PROGRAM EDUKACJI EKOLOGICZNEJ
DLA KLAS I-III
SZKOŁY PODSTAWOWEJ
(autorski)
Bogusława Bogucka
Zatwierdzony do użytku szkolnego przez MEN
Nr decyzji DKW – 4014-114/00
SPIS TREŚCI
| Wstęp ........................................................................................................... | 2 | |
|---|---|---|
| I. | Szczegółowe cele edukacyjne-kształcenia i wychowania ekologicznego ............................................................................................... |
4 |
| II. | Charakterystyka programu ............................................................................. | 5 |
| III. | Program ........................................................................................................ | 8 |
| IV. | Propozycje metod oceny osiągnięć ucznia ...................................................... | 21 |
| V. | Propozycje do wykorzystania ........................................................................ | 22 |
WSTĘP
W dobie gwałtownych zmian i szybkiego rozwoju cywilizacyjnego coraz większego znaczenia nabierają pojęcia: ekologia, edukacja ekologiczna, ochrona środowiska. Okazało się bowiem, że człowiek od zarania dziejów korzystając z naturalnych bogactw ziemi poczynił takie szkody, które stanowią poważne zagrożenie równowagi biologicznej niezbędnej dla jego własnego życia. Człowiek powinien zdawać sobie sprawę z tego, że nie ma moralnego prawa do niszczenia przyrody – jest przecież jej częścią. Dlatego też ochrona przyrody i racjonalne wykorzystanie jej zasobów, to problemy, które stały się sprawą całej ludzkości. Również i nas samych. Wiele obszarów określa się mianem "obszar zagrożenia ekologicznego", a w niektórych przypadkach urasta on do rangi obszaru klęski ekologicznej (np. ekosystemy górskie Karkonoszy, Gór Izerskich, "Czarny Trójkąt").
Aby w przyszłości nie dochodziło do takich tragedii, edukację ekologiczną należy rozpoczynać już od najmłodszych lat. Dzieci mogą być pełnowartościowymi partnerami dorosłych w walce o ochronę środowiska. Są one bowiem bacznymi obserwatorami tego wszystkiego , co się wokół nich dzieje. Należy dać im tylko szansę, a wyrośnie z nich pokolenie , które umiejętnie będzie korzystało z darów Ziemi i rozwijającej się cywilizacji.
Dzieci nie mają jeszcze wykształconych stereotypów, dlatego stosując odpowiednie formy i metody pracy można skutecznie i efektywnie kształtować ich postawę zgodną z etyką ekologiczną.
Na kształtowanie postaw wpływa wiele czynników jak rodzina, proces nauczania i wychowania, zajęcia pozaszkolne, środki masowego przekazu, grupa rówieśnicza. Uważa się jednak, że największą rolę do odegrania ma szkoła i sam nauczyciel.
Jednak edukacja ekologiczna w szkole to nie zajęcia w ławkach i wiedza teoretyczna, choćby największa. To nie podawanie gotowej recepty na lepsze jutro. Edukacja ekologiczna to konkretne działanie w środowisku i dla środowiska. To stwarzanie dzieciom takich sytuacji, aby one samodzielnie dochodziły do określonych prawd i zasad, aby same umiały wyciągać odpowiednie wnioski, a co za tym idzie, aby umiały perspektywicznie myśleć.
Ważne jest również to, aby dzięki swojej bezpośredniości, zadawaniu dorosłym “niewygodnych ekologicznych pytań”, wytykaniu sprawców zagrożeń, ukazywaniu piękna swojego regionu, poruszyły serca dorosłych i skłoniły ich do refleksji nad swoim stosunkiem do przyrody, a potem do zmiany postawy wobec niej w swoim codziennym życiu.
I. SZCZEGÓŁOWE CELE EDUKACYJNE-KSZTAŁCENIA
I WYCHOWANIA EKOLOGICZNEGO
Nadrzędnym celem tego programu jest skuteczne i efektywne kształtowanie postaw dzieci zgodnych z etyką ekologiczną przez :
 |
rozbudzenie potrzeby kontaktu z przyrodą, |
|---|---|
|
wyrabianie szacunku dla przyrody i jej piękna, |
|
wpajanie silnego związku ze środowiskiem, |
|
uczestnictwo w działaniach mających na celu ochronę i zapobieganie dewastacji środowiska, |
|
rozwijanie poczucia odpowiedzialności i potrzeby szybkiej reakcji na problemy ekologiczne, |
|
zachęcanie do aktywnej obecności we własnym środowisku, |
|
naukę ekologicznego życia we własnym domu, |
|
umiejętność działania w różnych sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych, |
|
poczucie przynależności do społeczności szkolnej, środowiska lokalnego, regionu, kraju, |
|
umiejętności nawiązywania i utrzymywania poprawnych kontaktów z innym dziećmi, dorosłymi, osobami niepełnosprawnymi, przedstawicielami innej narodowości, |
|
umiejętności służące zdobywaniu wiedzy (czytania, pisania, rachowania), |
|
umiejętność samodzielnego wyszukiwania informacji na podany temat z różnych źródeł (czasopisma, encyklopedie, słowniki) oraz umiejętne wykorzystywanie ich, |
|
naukę poczucia własne wartości i własnych możliwości, |
|
naukę wyciągania właściwych wniosków, perspektywicznego myślenia i przewidywania skutków określonej działalności człowieka, |
|
uzmysłowienie uczniom, że troska o przyrodę jest troską o nas samych i nasze spokojne życie. |
II. CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU
Program ekologiczny dotyczy I etapu edukacyjnego szkoły podstawowej bez podziału na kolejne klasy I, II, III. Może być realizowany w ramach nauczania zintegrowanego w klasach młodszych w cyklach dziennych, jedno- lub dwutygodniowych lub też jako ścieżki edukacyjne. Treści zawarte w programie mogą być realizowane w dowolnej kolejności i modyfikowane przez nauczycieli, którzy mogą wnosić własne pomysły i uwzględniać specyfikę swojego środowiska lokalnego oraz potrzeby i możliwości dzieci. W programie nie ma podziału na poszczególne klasy, a osiągnięcia ucznia uwzględniane są po trzyletnim cyklu kształcenia. Treści nauczania ułożone są w sposób spiralny co oznacza, że te same treści będą się powtarzać kilkakrotnie w kolejnych klasach, na różnych poziomach nauczania umożliwiając dziecku poszerzanie i pogłębianie wiadomości i umiejętności zgodnie ze wzrastającymi możliwościami intelektualno - percepcyjnymi. Dobierane są w taki sposób, aby były ciekawe, pobudzały do myślenia, poszukiwania, a przede wszystkim do działania. Poziom ich trudności jest na miarę dzieci w wieku 7-9 lat. Realizowane zagadnienia łączą teorię z praktyką i dotyczą najbliższego środowiska, a więc domu, podwórka, szkoły, osiedla, miasta, okolicy. Na poszczególnych poziomach nauczania będzie się on różnił stopniem trudności, objętością zagadnień i zakresem osiąganych umiejętności. Program łączy w sobie treści z różnych dziedzin edukacji: języka polskiego, matematyki, plastyki, techniki, muzyki i wychowania fizycznego.
Tematy i sposób ich realizacji przygotowywane są w taki sposób aby angażowały nie tylko uczniów ale także ich rówieśników, rodziców, którzy w obecnych czasach mają być współtwórcami procesu edukacyjnego. Ten program to nie tylko sposób na zdrowe środowisko, ale również na zintegrowanie życia rodzinnego, atrakcyjnego spędzania czasu wolnego, a także poczucia własnej wartości i własnych możliwości. W czasach, gdy mówi się o braku tolerancji i agresji, wspólne, konkretne działania (na rzecz ochrony środowiska) dzieci z różnych środowisk (ze szkół specjalnych, placówek wychowawczych itp.), uczą właśnie tolerancji, łagodzą agresję, rozwijają umiejętności harmonijnego współistnienia i współdziałania z ludźmi i z przyrodą. Bo przecież tylko wspólne działanie, w słusznej sprawie, a taką jest przecież nasza przyszłość, zbliżają i łączą wszystkich niezależnie od ich pochodzenia, wyglądu czy środowiska, w którym żyją.
Powszechne jest przekonanie, że dzieci w wieku 7-9 lat “bawią” się w ekologię i nie mogą być partnerami dorosłych w walce o zdrowe środowisko, ponieważ są zbyt małe. W trakcie realizacji tego programu okaże się, że dzieci na równi z dorosłymi dbają o środowisko, a przez swoją działalność wpływają na świadomość rówieśników, rodziców, mieszkańców osiedla, miasta. Dlatego też główny nacisk w tym programie kładzie się przede wszystkim na konkretne działania dzieci w środowisku i dla środowiska. Skupia się on na przedstawieniu sposobów realizacji poszczególnych zagadnień czyli dochodzenia do określonych celów. Z tego też względu procedury osiągania celów przedstawione zostaną częściowo w sposób opisowy.
Treści zawarte w programie skupione są wokół następujących głównych kręgów tematycznych realizowanych w trzyletnim cyklu edukacyjnym :
|
Co to jest przyroda i w jaki sposób możemy ją chronić. |
|---|---|
|
Co to jest środowisko i jakie zmiany powoduje w nich człowiek. |
|
Co rośliny potrzebują do życia, co je zatruwa. |
|
Co to są parki narodowe, rezerwaty, po co się je zakłada. |
|
Pomagajmy żyć roślinom i zwierzętom. |
|
Obserwacje środowiska w zależności od pór roku. |
|
Najpiękniejsze przyrodniczo miejsca w naszej okolicy. |
|
Najbardziej zdewastowane miejsca w naszej okolicy. |
|
Jak zdrowo i bezpiecznie wędrować po górach. |
|
Co zanieczyszcza nasze powietrze. |
|
Woda źródłem życia (co ją zanieczyszcza). |
|
Jak żyć ekologicznie we własnym domu. |
|
Co to są gospodarstwa ekologiczne i jakie jest ich znaczenie. |
|
Dlaczego w górach giną lasy. |
|
Różne rodzaje badań czystości wody, gleby, powietrza. |
|
Człowiek w skażonym środowisku też wymaga ochrony. |
|
Książka przyrodnicza źródłem przeżyć i wiedzy. |
|
Czy hałas to też zanieczyszczenie, jak z nim walczyć. |
|
Czy śmieci to problem. |
|
Inspiracje twórcze wokół tematu "Przyroda woła o pomoc". |
|
Wpływ przemysłu na środowisko. |
Cykl edukacji ekologicznej podzielony został na bloki, gdzie głównym kryterium podziału jest działalność dzieci, dlatego też powyższe tematy realizowane są w ramach następujących dziedzin :
|
Obserwacje. |
|---|---|
|
Dobre uczynki dla przyrody. |
|
Kto nas truje. |
|
Nasze małe wydawnictwo. |
|
Klasowe ekozespoły. |
|
Wycieczki. |
|
Warsztaty ekologiczne. |
|
Dorośli sojusznicy. |
|
Konferencje ekologiczne. |
|
Ekologiczne happeningi. |
Program zawiera materiały pomocnicze takie jak : scenariusze zajęć, kwestionariusze ankiet, propozycje broszurek ekologicznych, opisy spektakli ekologicznych, cytaty ekologiczne, zestaw przykładowych pytań wykorzystywanych w konkursach ekologicznych. Powyższe materiały posłużyć mogą jako propozycje do wykorzystania przez Nauczycieli zajmujących się edukacją ekologiczną dzieci.
Program został sprawdzony i zweryfikowany w trzyletnim cyklu edukacyjnym.
III. PROGRAM
DZIEDZINY REALIZACJI PROGRAMU
1. Obserwacje
| Realizowane treści : | Przewidywane osiągnięcia - uczeń potrafi : | ||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Procedury osiągania celów :
Pierwszym etapem pracy w edukacji ekologicznej jest ukazanie dzieciom piękna przyrody, nauczenie ich obserwowania i słuchania natury. Dlatego większość zajęć powinna odbywać się w środowisku naturalnym. Tam dzieci są bacznymi obserwatorami. Poznają dokładnie warunki życia w lesie, na łące, w wodzie ... Badają zależności jakie istnieją w przyrodzie oraz jaki wpływ ma człowiek na otaczające środowisko. Dzieci z lupkami “czworakują” po ziemi i obserwują dokładnie co się tam dzieje, kto i jak mieszka. Bardzo często słuchają jak żyje przyroda. Zamykają wtedy oczy, a uszy przylegają do kory drzew, bujnej trawy, pachnącej ziemi. Następnie dzielą się swoimi wrażeniami w formie ustnych opowiadań, prac plastycznych, czy w późniejszym okresie twórczych opowiadań czy haseł. W trakcie obserwacji należy pokazywać dzieciom elementy na zasadzie kontrastów (zdrowe, piękne – zniszczone, połamane, wypalone).
Dzieci mogą słyszeć wiele np. płacz usychających drzew, śmiech pulsującej wody... W trakcie “podglądania” życia mieszkańców traw, wody, ziemi, kory drzew gołym okiem, przez szkło powiększające , a na końcu pod mikroskopem, budzi się w nich ciekawość przyrodnicza, uzmysławiają sobie, że przyroda też żyje i należy to uszanować. W trakcie wspólnych zajęć szukają odpowiedzi na pytania : Dlaczego to drzewo jest piękne i zdrowe, a to usycha i nie ma na nim kory, co jest tego przyczyną. Zaobserwuj i powiedz, dlaczego woda w strumyku jest brudna, co jest tego przyczyną, Zaobserwuj przez szkło powiększające co można zobaczyć w wypalonej łące, opisz jak ona wygląda, napisz dlaczego nie wolno wypalać traw. Przyjrzyj się dokładnie wybranej roślinie, opisz ją i odszukaj takiej samej w przewodniku. Podaj jak się ona nazywa. Narysuj fragment liścia (dowolne fragmenty przyrody),następnie zaobserwuj go pod mikroskopem, narysuj co widzisz i porównaj z poprzednim rysunkiem. Wybierz swoje drzewo liściaste, obserwuj je w ciągu roku, a swoje spostrzeżenia rysuj i zapisuj co miesiąc. Wybierz fragment łąki i obserwuj go przez cały rok. Swoje uwagi rysuj i zapisuj w zeszycie. Dzięki takim zadaniom dzieci stają się wrażliwe, budzą się w nich uczucia i troska o przyrodę oraz kształtuje się emocjonalna więź ze środowiskiem.
2. Dobre uczynki dla przyrody
| Realizowane treści : | Przewidywane osiągnięcia – uczeń potrafi : | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Procedury osiągania celów :
Są to wszelkiego rodzaju działania wyrabiające u uczniów zaangażowaną postawę i uczą samodyscypliny. Uczniowie w “swoim” lasku systematycznie sprzątają, zimą dokarmiają zwierzęta. Sprzątają szlaki turystyczne, organizują w szkole akcje “Sprzątanie świata”, “Święto Ziemi”. W parku narodowym wysoko w górach, wraz z rodzicami, rodzeństwem, i dziećmi specjalnej troski, systematycznie zalesiają tereny wiatrołomów sadząc modrzew, świerk, buk. Pod każdym drzewkiem zakopują serduszko ze swoim imieniem, aby wiedziało kto je zasadził. Za kilkadziesiąt lat będą mogły powiedzieć, że jest to ich las. Za każdym razem odbywają się spotkania z leśniczym, gajowym, który opowiada o życiu lasu, uczy rozpoznawać drzewa i krzewy, a także pokazuje w jaki sposób chroni się je przed szkodnikami i odpowiada na pytania. W trakcie kolejnych wypraw dzieci odszukują swoje drzewka obserwując ile urosły. Na tej podstawie wyciągają wnioski, że drzewo rośnie bardzo wolno i należy je szanować. Po pracy dzieci wraz z rodzicami zabierają ze sobą sadzonki i wspólnie sadzą je na terenie swojego osiedla i systematycznie się nimi opiekują.
Wiedząc, że las daje nam tlen i rośnie bardzo wolno, aby go chronić dzieci systematycznie zbierają makulaturę. Co pewien czas dokonują obliczeń ile drzew uratowały (1 tona makulatury to uratowanych 17 drzew). Swoim działaniem i zaangażowaniem mobilizują do zbiórki makulatury sąsiadów i rodziców w domu i w pracy.
Działania mające na celu ochronę przyrody to organizowanie Młodzieżowej Straży Ochrony Przyrody. Aby do niej wstąpić dzieci muszą zdać egzamin, do którego przygotowują się przez cały rok. Raz w tygodniu pomaga im w tym Wojewódzki Strażnik Ochrony Przyrody. Po zdanym egzaminie, uroczyście składają przysięgę i otrzymują znaczek i legitymację, które upoważniają do organizowania zielonych patroli, w trakcie których uczą rówieśników i dorosłych poszanowania przyrody, a także zapobiegają jej dewastacji.
Zadaniem uczniów jest również wyszukanie w literaturze jakie zwierzęta i rośliny są chronione na naszym terenie, które z produktów są szkodliwe dla środowiska.
3. Kto nas truje
| Realizowane treści : | Przewidywane osiągnięcia –uczeń potrafi : | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Procedury osiągania celów :
W początkowym etapie tego cyklu dzieci dokonują systematycznej obserwacji powietrza (wygląd, zapach), wody ( w zbiornikach wodnych i w domu-smak, zapach, wygląd), roślin, gleby. Opowiadają i zapisują co zaobserwowały, co powoduje zmiany tych elementów (np.spaliny z samochodów, dymy z kominów, kurz, plamy ropy odpadki w rzece itp.), przewidują jakie to może mieć skutki na życie zwierząt, roślin, ludzi. Systematycznie gromadzą informacje z prasy, radia, telewizji o trucicielach środowiska i analizują czy na naszym terenie również znajdują się podobni truciciele. Jeżeli są to składają im wizyty i rozmawiają na temat pracy tych zakładów, ich zanieczyszczeń i środków przeciwdziałających . W grupach robią listy trucicieli naszego terenu i wysyłają do nich swoje prośby o troskę o środowisko. Uczestniczą w spotkaniach takich instytucjach jak :Inspektorat Ochrony Środowiska, Stacje Sanitarno - Epidemiologiczne, stacje monitoringowe. Tam wspólnie z pracownikami dokonują prostych badań i pomiarów czystości wody, powietrza, gleby, żywności ( w tym również dymu nikotynowego). Wspólnie analizują przyczyny zanieczyszczeń i ich skutki na życie . W domu samodzielnie stosując proste doświadczenia sprawdzają cyklicznie czystość wody i powietrza. Palących rodziców przekonują o szkodliwości palenia czynnego i biernego i w sposób kulturalny, ale stanowczy mobilizują do ograniczenia lub rzucenia palenia papierosów. Wspólnie ze specjalistą dokonują pomiaru hałasu w klasie, w szkole, na podwórku, przy ulicy. Zapisują wyniki i określają, gdzie hałas jest największy. W trakcie wspólnej rozmowy dowiadują się o szkodliwości hałasu i dopuszczalnej, bezpiecznej dawce decybeli. W szkole rozwieszają wyniki pomiarów z wnioskami. Sprawdzają czy powietrze wokół szkoły jest czyste. W tym celu zostaje zorganizowany przyjazd ambulansu pomiaru imisji “HORIBA”, który przez cały dzień dokonuje stosownych pomiarów, które są wspólnie z inspektorem przeanalizowane. Uczniowie rozwieszają wyniki w szkole wraz z analizą.
4. Nasze małe wydawnictwo
| Realizowane treści : | Przewidywane osiągnięcia –uczeń potrafi : | ||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Procedury osiągania celów :
Po zakończeniu określonego cyklu zajęć (np. o zanieczyszczeniu powietrza), jako podsumowanie i sprawdzenie efektów pracy (osiągania celów), dzieci samodzielnie lub w grupie piszą ulotki – broszurki ekologiczne. Przedstawiają w nich zdobyte wiadomości w formie opisu, przestróg czy pouczeń (przykłady ulotek w załączeniu). Piszą w nich jak żyć w zgodzie z przyrodą, co jej zagraża czy jak ją chronić. Są one drukowane, a dzieci systematycznie rozprowadzają je wśród rówieśników, rodziców, mieszkańców miast i wsi , w zakładach pracy (w trakcie wycieczek, warsztatów, happeningów ekologicznych). Tego typu zajęcia są jednocześnie jedną z metod oceny.
W ramach powyższych działań dzieci sprawdzają czy nasze społeczeństwo żyje ekologicznie. W tym celu wspólnie układają ankiety dotyczące sposobu życia mieszkańców swojego osiedla, miasta, i porównawczo jednego z miast uzdrowiskowych oraz swojej rodziny. Opracowują je w dwóch wersjach : dla mieszkańców i dla sklepikarzy (kwestionariusze ankiet w załączeniu). Następnie w sposób grzeczny i kulturalny ankietują społeczeństwo. Po zakończeniu pracy wspólnie opracowują dane, wyciągają wnioski i rozpowszechniają wyniki.
W ramach konkretnych akcji (np. dokarmiania zwierząt, zbiórki makulatury)piszą i rozpowszechniają plakaty w szkole i na osiedlu.
5. Klasowe ekozespoły
| Realizowane treści : | Przewidywane osiągnięcia – uczeń potrafi : | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Procedury osiągania celów :
Dzieci na zasadzie własnych sympatii dobierają się w grupy 4-5 osobowe. Korzystając z dostępnych źródeł przygotowują informacje na temat, który sami sobie wybrali dotyczący wody, gazu, energii elektrycznej, śmieci. Zebrane wiadomości prezentują na tzw. ekozespołach, które odbywają się raz w miesiącu. Następnie ustalają daty cotygodniowych odczytów z licznika kolejno wody, gazu, energii elektrycznej. Po miesiącu obliczają średnie ich zużycie na jedną osobę w rodzinie i wspólnie dyskutują w klasie nad sposobem ograniczenia zużycia ww. elementów, a co za tym idzie nad zmniejszeniem opłat za rachunki. Swoje pomysły wykorzystują w domach. Po kolejnych miesiącach prezentują w klasie ile w domu zaoszczędzono wody ... Obliczają również ile kg śmieci wyrzuca przeciętnie jedna osoba w domu . Organizują segregację śmieci, po pewnym czasie porównują wyniki. Sprawdzone doświadczalnie pomysły drukują i rozpowszechniają. Tego typu działania przygotowują dzieci do dorosłego życia, angażują całą rodzinę integrując jej członków.
6. Wycieczki
| Realizowane treści : | Przewidywane osiągnięcia – uczeń potrafi : | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Procedury osiągania celów :
Tego typu działania zapewniają dzieciom wszechstronny, bezpośredni kontakt ze środowiskiem naturalnym i w miarę możliwości powinny odbywać się wraz z dziećmi specjalnej troski. W trakcie wycieczek uczniowie dowiadują się wielu ciekawych rzeczy, biorą udział w różnego rodzaju pracach, dokonują obserwacji, za pomocą różnych zmysłów (wzroku, dotyku, zapach, smaku ), środowisk na zasadzie kontrastów. Z jednej strony pięknych i niezniszczonych, z drugiej, zdewastowanych, czy nawet “martwych”. Taka kontrastowość wpływa na przeżycia i doznania. Odwiedzają takie miejsca jak (w zależności od specyfiki regionu): park narodowy, rezerwaty przyrody, gospodarstwa ekologiczne, stadninę żubroni i bizoni, Bank Genów Drzewnych, elektrownie wodne, a także wysypiska śmieci (miejskie i “dzikie”), kopalnię węgla odkrywkowego, Zagłębie Turoszowskie (kopalnia odkrywkowa węgla), wymarłe lasy Gór Izerskich. W miejscach zdegradowanych zakładają maseczki na twarz, “sadzą” papierowe kwiaty manifestując w ten sposób przeciwko degradacji środowiska. Przed każdą wyprawą wyszukują i prezentują informacje o określonych miejscach. Po powrocie w klasie dokonują analizy porównawczej. Piszą, drukują i rozpowszechniają ulotki informacyjne np. Gdzie warto spędzić wolny czas?, Czy wiesz jak wyglądają bizonie i żubronie?, Jak przemysł wpływa na środowisko ?
7. Warsztaty ekologiczne
| Realizowane treści : | Przewidywane osiągnięcia – Uczeń potrafi : | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Procedury osiągania celów :
W miarę możliwości warsztaty powinny być prowadzone z dziećmi specjalnej troski, uczniami z innych klas, ze starszymi uczniami.
W trakcie zajęć dzieci wykonują plakaty i ulotki nawołujące do segregacji śmieci. Przygotowują tekturowe pojemniki na poszczególne odpadki i umieszczają je w szkole. Wspólnie analizują co to są wiatrołomy, z jakich części składa się drzewo. Razem z rzeźbiarzem formują z wiatrołomów różne rzeźby użyteczne np. zwierzęta, które służą jako ławki. Następnie malują je zgodnie z własną wyobraźnią. Oceniają prace swoje i kolegów. W trakcie warsztatów ceramicznych lepią z gliny, a następnie malują swoje prace. W klasie robią ich wystawkę. Z makulatury przygotowują papier czerpany. W grupach przygotowują przepisy na zdrowe potrawy. Następnie wspólnie w sklepie dokonują zakupów zwracając uwagę na jakość produktów i ich termin przydatności do spożycia. Na zajęciach przygotowują kanapki, surówkę, ze zwróceniem uwagi na estetykę wykonania oraz w grupach nakrywają do stołu i prezentują swoje prace. Wspólnie z ratownikiem GOPR uczą się zasad udzielania pierwszej pomocy.
Za pomocą różnorodnych form plastycznych i technicznych komponują krajobrazy. Potem nanoszą obiekty użyteczności publicznej (centra handlowe, trasy szybkiego ruchu) i zastanawiają się i przewidują jakie skutki przyniesie to dla środowiska. Upodobniają się do zdrowych i zniszczonych drzew tworząc żywe obrazy. Za pomocą pantomimy ukazują jak może wyglądać zdrowy las lub martwy. Wyciągają odpowiednie wnioski i zapisują je
8. Dorośli sojusznicy
| Realizowane treści : | Przewidywane osiągnięcia - Uczeń potrafi : | ||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Procedury osiągania celów :
Bardzo ważne jest aby w trakcie realizacji programu uczestniczyli ludzie profesjonalnie zajmujący się ochroną środowiska. Dlatego też dzieci zapraszają na swoje zajęcia pracowników różnych instytucji. Pytają o interesujące ich sprawy i oczekują wyczerpujących odpowiedzi. Wspólnie rozwiązują problemy. Wykonują zadania powierzone im przez specjalistów. Dzielą się z nimi swoimi spostrzeżeniami i obserwacjami, oczekują wyczerpujących wyjaśnień.
9. Konferencje ekologiczne
| Realizowane treści : | Przewidywane osiągnięcia – Uczeń potrafi : | ||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Procedury osiągania celów :
Aby uczyć ekologicznego trybu życia, dzieci przygotowują wspólnie z nauczycielem konferencje ekologiczne dla uczniów szkół w mieście. Samodzielnie wybierają i przygotowują tematy do swoich wystąpień. Wspólnie gromadzą i segregują materiały metodyczne, które rozdają wszystkim uczestnikom konferencji. Zapraszają do udziału profesjonalistów w dziedzinie ochrony środowiska. Wspólnie prowadzą warsztaty i uczestniczą w nich.
10. Ekologiczne happeningi
| Realizowane treści : | Przewidywane osiągnięcia – Uczeń potrafi : | ||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Procedury osiągania celów :
Na zakończenie określonego cyklu zajęć dzieci wraz z nauczycielem zastanawiają się w jaki sposób można przedstawić za pomocą ruchu, mimiki, gestu wybrany temat. Na zasadzie burzy mózgów podają swoje propozycje i wybierają najciekawsze rozwiązania. Wspólnie przygotowują stroje, rekwizyty i ulotki, które zostaną rozdane publiczności. Przy muzyce ćwiczą swoje role. W plenerze ( przy okazji różnych imprez ekologicznych miejskich i wojewódzkich) prezentują przygotowany spektakl, w trakcie, którego wciągają do gry również widzów. Na zakończenie rozdają wszystkim ulotki, tematycznie związane z przedstawieniem. Dzieci w ten sposób przestrzegają o możliwych zagrożeniach, uczą społeczeństwo ekologicznych form zachowania.
IV. PROPOZYCJE METOD OCENY OSIĄGNIĘĆ UCZNIA
Bardzo ważnym elementem w pracy nauczyciela i ucznia jest ocena, która pozwala sprawdzić czy zamierzone cele zostały osiągnięte. Dla ucznia ma być ona motywacją do dalszej pracy, a dla nauczyciela sygnałem skuteczności stosowanych form i metod pracy. Kryterium oceny nie jest stan wiedzy ucznia w danym momencie, ale jego praca, włożony wysiłek, umiejętności i postępy. Nie stosuje się żadnych testów ani typowych sprawdzianów. Nauczyciel dokonuje obserwacji ciągłej, całościowej i kompleksowej ucznia, przeprowadza z nim rozmowy i gromadzi wytwory jego pracy.
Oceny dokonuje się na podstawie :
|
samodzielnie pisanych ulotek - broszurek ekologicznych, które są podsumowaniem realizowanego cyklu tematycznego, |
|---|---|
|
przygotowań i udziału w happeningach ekologicznych , w trakcie których wykorzystuje się zdobytą wiedzę i umiejętności z określonego działu, |
|
przygotowań i prowadzenia konferencji ekologicznych, |
|
konkretnej działalności dzieci w środowisku (np. czy ich rodzice ograniczyli palenie, czy będąc na wycieczce nie zostawiają śmieci itp.) |
|
udziału i zaangażowaniu we wszelkich akcjach proekologicznych, |
|
przeprowadzonej wśród rodziców i dzieci ankiety, która dotyczy wpływu programu na zachowania ekologiczne dzieci w ich codziennym życiu, |
|
wywiadów i rozmów z rodzicami, widzami, dorosłymi uczestnikami programu. |
Realizacja programu będzie zależała przede wszystkim od zaangażowania samego nauczyciela. Wspólna praca powinna dawać satysfakcję obu stronom: uczniowi i nauczycielowi. Efektem tego powinno być ukształtowanie takiej jednostki, która nie będzie bezmyślna, samolubna i konsumpcyjna wobec przyrody.
V. PROPOZYCJE DO WYKORZYSTANIA
CYTATY
| Żeby coś się stało możliwe trzeba stale, od nowa pracować nad niemożliwym. |
Nie odziedziczyliśmy Ziemi po naszych przodkach. Pożyczyliśmy ją tylko od naszych dzieci. |
|---|---|
Szlachetnym człowiekiem jest nie Ioannis Filimon |
Ponieważ Ziemia opiekuje się nami zaopiekujmy się Ziemią. Odwzajemniajmy miłość jaką nas obdarza, utrzymując ją w czystości i szczęściu. |
Wycięty las Jan Sztaudynger |
Ludzie przed ludźmi chronią przyrodę. Miarą człowieczeństwa Jest stosunek do zwierząt. |
| Drzewa umierają stojąc A ja umrę klęcząc..... Przed trawą zieloną, Przed różą, przed tęczą! |
Nieczułego na niedolę zwierząt i ludzka niedola nie wzruszy. |
| Jeśli myślisz rok naprzód sadź ryż Jeśli myślisz 10 lat naprzód sadź drzewo Lecz jeśli myślisz 100 lat naprzód ucz ludzi przysłowie chińskie |
Prawda to oczywista, że rozwój dziecka w kontakcie z przyrodą przynosi wartości nie dające się wytworzyć w żaden inny sposób. |
PYTANIA DO TURNIEJÓW WIEDZY EKOLOGICZNEJ
Jak powstają kwaśne deszcze.
Utwórz dwa łańcuchy pokarmowe.
Podaj charakterystyczne zwierzęta dla Tatrzańskiego PN.
Podaj charakterystyczne zwierzęta dla Białowieskiego PN.
Jakie znaczenie dla człowieka mają lasy ( 4 ).
Dlaczego “umierają” lasy (3).
Wymień 3 drzewa liściaste.
Co powodują kwaśne deszcze.
Wymień 3 drzewa iglaste.
Ile wody znajduje się na kuli ziemskiej.
Które z drzew iglastych zrzucają szpilki na zimę.
Co potrzeba roślinom do życia.
Wymień 3 czasopisma przyrodnicze.
Co to jest recykling.
Na czym polegają ekologiczne zakupy.
Jakie znasz organizacje lub instytucje zajmujące się ochroną środowiska.
Jakie znasz trzy stany skupienia wody.
Co zanieczyszcza nasze powietrze (4).
Uzupełnij zdanie: Rośliny zielone pobierają z otoczenia dwutlenek węgla a wydzielają.......
Czy hałas to też zanieczyszczenie.
W jaki sposób można oszczędzać wodę w domu.
Czy lodowy sopel to też woda.
Wymień 4 elementy przyrody.
Czy wypalanie suchych traw jest pożyteczne; dlaczego.
Co oznacza skrót LOP.
Co oznacza skrót GOPR i czym się zajmuje.
Co to jest ściółka leśna.
Czy w lesie lub na łące dozwolone jest rozkopywanie mrowisk.
Po co kompostuje się odpadki.
Kto to jest kłusownik i czym się zajmuje.
Wymień 3 parki narodowe.
Dlaczego nie wolno myć samochodów nad rzekami, potokami.
W jaki sposób człowiek niszczy przyrodę (4).
W jaki sposób człowiek może chronić przyrodę (4).
Co to znaczy, że produkt nadaje się do wtórnej przeróbki.
Czy człowiek może żyć bez powietrza.
W jaki sposób możemy odczuć, że powietrze jest zanieczyszczone.
Co to są śmieci.
Co należy robić z domowymi śmieciami.
W jaki sposób Ty możesz chronić nasze środowisko.
WARSZTATY
Nasze obserwacje przyrodnicze
Raz w miesiącu latem, jesienią wiosną zrywają dzieci z tego samego drzewa po parę liści, suszą je i wklejają do zielnika. Porównują kolejne eksponaty obserwują jakie zmiany zachodzą wraz z upływem czasu w wyglądzie liści (wielkość, kształt, kolor). Jest to dobre ćwiczenie do rozpoznawania różnych drzew przez dzieci (kolejni uczniowie prezentują swoje liście a pozostali odgadują z jakiego drzewa pochodzą).
Dzieci dobierają się w grupy, wyszukują swoje drzewo, któremu modelują “ludzką twarz” wykorzystując naturalne przedmioty, które przyklejają do pnia za pomocą plasteliny (szyszki mogą być nosem, brwiami, liście –oczami trawy i porosty-brodą).
Kolejne zajęcia polegają na upodobnianiu się do drzew (zajęcia w terenie). Grupy uczniów za pomocą bibuły, kartonu, suchych traw i porostów... upodabniają jedną z osób do drzewa. Następnie w zależności od pomysłowości nauczyciela tworzą żywe obrazy np. smutny, wesoły las, tworzymy scenki np. kłusownicy w lesie, drwale ścinający drzewa, jak będzie wyglądał las wg was za 10, 100 lat itp. Obydwa ćwiczenia rozwijają wyobraźnię, twórcze myślenie, uczą wrażliwości na krzywdę przyrodzie, uczą również spostrzegawczości.
Jesteśmy poszukiwaczami złota
Dzieci samodzielnie wyszukują jak najwięcej informacji dotyczących złota (skąd się bierze, pierwsi poszukiwacze złota, gdzie znajdują się złoża, w jaki sposób można je wydobywać). Następnie przedstawiają zdobyta informacje. Na mapie zaznaczają miejsce występowania. W grupach przygotowują scenki teatralne poświęcone pierwszym poszukiwaczom złota. Kolejny cykl zajęć to przygotowanie się do płukania złota (na naszym terenie istnieje taka możliwość). Na zajęciach przygotowują sita do płukania.
Kulminacyjnym punktem cyklu jest samodzielne wypłukiwanie złota. Są to zajęcia bardzo lubiane przez wszystkich. Na zakończenie oglądają wypłukany kruszec. Po powrocie, na zajęciach dzieci zastanawiają się czy taka forma wydobywania bogactwa naturalnego ziemi niszczy środowiska.
Czy śmieci to problem
Celem zajęć jest wyrobienie nawyku segregacji śmieci i wrzucania ich do odpowiednich pojemników. Najpierw w scence teatralnej wybrane dzieci prezentują różne sposoby pozbywania się śmieci. Potem "miejskie śmieci" zostają zebrane "do wozu" i wyrzucono na symboliczne wysypisko śmieci w klasie. Następnie wspólnie rozwiązywany jest problem związany z wysypiskiem : co się dzieje ze śmieciami, jak długo się rozkładają, których mogłoby nie być, które szkodzą. Wspólnie wyciągają wniosek, że śmieci trzeba wrzucać do odpowiednich pojemników postanowiono tego nauczyć dzieci ze swojej szkoły. Dlatego też poszczególne grupy otrzymują związane z tym zadania :
|
wykonaj plakaty propagujące segregację śmieci i kolory pojemników na poszczególne odpadki |
|---|---|
|
wykonaj ulotki propagujące segregację śmieci |
|
wykonaj kolorowe pojemniki na szkło, papier, odpadki żywności, plastik. |
Po wykonaniu prac dzieci rozdają ulotki uczniom swojej szkoły, a na każdym piętrze ustawiają symboliczne pojemniki i rozwieszają plakaty.
ROZKŁAD MATERIAŁU W FORMIE GLOBALNEJ
Temat tygodnia : "My też możemy chronić nasze lasy zbierając makulaturę"
Zadania :
|
uwrażliwienie na piękno natury |
|---|---|
|
kształtowanie umiejętności zapisywania myśli w formie zdania |
|
wdrażanie do pracy zespołowej |
|
poszerzanie wiadomości i umiejętności w dziedzinie ekologii |
|
zapoznanie z procesem produkcji papieru z makulatury |
|
rozwijanie spostrzegawczości i uwagi |
|
wdrażanie do konieczności oszczędzania papieru |
|
wyrabianie nawyku zbierania makulatury |
|
nauka cichego czytania ze zrozumieniem |
|
wyodrębnianie zbiorów i podzbiorów |
Formy pracy :
|
wycieczka |
|---|---|
|
spotkania |
|
akcje zbiórki makulatury |
|
warsztaty |
Metody pracy :
|
obserwacyjne |
|---|---|
|
słowne |
Rozkład materiału :
Tworzymy “papierową orkiestrę”, akompaniament do poznanych piosenek.
|
Wycieczka do lasu - obserwacja i rozpoznawanie drzew różnymi zmysłami (dotyk, smak, zapach), obserwacja życia zwierząt z użyciem szkieł powiększających i lornetek, nauka prawidłowego oddychania, pokonywanie naturalnych przeszkód w terenie. |
|---|---|
|
Luźna rozmowa w klasie nt. korzyści jakie mamy z lasu (wypoczynek, zioła, kwiaty, papier, drewno itp). Próba klasyfikacji przedmiotów zgromadzonych w klasie na te, które otrzymujemy z drewna i pozostałe. |
|
Wielozdaniowe wypowiedzi nt. przeczytanego przez nauczyciela tekstu "Jak z kartki powstała kartka". Samodzielne napisanie odpowiedzi na pytanie zawarte w tytule. |
|
Wycieczka do zakładów papierniczych przerabiających makulaturę na papier. Zapoznanie się z technologią produkcji. Pobranie próbek papieru. |
|
Utrwalenie zasad ruchu drogowego, różne rodzaje ustawień. |
|
Swobodne wypowiedzi nt. wycieczki. Próba odpowiedzi na pytanie jakie znaczenia dla lasów i nas samych ma taka fabryka. Wspólne podjęcie i zapisanie zobowiązania : Będziemy zbierać makulaturę aby uratować jak najwięcej drzew. |
|
Zabawy naśladujące dźwięki z wykorzystaniem różnego rodzaju papieru. |
|
Odwiedziny w punkcie skupu makulatury i rozmowa z pracownikiem nt. co to jest makulatura i jak należy ja fachowo zbierać. Wspólne ułożenie rad dla zbieraczy makulatury. |
|---|---|
|
Grupowe układanie i zapisywanie sposobów zmniejszających ilość zużywanego papieru. |
|
Porównywanie różnicowe : o tyle więcej, o tyle mniej. |
|
Wykonanie plakatów i ulotek propagujących zbiórkę makulatury w naszej szkole i rozwieszenie ich na korytarzach. |
|
Wyjaśnienie pojęcia "papier czerpany", zapoznanie się z domowym sposobem produkcji papieru. Podział na grupy, przygotowanie materiałów, wykonanie papieru czerpanego. |
|
Samodzielne pisanie dalszej części opowiadania twórczego pt. "Opowieść uratowanego przez dzieci drzewa". |
KWESTIONARIUSZ ANKIETY I
Zebrany materiał zostanie wykorzystany do badań wpływu realizowanych treści ekologicznych na postawy dzieci w wieku 7-9 lat. Ankiety przeprowadzane są anonimowo.
Czy interesuje cię tematyka ekologiczna i dlaczego ?
Które z zajęć podobają ci się najbardziej i dlaczego ?
Czego nauczyłeś się na tych zajęciach ?
Czy poza szkołą uczysz innych ekolgicznego trybu życia. Kogo i jak ?
Czy zmieniło się twoje zachowanie wobec przyrody - w jaki sposób ?
Czy chętnie dzielisz się zdobytą wiedzą z innymi - z kim ?
Czy chciałbyś w dalszym ciągu uczestniczyć w tego typu zajęciach i dlaczego ?
KWESTIONARIUSZ ANKIETY II
Zebrany materiał zostanie wykorzystany do badań wpływu programu ekologicznego na dzieci w ich codziennym życiu.
Ankieta ma charakter anonimowy.
Czy według Państwa realizowany program wpływa na postawę Waszych dzieci, w jaki sposób ?
Czy Państwa dzieci wpływają na zmianę Waszych zachowań w domu, w jaki sposób ?
KWESTIONARIUSZ ANKIETY III
Badania ankietowe przeprowadzone wśród mieszkańców województwa. Zebrany materiał zostanie wykorzystany do badań mających ustalić czy nasze społeczeństwo żyje ekologicznie.
Charakter ankiet jest anonimowy.
1. Czy Pan/Pani wie co oznacza wyraz ekologia ?
a) tak
b) nie
2. Czy segreguje Pan/Pani śmieci w swoim domu ?
a) tak
b) nie
3. Czy kupuje Pan/Pani napoje w :
a) opakowaniach szklanych
b) opakowaniach plastikowych
c) nie zwracam na to uwagi
4. Czy kompostuje Pan/Pani odpadki organiczne ?
a) tak
b) nie
c) nie wiem na czym to polega
5. Czy oszczędza Pan/Pani wodę we własnym domu ?
a) tak
b) nie
W jaki sposób ?
6. Czy oszczędza Pan/Pani energię w swoim domu ?
a) tak
b) nie
W jaki sposób
7. Czy ogląda Pan/Pani programy ekologiczne ?
a) tak
b) nie
8. Czy zbiera Pan/Pani makulaturę ?
a) tak
b) nie
9. Czy robiąc zakupy zwraca Pan/Pani uwagę na oznakowania ekologiczne na produktach ?
a) tak
b) nie
10. Na co zwraca Pan/Pani uwagę przy zakupach artykułów chemicznych i spożywczych ?
a) cenę
b) ładne opakowanie
c) wielkość
d) przyjazne dla środowiska
11. Czy uważa Pan/Pani, że dzieci mogą się przyczynić do ochrony środowiska ?
a) tak
b) nie
12. Co Pan/Pani robi ze śmieciami będąc na wycieczce w lesie, na łące :
a) wyrzucam gdzie popadnie
b) zakopuję
c) chowam do torby i wyrzucam do najbliższego kosza
13. W jaki sposób Pan/Pani udaje się na niedzielną wycieczkę ?
a) jadę samochodem
b) idę pieszo
c) jadę rowerem
d) nie chodzę na takie wycieczki
14. Czy pali Pan/Pani papierosy w obecności innych osób ?
a) tak
b) nie
15. Czego używa Pan/Pani do noszenia zakupów ?
a) reklamówek
b) toreb z materiału
c) koszyków
16. Czy uważa Pan/Pani, że prowadzi ekologiczny tryb życia we własnym domu ?
a) tak
b) nie
17. Czy może Pan/Pani powiedzieć o sobie, że jest przyjacielem przyrody ?
a) tak
b) nie
KWESTIONARIUSZ ANKIETY IV
Badania ankietowe przeprowadzono wśród sklepikarzy województwa. Zebrany materiał zostanie wykorzystany do badań mających ustalić czy sprzedawcy preferują ekologiczne produkty.
Charakter ankiet jest anonimowy.
1. Czy przy zamówieniach zwraca Pan/Pani uwagę aby towar był przyjazny dla środowiska ?
a) tak
b) nie
c) jest mi to obojętne
2. Czy sugeruje Pan/Pani swoim klientom, aby kupowali produkty przyjazne dla środowiska ?
a) tak
b) nie
3. Na co zwracają uwagę klienci przy zakupach ?
a) na cenę
b) na ładny wygląd
c) na oznaczenia ekologiczne
OPIS SPEKTAKLU EKOLOGICZNEGO
Spektakle ekologiczne są znakomitym sposobem kształtowania świadomości ekologicznej dzieci a poprzez nie i dorosłych. Nie są to typowe teatrzyki ekologiczne ale raczej happeningi. W nich nie ma słów. Zastępuje je muzyka, ruch, gest, mimika, odpowiedni strój, kolorystyka, rekwizyty. Są one czasem bardzo symboliczne (dwie niebieskie wstążki to rzeka, dzbany z wodą to jeziora, morza itp.). Publiczność współtworzy każdy spektakl i niejednokrotnie staje się jego aktorem. Dlatego też każde przedstawienie grane jest nie na typowej scenie czy za ogrodzeniem ale wśród widzów. Nie jest to łatwe zadanie dla nauczyciela i dla dzieci ale daje ogromną satysfakcję.
Taki rodzaj przedstawienia zmusza widzów do myślenia i do zastanowienia się nad swoim postępowaniem wobec środowiska. Dzieci natomiast poprzez bezpośredni kontakt z widzami uczą się bezstresowych form komunikowania się, znika bariera dziecko – dorosły. Treść przedstawienia jest podsumowaniem pewnego cyklu zajęć związanych z określonym tematem : np. woda, śmieci, zanieczyszczenia. Konkretny tytuł przedstawienia powinien wypłynąć od samych dzieci (przez odpowiednie poprowadzenie zajęć ).One też powinny same określić co chcą przedstawić, w jaki sposób, czego chcą nauczyć widzów. W wyniku takich działań dzieci nie są biernymi odtwórcami tego co wymyśli nauczyciel ale one same współtworzą spektakl. Dzięki temu rozwija się ich myślenie, wyobraźnia, zdolność koncentracji i przewidywania. Daje im to poczucie własnej wartości.
Wszelkie przygotowania do spektaklu należy robić razem z dziećmi. Więc będzie to projektowanie i wykonywanie ( na miarę ich możliwości ) strojów, wybranie odpowiedniej muzyki ... Muzyka to bardzo ważny element spektaklu, bowiem wprowadza ona odpowiedni nastrój - radość, smutek, gniew, rozpacz, zwątpienie, jest “narratorem” całości. Dlatego bardzo ważny jest jej dobór.
Spektakl ekologiczny – Zanieczyszczenia nie znają granic
Powstał on jako podsumowanie całorocznej pracy na temat zanieczyszczeń, ich wpływu na organizmy żywe.
Opis spektaklu
W przedstawieniu wykorzystano utwory : Antonio Vivaldiego – Cztery pory roku, utwory Vangelisa i Jeana – Michela Jarrea.
Na “scenie “ w tle duży parawan z dekoracjami czterech pór roku. Słychać łagodną, spokojną muzykę. Dzieci ułożone na kocach śpią przytulone do siebie w czterech grupach (symbol czterech pór roku i czterech stron świata). Część z nich przebrane jest w charakterystyczne stroje mieszkańców różnych kontynentów (Japonka, Chinka, Indianin, Afrykanin,). Stopniowo, powoli w rytm muzyki kolejne grupy dzieci “budzą się”, przeciągając się leniwie, ziewają, poprawiają fryzury i stroje. Po chwili ponownie układają się do snu. Tak samo robią kolejne grupy. Jest to symbol następowania po sobie dnia i nocy jak i przemijania kolejnych pór roku.
Zmiana muzyki.
Fragment utworu Vivaldiego ( Wiosna ).Jedna z grup budzi się. Nasłuchując powoli składa swoje koce i wolnym krokiem schodzi ze sceny za parawan, by na swoje miejsce przynieść rekwizyty symbolizujące wiosnę. W dużych koszach wiklinowych wnoszą wiosenne kwiaty ( zrobione z bibuły ), kępy traw ( z kartonu ), zielone drzewka. Komponują swoją porę roku – wiosnę. Gdy scenografia jest gotowa słychać kolejny fragment utworu “Lato”. Kolejna grupa przygotowuje swoją porę roku – lato. W koszach są piękne kolorowe kwiaty, zboże z chabrami, drzewa, rozkładają niebieską karimatę lub inny niebieski materiał ( symbol wody ). Na kocach układają zabawki “sprzęt” do pływania... Gdy jest wszystko gotowe słychać kolejny fragment – Jesień. Dzieci tworzą scenerię jesienną ( pozostałe grupy są przy swoich dekoracjach ). Jesienne drzewa, jesienne kwiaty w koszach, rozkładają grzyby (zrobione ze styropianu ), przynoszą kosze z darami jesieni – owoce i warzywa.
Kolejny fragment utworu – Zima. Na scenie ustawiane są drzewa okryte śniegiem (watą), bałwan, tafla lodu ( celofan ). Dzieci ubrane w zimowe stroje, Eskimosi rozrzucają śniegowe kulki ( zrobione z waty ).Mają ze sobą łyżwy, narty, sanki.
Cała scenografia to w czterech rogach cztery pory roku.
Zmiana muzyki.
Słychać radosny, skoczny utwór. Dzieci w każdej z grup ( czyli w każdej porze roku i w każdej stronie świata ) bawią się. Jesienią chodzą z koszem owoców wśród publiczności i rozdają jabłka, śliwki, gruszki. Część z nich zbiera do kosza grzyby , inne bawią się w berka, w chowanego..... Zimą, lepią bałwana ( z waty ), rzucają się kulkami, uprawiają zimowe sporty. Latem kąpią w przygotowanej przez siebie rzece, opalają się, .... W każdej z grup robią sobie zdjęcia, malują obrazy. Do zabawy wciągają publiczność.
Co pewien czas na scenie pojawia się pojedyncze zanieczyszczenie (dziecko w masce, w obszernej pelerynie trzymające nad głową kolorowy karton z napisem konkretnego zanieczyszczenia np. ołów, tlenki siarki, tlenki węgla. spaliny ). Krąży chwilę po scenie owiewając peleryną powietrze wokół siebie. Następnie schodzi za parawan zza którego wychodzi następne zanieczyszczenie robiąc to samo. Tak się dzieje z kolejnymi zanieczyszczeniami. Nikt nie zwraca na nie uwagi, ponieważ są one zbyt małe aby być zauważalne i aby miały wpływ na nasze życie.
Zmiana muzyki – raz smętna i smutna a raz agresywna.
Dzieci rozglądają się wokoło, gestami pytają co się stało. Na scenie zaczyna pojawiać się coraz więcej zanieczyszczeń. Krążą wokół dzieci. Te stają się coraz powolniejsze, ich twarze stają się przerażone, smutne, zmęczone. Trzymają się za głowę gardło, przecierają oczy ( zanieczyszczenia powodują takie objawy). W tym czasie krążące zanieczyszczenia sprawiają wrażenie jakby to one królowały na scenie.
W rytm smętnej muzyki dzieci siadają na swoje dawne miejsca skulone i przytulone do siebie. W tym czasie część zanieczyszczeń okrywa dekoracje ciemnym materiałem, dzieci zaś przeźroczystą folią (jest to symbol, że nad miastem pojawił się smog).
Muzyka staje się coraz smutniejsza. Powoli spod folii wstają dzieci z nałożonymi na twarz maseczkami lekarskimi. Gestem pokazują co się stało. Mieszają się z tłumem widzów rozdając im maseczki prosząc aby je założyli. Podchodzą do zanieczyszczeń, odwracają kartony z napisami lecz te znowu się pojawiają. Z czasem zanieczyszczenia zaczynają okrążać dzieci robiąc wokół nich krąg. Poruszają się wolno w koło trzymając się za ręce i co chwilę unosząc je wraz z napisami wysoko w górę. Dzieci próbują się bezskutecznie wydostać i po chwili zamierają w bezruchu ( jest to symbol, że zanieczyszczenia krążą po całej kuli ziemskiej). Na chwilę zapada cisza. Przerywa ją łagodna muzyka, którą słychać coraz głośniej. Dzieci w kręgu powoli zaczynają się budzić z letargu, przerywają krąg, zabierają kartony z napisami i wynoszą je za parawan. Zanieczyszczenia zdejmują maski i wspólnie z dziećmi zdejmują materiał z dekoracji wynosząc go poza scenę. Dzieci też stopniowo zdejmują swoje maski i proszą o to samo publiczność. Wszyscy się cieszą, ściskają pokazują, że wszystko jest znów w porządku. Grupa dzieci przynosi na środek dwa pęki kolorowych balonów napełnionych helem (dla dużego efektu około 200 sztuk) i rozwija przymocowane hasła : Zanieczyszczenia nie znają granic! Produkujmy ich coraz mniej! Trzymają je tak długo aby publiczność mogła je przeczytać. Po chwili wypuszczają je w górę jako przestrogę dla wszystkich. Na zakończenie rozdają publiczności samodzielnie pisane ulotki na temat zanieczyszczeń.
ULOTKI
Jak należy się zachowywać w pobliżu ptasich gniazd ?
Gniazdo jest miejscem, gdzie samica składa i wysiaduje jaja i gdzie przebywają jakiś czas pisklęta. Ptaki wybierają miejsce na gniazdo starannie tak by było mało widoczne, by zapewniało potomstwu bezpieczeństwo.
Budują gniazda w różnych miejscach : w trzcinie, w konarach drzew, w krzewach, w szczelinach budynków, na wysokich skałach itp. Materiał na gniazdo to : patyki, źdźbła traw, korzonki, pióra, błoto.
W pobliżu ptasich gniazd należy zachowywać się ostrożnie i cicho żeby nie wypłoszyć z nich ptaków. Jeżeli w gnieździe są ptasie jaja nie można ich dotykać ani brać do ręki, żeby ich nie uszkodzić. U niektórych ptaków samiczka wyczuwa na tych jajkach zapach człowieka i wtedy porzuca je. Nie można także przenosić gniazda w inne miejsce ponieważ ptaki nie znajdą go i w ten sposób robi im się wielka krzywdę. Jeżeli w gnieździe są pisklęta to nie należy ich płoszyć i przeszkadzać im.
Wojtek
W czasie przechodzenia lub przebywania w pobliżu ptasich gniazd należy zachowywać się bardzo cicho. Nie należy : krzyczeć, gwizdać, straszyć kijami, rzucać kamieniami, czy też brać z gniazd młode pisklęta. Takie zachowanie może spowodować porzucenie gniazda i odlot dorosłych ptaków w inne spokojne miejsce, byłaby to strata dla naszego środowiska.
Ilona
W pobliżu ptasich gniazd należy zachowywać się spokojnie i cicho. Krzyczenie i bieganie może spowodować spłoszenie ptaków. Jajek nie należy dotykać, ponieważ ptaki mogą wyczuć zapach człowieka i opuścić swoje gniazdo zostawiając tam swoje potomstwo. Pisklęta nie mając jedzenia umierają. PAMIĘTAJCIE : JAJKA TO NIE ZABAWKI !!!
Paweł
Co zanieczyszcza nasze powietrze?
Def. Powietrze jest mieszaniną gazów. Najwięcej zawiera azotu i tlenu. Powietrze jest wszędzie : na szczytach gór i w podziemnym parkingu, w każdym domu, szkole, samochodzie. Powietrze nie ma koloru, smaku, ani zapachu.
Żeby żyć ludzie muszą oddychać. Bez powietrza można przeżyć zaledwie parę minut. Również rośliny i zwierzęta zginęłyby bez powietrza.
Od brudnego powietrza można się rozchorować. Oddychając wciągamy brud wraz z powietrzem do płuc i on tam się osadza. Zanieczyszczone powietrze może spowodować pieczenie i łzawienie oczu, ból głowy, podrażnienie gardła.
Nasze powietrze zanieczyszczają dymy z kominów. Samochody również wypuszczają spaliny. Fabryki wypuszczają szkodliwe gazy i one zanieczyszczają powietrze. Powietrze również zanieczyszcza chemia : proszki i dezodoranty.
Nasze powietrze zanieczyszczają : fabryki, które wypuszczają czarny dym, także samochody bez katalizatorów zatruwają nasze środowisko.
Kopalnie, które dają tak duże zapylenie, jakie występuje na Śląsku. Tak skażone powietrze wpływa również na to, że na naszą ziemię coraz częściej spadają kwaśne deszcze. Te wszystkie czynniki powodują skażenie i degradację środowiska.
Sławek
Nasze powietrze zanieczyszczają fabryki dymem z kominów. Powietrze zanieczyszczone jest także przez spaliny samochodowe, dym z parowozów, elektrociepłowni i elektrowni węglowych. Aby nasze powietrze uchronić przed zanieczyszczeniem powinniśmy stosować katalizatory w samochodach i filtry na kominach.
Paweł
Jak zmniejszyć ilość śmieci we własnym domu ?
Przeciętnie śmietniki w naszych domach zawierają
Śmieci to jest wszystko co nadaje się tylko do wyrzucenia.
Codziennie do naszych koszy na śmieci wrzucamy dziesiątki rzeczy które są nam już dzisiaj niepotrzebne. A więc obok szklanych słoików znajdziemy plastikową butelkę, papier, resztki jedzenia, stary zeszyt czy zbyt małe ubrania. To czego używamy dzisiaj za jakiś czas będzie tylko śmieciem. Jest ich coraz więcej i więcej. Ale czy tak musi być, czy codziennie tony naszych wspólnych śmieci zalewać mają ogromne połacie wysypisk.
Co zatem powinniśmy robić aby śmieci w naszych domach było coraz mniej ?
W życiu codziennym spotykamy się z zanieczyszczeniami środowiska, które stanowią odpady działalności człowieka. Więc aby w naszych domach było jak najmniej śmieci, powinniśmy pamiętać o tym aby kupować napoje w butelkach zwrotnych, gazety, pudełka zanosić do skupu makulatury, różne inne odpadki wyrzucać do wyznaczonych pojemników, które pojawiają się już na naszych osiedlach. Każdy z nas powinien zadbać o to, aby w naszych domach panował ład i porządek.
Iza
Aby w naszych domach było mniej śmieci należy :
- kupować napoje w butelkach szklanych, które można oddać do sklepu
- chodzić po zakupy z torbą uszytą z materiału, a nie kupować reklamówek
- niepotrzebne zabawki i ubrania oddać innym dzieciom
- pudełka plastikowe wykorzystać do przechowywania gwoździ i śrubek
- butelki i słoiki których nie można zwrócić zatrzymać na przetwory zimowe
- odpadki organiczne można wykorzystać na kompost
- odpadki metalowe odnosić do punktów skupu
- kubeczki po jogurtach wykorzystywać do napoi
- stare i podarte podkoszulki wykorzystywać jako szmatki
- nie kupować produktów w plastikowych opakowaniach
Przemek, Darek, Tomek, Kaja, Magda, Tomek, Paweł
METODYKA BADAŃ WPŁYWU REALIZOWANYCH TREŚCI
EKOLOGICZNYCH NA POSTAWY DZIECI
Aby sprawdzić, czy realizowany program osiąga swoje cele, a w ostateczności czy kształtuje postawy dzieci, dokonano jego ewaluacji. Posłużono się ankietą, wywiadami, obserwacją, wpisami do kroniki, analizą materiałów filmowych i fotograficznych oraz wypowiedziami dzieci (forma pisemna). Badaniami ankietowymi objęto uczniów klasy III, którzy realizowali trzyletni program ekologiczny - łącznie 24 osoby, oraz ich rodziców. Charakter ankiet był anonimowy. W kwestionariuszach ankiet stosowano wyłącznie pytania otwarte, dając respondentom możliwość szerszego wypowiedzenia się na określony temat.
Uczniowie mieli odpowiedzieć na następujące pytania :
Czy interesuje cię tematyka ekologiczna i dlaczego ?
Które z zajęć podobają ci się najbardziej i dlaczego ?
Czego nauczyłeś się na tych zajęciach ?
Czy poza szkołą uczysz innych ekologicznego trybu życia. Kogo i jak ?
Czy zmieniło się twoje zachowanie wobec przyrody - w jaki sposób ?
Czy chętnie dzielisz się zdobytą wiedzą z innymi, z kim ?
Czy chciałbyś w dalszym ciągu uczestniczyć w tego typu zajęciach i dlaczego ?
Rodzice natomiast odpowiadali na pytania :
Czy według Państwa realizowany program wpływa na postawy Waszych dzieci, w jaki sposób ?
Czy Państwa dzieci wpływają na zmianę Waszych zachowań w domu, w jaki sposób ?
Wywiady przeprowadzono z pracownikami zawodowo zajmującymi się ochroną środowiska biorącymi udział w zajęciach z dziećmi. Łącznie zebrano wypowiedzi od 15 osób.
Przez cały czas realizacji program dokonywano obserwacji ciągłej, całościowej i kompleksowej. Głównym jej celem była obserwacja reakcji i zachowań dzieci oraz "publiczności" w trakcie działań proekologicznych (spektakle, warsztaty, konferencje itp). Analizowano również pod tym kątem materiał filmowy, fotograficzny oraz broszurki samodzielnie pisane przez dzieci. Ważnym elementem w ocenie programu pod kątem kształtowania postaw ekologicznych są też wpisy do kroniki uczestników wystaw, spektakli, konferencji.
Nie stwierdzono jakichkolwiek badań dotyczących kształtowania postaw ekologicznych dzieci w wieku 7-9 lat.
WYNIKI BADAŃ
Z rozdanych 24 ankiet wśród dzieci wszystkie zostały prawidłowo wypełnione. Okazało się, że 24 osoby zdecydowanie interesują się tematyką ekologiczną, ponieważ uważają, że jest ona bardzo ciekawa. Dużym zainteresowaniem cieszą się :
|
wycieczki - 23 osoby co stanowi 96 % - ponieważ możliwy jest bezpośredni kontakt z przyrodą, można wiele ciekawych rzeczy zobaczyć na własne oczy, |
|---|---|
|
wizyty osób dorosłych - 18 osób co stanowi 75 % - ponieważ "wiemy to co robimy jest potrzebne, czujemy się dowartościowani, lubimy rozmawiać z fachowcami o przyrodzie, poznajemy nowych ludzi, którzy chronią przyrodę", |
|
zajęcia warsztatowe - 21 osób co stanowi 81 % - dlatego, że "lubię rozwiązywać problemy, lubię pracować w grupie, bardzo chętnie na takich zajęciach uczę innych", |
|
spektakle - 23 osoby co stanowi 96 % - ponieważ "możemy uczyć innych jak należy żyć w zgodzie z naturą, zmuszamy innych do myślenia, pokazujemy publiczności do czego może doprowadzić bezmyślność ludzka, możemy sami się zaprezentować", |
|
badania i doświadczenia - 17 osób co stanowi 71 % - dlatego, że "możemy oglądać rzeczy których nie widać na co dzień, sami możemy robić różne doświadczenia i pomiary", |
|
wywiady - 20 osób co stanowi 83 % - ponieważ "czujemy się bardzo dorośli i potrzebni". |
Na pytanie "Czego nauczyłeś się na tych zajęciach ?" dzieci zdecydowanie odpowiadały, że nauczyły się bardzo wiele.
"Nauczyłem się moim zdaniem najważniejszego, że przyroda może istnieć bez człowieka, ale człowiek bez przyrody zginie".
"Nauczyłem się jak oszczędzać wodę, papier, jakie produkty kupować aby były bezpieczne dla środowiska".
"Nauczyłem się, że jak dbamy o środowisko to dbamy też o siebie".
"Nauczyłem się w jaki sposób można obserwować przyrodę".
Dzieci nie tylko same się uczą, ale również uczą i innych - 23 osoby co stanowi 96 %.
"Całą swoją rodzinę uczę ekologicznego trybu życia, mówię jak oszczędzać wodę, jak segregować śmieci. Zwracam uwagę kolegom aby nie niszczyli zieleni".
"Proszę zawsze rodziców by kupowali zawsze produkty oznaczone znaczkami przyjazne dla środowiska".
"Nie pozwalam myć tatusiowi samochodu nad rzeką".
"Uczę tatę aby nie palił papierosów, a innych aby nie niszczyli środowiska i nie zaśmiecali go".
"Całą swoją rodzinę nauczyłem ekologicznego trybu życia. Moja rodzina zbiera makulaturę i oszczędza wodę".
"Zdobytą wiedzą dzielę się z kolegami i znajomymi. Często opowiadam na podwórku co ciekawego się dzisiaj nauczyłem i zobaczyłem".
Dzięki tym zajęciom ich stosunek do przyrody zmienił się - 24 osoby co stanowi 100 %.
"Po zajęciach z ekologii zupełnie inaczej patrzę na świat który mnie otacza. Nie jest mi obojętne to czy dzieci łamią drzewa, czy starsi myją samochody nad strumykiem, czy zaśmiecają las".
"Moje zachowanie zmieniło się gdyż nie marnuję wody, nie niszczę drzew i krzewów, nie wyrzucam śmieci w miejsca, które nie są na to przeznaczone".
"Kiedyś nie zwracałem uwagi na przyrodę, a teraz wiem, że wszystko wokół mnie żyje i staram się pomagać środowisku".
"Zauważyłem, że bardzo się zmieniło moje zachowanie wobec przyrody, nie chodzę po trawnikach, oszczędzam wodę, zwracam uwagę kierowcom, którzy myją samochody nad rzeką i parkują na trawie".
"Od kiedy polubiłem przyrodę nauczyłem się ją szanować".
Dwadzieścia dwie osoby co stanowi 92 %, chciałyby nadal uczestniczyć w tego typu zajęciach, 2 osoby co stanowi 8 %, odpowiedziało, że chyba chciałoby w nich uczestniczyć.
W wyniku przeprowadzonych badań wśród rodziców, kwestionariusze prawidłowo wypełnione oddało 20 osób co stanowi 83 %. Wszystkie uważają, że pod wpływem realizowanych treści ich dzieci zmieniły się bardzo pozytywnie w stosunku do otaczającej je przyrody, a swoim zachowaniem oddziaływują także na nich.
"Program realizowany przez klasę ekologiczną oceniamy jako bardzo pozytywny przejaw działalności dzieci w zakresie ochrony środowiska. Należy podkreślić dużą aktywność dzieci w tym zakresie, nie tylko w ramach działalności szkolnej. Ukształtowanie właściwych postaw dzieci w zakresie ekologicznym daje się zaobserwować także w życiu pozaszkolnym dzieci. Należy podkreślić dużą aktywność dzieci, zrozumienie problematyki oraz wrażliwość na problematykę związaną z ochroną środowiska".
" ... dzięki trzyletniej nauce syn nasz stał się bardziej wrażliwy zarówno na piękno przyrody jak i na krzywdę. Poznał wiele jej tajników, sporo zobaczył na własne oczy. Muszę przyznać, że i my pod jego wpływem zaczęliśmy zwracać baczniejszą uwagę na przykład na to co kupujemy. Syn złapał "bakcyla" i myślę, że będzie to procentować".
" Moim zdaniem program ekologiczny realizowany przez syna wpływa pozytywnie na pogląd i zachowanie się w stosunku do zwierząt i przyrody. Zmieniła się jego postawa i proces myślenia wychodzący w przyszłość względem czystości naszej planety ".
"... program dał efekt pozytywny i był podwaliną wprowadzenia nawyków kultury ekologicznej. Od pewnego czasu zauważam, że moja córka porusza problemy związane z ekologią zadaje pytania na tematy zanieczyszczeń środowiska oraz inne pytania które spowodowały, że sam nabrałem wrażliwszego spojrzenia na problemy ekologiczne".
"Uważam, że program ekologiczny był bardzo cenny nie tylko z punktu widzenia dzieci ale i ogólniejszego. Dzieci rzeczywiście w sposób nieprzymuszony zainteresowały się przyrodą i jej potrzebami i stosunkiem człowieka do niej. Zrozumiały, że przyroda jest nieodłączną częścią Ziemi. Zrodził się w nich odruch chronienia tego co żywe, dzikie, piękne i niezbędne człowiekowi. Bardzo cenne jest to, że dzieci zaczęły myśleć i, że ten stosunek do przyrody przekazują rodzicom i znajomym".
"W trakcie zakupów zwracają nam uwagę na to co kupujemy".
"Idąc na zakupy z synem muszę uważać co kupuję, każdy zakup musi być przemyślany".
"Coraz częściej namawiają nas na piesze wycieczki a nie samochodowe".
"Paląc papierosy nie mogę już tego robić w domu i przy własnym dziecku, bardzo mnie pilnuje".
W wyniku przeprowadzonych wywiadów, dorośli bardzo pozytywnie ocenili działalność dzieci. Mówili o ich profesjonaliźmie i ich zaangażowaniu.
Materiał filmowy i fotograficzny świadczy o bardzo dużej wrażliwości i zaangażowaniu we wszelkiego rodzaju działaniach dzieci na rzecz ochrony przyrody.
Pisemne wypowiedzi dzieci przekonują o ich dużej wiedzy na tematy ekologiczne.
Wpisy do kronik świadczą o tym, że to co prezentują dzieci jest bardzo pozytywnie odbierane przez środowisko oraz, że ich działania wpływają na reakcje i zachowania obserwatorów.
"Dzieci w swoim przedstawieniu podczas IX Kiermaszu Ekologicznego (...) poruszyły serca wielu ludzi, pobudziły do refleksji nad życiem. Każdy z nas uświadomił sobie, że w mniejszym lub większym stopniu współuczestniczy w degradacji naszej Ziemi i każdy z nas musi działać na rzecz jej ochrony".
"To piękna i wzruszająca wystawa pokazująca ogromną wrażliwość dziecka".
WNIOSKI
W wyniku przeprowadzonych badań można stwierdzić, że realizowane treści ekologiczne mają wpływ na postawę dzieci w stosunku do otaczającego środowiska. Przynoszą pozytywne zmiany w ich myśleniu i działaniu. Stają się partnerami dorosłych w walce o ochronę przyrody. Zaczynają perspektywicznie myśleć o przyszłości natury, potrafią przewidywać skutki swojej działalności i uczą tego innych. Przez swoją działalność wpływają na świadomość rówieśników, rodziców, mieszkańców województwa. Ich poczucie odpowiedzialności za przyrodę umacnia się. Są coraz wrażliwsze na krzywdę czynioną przyrodzie. Potrafią w sposób bardzo grzeczny i kulturalny zwrócić uwagę kolegom a nawet dorosłym gdy śmiecą, niszczą zieleń, czy parkują samochody na trawnikach. Coraz aktywniej uczestniczą we wszelkich działaniach ekologicznych i mobilizują do nich innych. Te dzieci z pewnością nie są i nie będą obojętne na to, co się wokół nich dzieje, a swoją postawą skłaniają i będą skłaniały innych do pozytywnych oddziaływań na rzecz ochrony środowiska.
O skuteczności stosowanych form i metod świadczy również to, że dzieci które przeszły ten program i są obecnie w klasie V i VII nadal uczestniczą w realizacji programu (15 osób).
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
wniosek o dop programu ekologicznego
program ekologiczny
program o ekologii, ekologia nowe obrazki
Program ekologiczny - Chrońmy nasz wspólny dom - Ziemię, Przyroda i ekologia
Program ekologiczny - Wsłuchując się w bicie serca natury, zajęcia pozaszkolne
program ekologiczny, DOKUMENTACJA, SZKOŁA PODSTAWOWA, WYCHOWAWSTWO
wniosek o dop programu ekologicznego
PROGRAM EKOLOGICZNY
program ekologiczny
SZKOLNY PROGRAM EKOLOGICZNY NA ROK SZKOLNY 2012,13
program ekologiczny
PROGRAM laboratoriów z Ekologii i ochrony przyrody na semestr zimowy 14 15
Program własny ścieżki edukacyjnej Edukacja ekologiczna, Przyroda i ekologia
PROGRAM EDUKACJI EKOLOGICZNEJ, Pomoce do pracy z dziećmi, Ekologia
Program ścieżki edukacji ekologicznej - Umieć żyć i kochać przyrodę, Przyroda i ekologia
Ramowy program ochrony i restytucji cisa pospolitego4, ochrona krajobrazu ekologia
PROGRAM ĆWICZEŃ Z EKOLOGII ARCH. KRAJOBR 2012, Architektura Krajobrazu, I SEMESTR
więcej podobnych podstron