szczebla aniżeli agencja konsularna. Kieruje on placówką konsularną zwaną agencją konsularną, jednak pod kierunkiem i nadzorem kierownika urzędu konsularnego, który go powołał i przed którym ponosi on odpowiedzialność za swą działalność. Drugi rodzaj agentów konsularnych-otrzymują oni nominację bezpośrednio od ministra spraw zagranicznych lub innych właściwych władz państwa wysyłającego, które wystawiają im listy komisyjne, określają zakres funkcji oraz okręg konsularny. Ten rodzaj agentów w rozumieniu Konwencji z 1963 roku stanowi czwartą klasę kierowników urzędów konsularnych. Kierownicy honorowi jak zawodowi, ale rzadko generalni konsulowi- zazwyczaj niższe klasy. Honorowi urzędnicy konsularni działają zazwyczaj pod kierownikiem konsula zawodowego.
Urzędnicy konsularni. Zalicza się do nich przede wszystkim konsulów generalnych, konsulów, wicekonsulów i agentów konsularnych. Urzędnicy konsularni dzielą się na zawodowych i honorowych.
- zawodowi urzędnicy konsularni, zwani potocznie konsulami, muszą spełniać wiele wymogów, m.in. posiadać obywatelstwo państwa wysyłającego, mieć stałe miejsce zamieszkania w państwie wysyłającym (zdarzają się w praktyce wyjątki); zawodowi urzędnicy konsularni nie mogą, poza swymi funkcjami służbowymi, wykonywać prywatnej działalności zarobkowej; korzystają podobnie jak dyplomaci z uprzywilejowanego statusu międzynarodowego
- honorowi urzędnicy konsularni mogą pełnić praktycznie wszystkie funkcje konsula zawodowego; instytucja konsula honorowego może znaleźć szersze zastosowanie, gdy nie stać państwo na utrzymanie rozbudowanej sieci zawodowych urzędów konsularnych; Konwencja Wiedeńska z 1963 roku stanęła na stanowisku stosowania instytucji honorowych urzędników konsularnych, stwierdzając, że każde państwo zachowuje swobodę decyzji co do tego, czy będzie mianować lub przyjmować konsulów honorowych; za pełnienie swych funkcji nie pobierają urzędnicy ci (oprócz swoich zajęć zawodowych) opłat-wykonują je faktycznie honorowo-bezpłatnie; zgodnie z praktyką niektórych państw, w tym polską, konsulem honorowym nie może być osoba będąca jednocześnie urzędnikiem lub funkcjonariuszem państwowym w państwie przyjmującym lub oficjalnie reprezentująca państwo trzecie; między statusem konsula honorowego i zawodowego występują różnice i rozbieżności, obie kategorie konsulów uważane są za przedstawicieli państwa wysyłającego, mogą też pełnić te same funkcje, przysługuje im takie same atrybuty reprezentacyjne, jak prawo do tytułu konsula, do wywieszania flagi i umieszczania godła na budynku, obie kategorie korzystają z immunitetów chroniących ich funkcje urzędowe, jednak-konsul honorów w odróżnieniu do zawodowego nie jest związany stosunkiem pracy z państwem angażującym go, nie działa na podstawie umowy o pracę, lecz na podstawie umowy cywilnoprawnej, nie jest on funkcjonariuszem służby publicznej państwa wysyłającego i nie pobiera stałego uposażenia z tytułu pełnienia funkcji konsularnych, trudni się też w odróżnieniu do zawodowego w państwie przyjmującym działalnością zarobkową i może być obywatelem tegoż państwa, państwa wysyłającego lub państwa trzeciego ( w polskiej praktyce konsularnej instytucja ta została przywrócona na mocy ustawy z 13.02.1984 roku o funkcjach konsulów oraz na podstawie zarządzenia ministra spraw zagranicznych z 22.041986 roku w sprawie konsulów honorowych, zastąpionego zarządzeniem ministra spraw zagranicznych z 29.03.1993 roku).
Pracownicy konsularni to każda osoba zatrudniona w służbie administracyjnej lub technicznej urzędu konsularnego. Wyposażeni oni są zazwyczaj w paszporty służbowe i przysługuje im większy zakres przywilejów i immunitetów aniżeli urzędnikom konsularnym. Mogą oni być mianowani spośród obywateli państwa przyjmującego.
Członkami personelu służby są osoby zatrudnione w służbie domowej urzędu konsularnego, będący zazwyczaj obywatelami państwa przyjmującego.
Członkowie personelu prywatnego podobnie jak personelu służby są zatrudniani wyłącznie w służbie prywatnej członków urzędu konsularnego. Nie korzystają oni z żadnych przywilejów i immunitetów, a jedynie na zasadzie kurtuazji mogą być im przyznane przez państwo przyjmujące pewne prerogatywy.
Mogą też być pracownicy i personel służby honorowych urzędów konsularnych. Korzystają on jedynie z prerogatyw przyznawanych im przez państwo przyjmujące i nie są obowiązani składać zeznać w sprawach służbowych.
Mianowanie członków urzędu konsularnego oraz kwestia obywatelstwa. Państwo wysyłające korzysta ze swobody mianowania członków urzędu konsularnego. Jednak, podobnie jak w przypadku członków misji dyplomatycznej, są pewne ograniczenia. Urzędnicy konsularni powinni posiadać obywatelstwo państwa wysyłającego. Mogą być obywatelami państwa przyjmującego, ale za uprzednia zgodą tego państwa, zgodę tą te państwo może w każdej chwili cofnąć. To samo dotyczy obywateli państwa trzeciego. Ograniczenia te nie rozciągają się na pracowników konsularnych, czyli osoby zatrudnione w służbie administracyjnej lub technicznej urzędu konsularnego, ani członków służby oraz osoby zatrudnione w służbie prywatnej.
Zasady pierwszeństwa. Porządek pierwszeństwa kierowników urzędów konsularnych ustala się według daty udzielenia im exequatur, zależy też od klasy, do której ten kierownik urzędu konsularnego należy. W razie zbieżność dat udzielenia exequatur O pierwszeństwie decyduje data przedłożenia listów komisyjnych lub podobnych aktów bądź notyfikacji, jeśli zgadza się na to państwo przyjmujące. Kierownikom urzędów konsularnych przysługuje pierwszeństwo przed wszystkimi urzędnikami konsularnymi nie piastującymi tego stanowiska. Czasem kierownik jest dopuszczony do tymczasowego wykonywania swych funkcji-i ta data się liczy do pierwszeństwa już po przydzieleniu exequatur. Tymczasowi kierownicy urzędów konsularnych zajmują miejsca w porządku pierwszeństwa po wszystkich stałych kierownikach urzędów konsularnych. Zawodowi mają pierwszeństwo przed honorowymi kierownikami urzędów konsularnych. Porządek pierwszeństwa między pozostałymi urzędnikami konsularnymi Konwencja pozostawia, podobnie jak w służbie dyplomatycznej, w kompetencji państwa wysyłającego.
Obecnie przyznawany jest konsulowi charakter przedstawicielski jako oficjalnemu organowi państwa wysyłającego, działającemu w jego imieniu. Konsul jest przedstawicielem państwa wysyłającego jedynie w określonych dziedzinach, a więc nie reprezentuje ogólnych interesów państwa (jak przedstawiciel dyplomatyczny), lecz jedynie niektóre z tych interesów. Jednak we współczesnych warunkach rozległych funkcji konsularnych te różnice nie są znaczące. Konwencja Wiedeńska zezwala m.in. na pełnienie przez dyplomatów funkcji konsularnych bez konieczności exequatur, a konsulom w krajach, gdzie państwo wysyłające nie ma swej misji dyplomatycznej-na pełnienie funkcji dyplomatycznych.
Korpus konsularny. W odróżnieniu od korpusu dyplomatycznego może istnieć więcej niż jeden korpus konsularny na terytorium państwa przyjmującego. Nie posiada on również osobowości prawnej ani określonych kompetencji poza ceremonialnymi i kurtuazyjnymi. Korpus konsularny, analogicznie jak dyplomatyczny istnieje de facto na Mozy powszechnie stosowanego zwyczaju międzynarodowego. Na czele korpusu stoi dziekan korpusu konsularnego. Zostaje nim najwyższej rangi kierownik urzędu konsularnego, konsularnego wiec należący do najwyższej klasy i najdłużej pełniący swe funkcje. Dziekan reprezentuje korpus konsularny jako całość wobec władz państwa przyjmującego. Dziekan ma występować bezstronnie na rzecz wszystkich członków korpusu, niezależnie od charakteru stosunków istniejących między jego państwem a państwem wysyłającym samego konsula. Podobnie jak korpus dyplomatyczny tak i konsularny, czyli jego dziekan, nie może się wtrącać do spraw wewnętrznych państwa przyjmującego. Nie jest on uprawniony do podejmowania akcji o charakterze politycznym. Czasami powoływany jest sekretarz generalny, który pomaga dziekanowi. Jest to zazwyczaj drugi pod względem pierwszeństwa konsul (wicedziekan). Lista korpusu konsularnego jest formalnym dowodem przynależenia do korpusu konsularnego (podobnie jak w służbie dyplomatycznej).