Część I - Piekło

Pieśń I

Podróż Dantego rozpoczyna się w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek roku 1300. Dante miał wówczas 33 lata. Poeta mówi, że jest "na połowie czasu". Zgubił drogę i znalazł się w ciemnym, gęstym lesie, szukając z niego wyjścia. Las jest alegorią świata pogrążonego w grzechach, a zgubienie drogi oznacza odejście od prawego życia (notabene ma to potwierdzenie w biografii Dantego, który po śmierci Beatrycze prowadził rozwiązłe życie i szukał pocieszenia u innych, przygodnie poznanych kobiet). Dante odczuwa trwogę, lęk (wł. paura - to uczucie będzie wielokrotnie pojawiać się podczas jego podróży przez Piekło). Gdy jednak podnosi wzrok, dostrzega w oddali wzgórze, a nad nim gwiazdę - Słońce, będące alegorią Boga.

To go uspokaja, przestaje odczuwać lęk. Chce wejść na wzgórze, gdy drogę zastępują mu po kolei trzy zwierzęta:

Pantera - alegoria zmysłowości,

Lew - alegoria pychy,

Wilczyca (potwornie chuda, mimo że pochłania wiele) - alegoria chciwości.

Ta ostatnia jest szczególnie agresywna. Dante cofa się do przepaści, gdzie nie świeci Słońce (czyli oddala się od opieki Boskiej). W ostatniej chwili, gdy już ma spaść w przepaść, na ratunek przybywa mu Wergiliusz (starożytny rzymski poeta, autor Eneidy, dla Dantego mistrz poetyckiego pióra). Wergiliusz informuje Dantego, że droga prowadząca do góry tak długo będzie zamknięta, aż nie nadejdzie Chart (wł. Veltro) i przepędzi Wilczycę do Piekła, gdzie jest jej miejsce. Ów Chart może oznaczać Chrystusa, który przyjdzie podczas Sądu Ostatecznego, lub jakąś postać historyczną. Jedyne wyjście z lasu to droga przez Piekło, Czyściec i Raj. Wergiliusz podejmuje się poprowadzić Dantego przez Piekło i Czyściec, w Raju ma czekać na niego osoba godniejszy przewodnik. Podróż poetów rozpoczyna się.

Pieśń II

Wergiliusz informuje Dantego, że został wysłany jako jego przewodnik na prośbę Beatrycze, która z Nieba zeszła do Przedpiekla, miejsca przebywania starożytnego poety. Wolą Boga jest, aby Dante odbył wędrówkę po zaświatach, Bóg będzie opiekował się nim podczas całej wędrówki. Obaj poeci kierują się w stronę Piekła.

Pieśń III

Dante i Wergiliusz docierają do bramy Piekła, na której widnieje napis:

"Przeze mnie droga w miasto utrapienia,

Przeze mnie droga w wiekuiste męki,

Przeze mnie droga w naród zatracenia.

Jam dzieło wielkiej, sprawiedliwej ręki.

Wzniosła mię z gruntu Potęga wszechwłodna,

Mądrość najwyższa, Miłość pierworodna;

Starsze ode mnie twory nie istnieją,

Chyba wieczyste - a jam niepożyta!

Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją" Ciekawostka: pierwsze sześć wersów tłumaczył Adam Mickiewicz

Ten napis oddaje dobrze charakter Piekła.

Jest to miejsce, gdzie dusze ludzkie doznają utrapienia, które ma trwać wiecznie,

Jest to miejsce będące wyrazem sprawiedliwości Bożej,

Zostało stworzone przez Trzy Osoby Boskie - Boga Ojca ("Potęgę wszechwłodną"), Syna Bożego ("Miłość pierworodną") i Ducha Świętego ("Mądrość najwyższą").

Budowa Piekła

Piekło powstało, gdy Lucyfer, największy z aniołów (jego imię oznacza "niosący światło", od łac. lux - światło), po zdradzie Boga został strącony z nieba. Zrobił przy tym ogromną dziurę w ziemi i tak powstało Piekło. Za bramą piekła znajduje się Przedpiekle, miejsce gnuśnych, wśród których spotyka Dante papieża Celestyna V.

Piekło składa się z dziewięciu kręgów, zwężających się w głąb ziemi. Pierwszy z nich to tzw. (Limbo), następne cztery zajmują ludzie popełniający grzechy wynikające ze słabej woli:

Krąg II - zmysłowi,

Krąg III - żarłocy i opilcy,

Krąg IV - skąpcy i rozrzutnicy,

Krąg V - gniewliwi.

Każdy z kręgów strzeżony jest przez jakąś mitologiczną postać:

I - Charona,

II - Minosa,

III - Cerbera,

IV - Plutona,

V - Flegiasza.

Druga część Piekła (tzw. Dolne Piekło) oddzielona jest od pierwszej murem. Za murem znajdują się bardziej zatwardziali grzesznicy:

Krąg VI - heretycy

Krąg VII - gwałtownicy (wobec bliźnich, wobec siebie samych, wobec Boga i natury)

Krąg VIII, tzw. Złe Doły, podzielony na 10 części:

1. uwodziciele

2. pochlebcy

3. świętokupcy

4. wróżbici

5. oszuści

6. obłudnicy

7. złoczyńcy

8. fałszywi doradcy

9. szerzyciele waśni

10. fałszerze.

W kręgu IX znajdują się ci, którzy zgrzeszyli zdradą - sam Lucyfer, zdrajca Boga, a w jego trzech paszczach trzej najwięksi zdrajcy ludzkości - Judasz, zdrajca Jezusa oraz Brutus i Kasjusz - zdrajcy Cezara.

Każda z grup grzeszników cierpi męki wynikające z popełnionych grzechów. Bogactwo pomysłów Dantego jest pod tym względem ogromne.

Pieśń IV

Dante i Wergiliusz zostają przewiezieni łodzią przez Charona przez rzekę Acheront i docierają do I kręgu Piekła, Przedpiekla (Limbo). Znajdują się tam dusze szlachetne, które przez to, że przyszły na świat przed Chrystusem, nie mogły zostać zbawione. Punktem centralnym przedpiekla jest szlachetny zamek (Nobile castello), rezydencja wielkich poetów i myślicieli świata pogańskiego (m.in. Homera, Horacego, Owidiusza, Cezara, Euklidesa, Ptolemeusza, Talesa) oraz postaci mitologicznych (Hektora, Elektry, Eneasza i innych). Nie cierpią oni fizycznie, ale psychicznie, ponieważ wiedzą, że nigdy nie będą oglądać oblicza Boga, tylko dlatego, że urodzili się przed narodzinami Zbawiciela. Stąd atmosfera smutku, która dominuje w tym kręgu Piekła.

Pieśń V

Pieśń V przenosi nas do II kręgu, miejsca przebywania tych, którzy zgrzeszyli zmysłowością. U wejścia Minos, strażnik tego kręgu, wyznacza miejsce wiecznego pobytu duszom potępionym, owijając swój ogon dookoła ciała. Głównymi bohaterami tej pieśni są Francesca de Rimini i Paolo Malatesta, autentyczne postaci, które żyły za czasów Dantego w Rawennie. Francesca zakochała się w Paolo, który był bratem jej męża. Ich uczucie ujawniło się podczas wspólnej lektury legend arturiańskich. Gdy doszli do sceny, w której Lancelot całuje Ginewrę, ich usta same się zeszły. Gdy mąż Franceski odkrył zdradę, zamordował oboje kochanków. Poza tym w II kręgu Dante spotyka i inne postaci, grzeszące zmysłowością: Helenę trojańską, Achillesa, Kleopatrę, Parysa, Tristana. Wszystkie te dusze dręczy huraganowy wiatr.

Pieśń VI

W III kręgu spotykamy dusze grzeszące łakomstwem, które smagane są deszczem i grzęzną w błocie, dodatkowo kąsane przez Cerbera, strażnika tego kręgu. Dante spotyka tam Florentczyka Ciacco, który przepowiada rozwój wypadków we Florencji po roku 1300.

Pieśń VII-IX

Krąg IV przeznaczony jest dla skąpców i rozrzutników. Obie te grupy robiły zły użytek z dóbr materialnych, pierwsi gromadząc je bez potrzeby, a drudzy wydając lekkomyślnie. W kręgu V znajdują się gwałtownicy oraz apatyczni i leniwi. Dusze znajdujące się w tych obu kręgach grzęzną w Styksie, bijąc się ze sobą.

Dante i Wergiliusz mają problemy z przedostaniem się do kolejnych kręgów Piekła, oddzielonych murem. Na pomoc przychodzi im wysłannik niebios, który każe otworzyć im bramę.

W kręgu VI w rzędach grobów znajdują się heretycy. Ich groby płoną, a natężenie ognia jest zależne od stopnia odstępstwa od wiary herezji, które owi ludzie za życia głosili.

Pieśń XI

Wergili tłumaczy Dantemu strukturę dalszych części Piekła. W kręgu VII, podzielonym na trzy rejony, przebywają gwałtownicy. W każdym rejonie znajdują się gwałtownicy innego rodzaju: przeciwko innym ludziom, przeciwko samemu sobie i przeciwko Bogu. W kręgu VIII przebywają fałszerze, oszuści i inni ludzie podstępni. Ostatni krąg, IX, przeznaczony jest dla zdrajców oraz tych, którzy nadużywali zaufania innych.

Pieśń XXXIV

Poeci wpuszczają się do IX i ostatniego kręgu Piekła, dzielącego się na cztery podkręgi. W pierwszym, zwanym Kaina, umieszczeni są zdrajcy osób bliskich, w drugim – Antenora, znajdują się zdrajcy swego kraju lub stronnictwa. W trzecim podkręgu, zwanym Tolomea, cierpiąci, którzy nadużyli zaufania innych. Czwarty krąg, nazywający się Giudecca, to dno Piekła i miejsce przebywania Lucyfera. Jest to największy zdrajca – zdrajca samego Boga i całego świata. Lucyfer to potwór o trzech paszczach, pogrążony w lodzie. W każdej z paszczy potwora znajduje się jeden zdrajca ludzkości. Są to po kolei: Judasz, Brutus i Kasjusz. Ostatni krąg Piekła stanowi centrum Ziemi. Wergiliusz i Dante opuszczają go i udają się do tunelu, którym przechodzą na drugą półkulę ziemi – do Góry Czyśćcowej.

Część II - Czyściec

Czyściec znajduje się na drugiej półkuli ziemskiej. Jest to góra powstała z materiału, który wypchnął Lucyfer spadając z nieba, ma kształt zwężającej się ku górze piramidy. Dzieli się na dziewięć części: wstęp do Czyśćca, siedem rejonów w kształcie tarasów, w których przebywają grzesznicy, czyniący pokutę (po kolei: pyszni, zazdrośni, gniewliwi, leniwi, chciwi i rozrzutni, nieumiarkowani w jedzeniu i piciu, zmysłowi) i szczyt, czyli Raj Ziemski. O ile w Piekle dominował tragizm i cierpienie połączone z brakiem nadziei, o tyle w Czyśćcu cierpienia dusz połączone są ze spokojem, radością i nadzieją na zbawienie. Grzesznicy wiedzą bowiem, że ich cierpienie kiedyś się skończy i przypadnie im w udziale wieczne szczęście.

Po przejściu przez Czyściec, w Raju Ziemskim Dante spotyka swoją ukochaną, Beatrycze. Wergiliusz uznaje, że jego rola jest już skończona i odchodzi. Beatrycze obejmuje przewodnictwo i prowadzić będzie Dantego do Raju Niebieskiego, ostatniego etapu podróży.

Część III - Raj

Droga Dantego w Raju prowadzić będzie przez dziewięć niebios systemu Ptolemeusza do Empireum, siedziby Boga. Obrazy przedstawione w tej części Komedii są - odwrotnie, niż to miało miejsce w przypadku poprzednich części - całkowicie zdematerializowane. Wszystko staje się grą dźwięków i kolorów. Węch i dotyk, które odgrywały dużą rolę w Piekle i Czyśćcu, tu stają się nieistotne. Poszczególne sfery niebieskie, w których przebywa Dante, to:

Księżyc,

Merkury,

Wenus,

Słońce,

Mars,

Jowisz,

Saturn

Niebo dziewiąte

Niebo krystaliczne (Empireum).

W Empireum Beatrycze opuszcza Dantego, przewodnictwo obejmuje św. Bernard z Clairvaux. Poeta dociera do ostatecznego celu wędrówki i w ekstazie ogląda oblicze Boga. Poemat kończy się słowami "Miłość, co wprawia w ruch słońce i gwiazdy"

- jest to charakterystyka Boga, którego największym przymiotem jest Miłość, Miłość rządząca całym światem pokazanym przez Dantego w Boskiej komedii