Zwierzęta symboliczne i mitologiczne

Konrad Golik,

III rok Informatyka, stacjonarne

Spis treści

1. Wstęp

2. Mitologia i symbolika

3. Zwierzęta mitologiczne i ich znaczenie

4. Zwierzęta symboliczne

5. Podsumowanie

6. Literatura

1. Wstęp

Mimo wielu tysięcy lat obserwacji zwierząt, zachowały one u ludu (i aż do czasów nowożytnych także u osób wykształconych) wiele cech zagadkowych, tajemniczych, niepojętych, nasuwających myśl. że są one nosicielami demonicznych mocy kosmicznych lub boskich, mogących oddziaływać na ludzi zarówno korzystnie, jak szkodliwie. Usiłowano więc magicznymi sposobami uruchamiać te domniemane właściwości przez zaklęcia, gesty, tańce, które nabierać miały tym większej mocy. gdy uczestnicy przystrajali się w zwierzęce futra, pióra, rogi, zęby i maski. Wspaniałe sceny z życia zwierząt malowane i rytowane na ścianach i sklepieniach jaskiń okresu kultury oryniackiej i magdaleńskiej (jak w Altamirzc lub Lascaux) miały prawdopodobnie znaczenie magiczne a. religijne, związane z myślistwem. Cechy bogów i ludzi przypisywane w mitach i folklorze zwierzętom znalazły bogate odzwierciedlenie w symbolicznych postaciach bajki zwierzęcej, przywarach ludzkich w zwierzęcym przebraniu. W plastyce starożytnego Bliskiego Wschodu walka zwierząt wyższych z niższymi, potężniejszych ze słabszymi oznaczać mogła walkę wyższych instynktów ludzkich z niższymi, dnia z nocą, dobra ze złem itd. (np. walka orła z wężem, lwa z bykiem). W wielu mitach zwierzęta występują jako podpory nieba a. świata: słonie, żółwie, węże, krowy itd., jako strażnicy czterech stron świata a. czterech narożników Ziemi. 

1. Symbolika i mitologia

Mitologia¹ to zbiór legend i podań o bohaterach i bogach funkcjonujący w danej religii lub społeczności. Terminem tym określa się również naukę zajmującą się badaniem mitów. Mitologia grecka, bogata i barwna, przekazana została nowożytnej Europie przez ludzi doby renesansu, którzy sięgnęli do literatury antycznej od Homera po Wergiliusza. Nie miały takiego szczęścia mitologie ludów europejskich niemal zniszczone i wykorzenione w procesie chrystianizacji. W szczątkowych formach przetrwały obrządki związane z cyklem solarnym i wiedza o strukturze wierzeń wywodzących się z bytów plemiennych. Mity dawnych Germanów czy Słowian przetrwały jedynie w bajkach, przysłowiach, nazwach osobowych i miejscowych oraz w skromnej epice ludowej. Znacznie więcej zachowało się z mitologii Celtów z Wysp Brytyjskich i Skandynawów, schrystianizowanych najpóźniej.

Symbolika² to takie ukształtowanie fragmentów świata przedstawionego w dziele literackim , które wskazuje na dwupłaszczyznowość znaczenia, zamierzoną zagadkowość. To, co przedstawione bezpośrednio, jest znakiem głęboko ukrytych i niejasnych treści, mających kierować ku nim myśl odbiorcy. Głębszy poziom znaczenia jest sugerowany, lecz niejednoznaczny, otwiera więc możliwość różnych rozumień i interpretacji. Istotnej prawdy szuka się poza warstwą zmysłową; to, co przedstawione wprost jest symbolem duchowych, poza realnych prawd.

3. Zwierzęta mitologiczne i ich znaczenie

Szczególną rolę w mitach – niezależnie od czasu i miejsca – odgrywały zwierzęta, zarówno te, które towarzyszyły człowiekowi na co dzień, jak i te, z którymi stykał się rzadko, gdyż stanowiły zagrożenie i trzeba było ich unikać. Ważną rolę w mitach greckich odgrywały byki, węże i konie oraz wszelkie ich hybrydy (patrz: Minotaur, Pyton i centaur), z kolei mitologia egipska obfituje w krokodyle, skarabeusze, lwy i skorpiony i wszelakie ich modyfikacje. Oczywistym jest zatem, iż występuje ścisła zależność między mitologią danego narodu a zwierzętami, z jakimi stykał się dany naród za konkretną mitologię odpowiedzialny. Stąd w mitach greckich próżno szukać kangurów, a w mitach z Ameryki Południowej raczej nie znajdziemy słoni i bóstw do słoni podobnych. Choć każdą mitologię zasiedlają nieprzebrane ilości monstrów, których próżno szukać wśród fauny któregokolwiek regionu świata – mity mają bowiem to do siebie, że pełno w nich stworzeń, których próżno szukać w realnym świecie, choć pewne analogie do realnych stworzeń da się akurat odnaleźć. Aby naświetlić problem postaram się przytoczyć kilka przykładów mitologicznych zwierząt oraz ich znaczeń:

1. Feniks³ – to ptak legendarny, a mit o nim sięga odległych, starożytnych czasów. Feniks jawi się jako symbol wieczności, ponieważ gdy nadchodził kres jego żywota spalał się, a następnie odradzał się z popiołów. Legendarnego feniksa opisywano na wieloraki sposób, jego kształty były tworem wyobraźni. Dla Rzymian feniks był symbolem odnowy i wiecznego trwania cesarstwa.

2. Jednorożec⁴ jest symbolem czystego rozumu, mądrości, inteligencji; wspaniałości, monarchii absolutnej, siły; agresywności, dzikości, nieustraszoności, odwagi, męskiej aktywności, szybkości; szlachetności, cnoty, uwznioślonej płciowości; pokoju, samotności, życia zakonnego; śmierci; czystości, dziewictwa; kobiecej bierności, łagodności. Legenda o jednorożcu jest zapewne pochodzenia indyjskiego. Przedstawiano go różnie w różnych czasach i krajach jako jednorogiego byka, konia, osła, kozła, antylopę oryks, ale źródłem legendy był zapewne opis nosorożca indyjskiego przekazany przez szereg pośredników. Identyfikowano jednorożca także z elandem, beisą i kudu. Wieść o nim rozprzestrzeniła się na Wschodzie i Zachodzie bardzo szeroko. Najwcześniejsze jego wyobrażenia znajdujemy na płaskorzeźbach asyryjskich. Opisywało go wielu pisarzy starożytnych, jak Arystoteles, Plutarch.

3. Gryf – mityczne zwierzę przedstawiane najczęściej z ciałem lwa oraz z głową i skrzydłami orła. Symbolika przypisywała gryfom wiele cnót, m.in. szybkość siłę i czujność, a także waleczność, odwagę i wytrwałość. Jednocześnie przypisywano im także cechy negatywne, jak zachłanność, czy pycha. Także chrześcijaństwo zaadaptowało gryfa jako symbol Chrystusa – jego boskiej i ludzkiej natury.

4. Harpie- Miały one postać drapieżnego ptaka, z ogromnymi, szpiczastymi szponami, ale o kobiecej głowie. Zawsze występowały stadnie i to czyniło je groźnymi. Pojedyncza harpia mimo groźnego wyglądu nie stanowiła dużego zagrożenia, szczególnie dlatego gdyż wzrostem nie przewyższała typowego powietrznego drapieżcę, jak orła czy sępa. Harpie jako symbol postawy bezlitosnej i nieludzkiej. Żywiły się ludzkim mięsem, co może być symbolem bezwzględnego wykorzystywania ludzi.

5. Sfinks⁵- to mityczne stworzenie, przedstawiane zazwyczaj jako lew z ludzką głową. Wizerunek ten wywodzi się z czasów egipskiego Starego Państwa - tworzonym wówczas rzeźbom starożytni Grecy nadali nazwę, określającą żeńskiego potwora, "dusicielkę", wywodzącą się z greckiej mitologii. Sfinks jest symbolem zwycięstwa, ciężaru duchowego ale również symbolem zagrożenia, śmierci a przede wszystkim tajemnicy.

6. Centaury symbolizują chmury, obłoki, rumaki niebieskie; gwałtowność lawin i strumieni górskich; żywotność; śmierć; „dzikie zwierzęta” (Homer), dzikie życie, dziką namiętność, zwierzęcą chuć, brutalną siłę, okrucieństwo, barbarzyństwo; (dziką) mądrość, chytrość; tyranię, przemoc, jeźdźca na koniu; ciało i ducha; zwierzę w człowieku, sprzeczności duszy ludzkiej, konflikt między instynktem i rozumem, niższe instynkty nie dające się do końca poskromić. Centaury, gr. kentauroi, w mit. gr. plemię dzikich istot, koni z głową i torsem człowiekazamiast końskiego łba z szyją, zamieszkałych w lasach i górach Tesaiii, Elidy i Arkadii, symbol dwóch natur człowieka, połączenia sprzecznych sił; mit przejęty ze Wschodu, powstały prawdopodobnie z opowieści o egzotycznych ludach używających koń.

4 Zwierzęta symboliczne

Symbolika zwierząt w literaturze i sztuce różni się w zależności od wieku. Wcześniej wspomniane zwierzęta mitologiczne posiadały ukryte znaczenie, czyli stanowiły swego rodzaju symbol, który określał im konkretne sytuacje przypisane do danego zwierzęcia. Zwierzęta są kojarzone i przypisywane są im symbole za pomocą zmysłów. To właśnie dzięki nim pojawiają się różnego rodzaju symboliczne znaczenia nazw zwierząt, np.:

1. Owca- ofiara, nieśmiałość, uległość, delikatność, miłosierdzie, upór, głupota. Jako zwierzęta przyzwyczajone do obecności pasterza, kojarzyły się ponadto z błądzeniem i zagubieniem. Ale na wyobrażenie owcy miały również wpływ inne jej cechy. Kojarzona ze zwierzęciem łagodnym i cierpliwym, znosząca w milczeniu, niekiedy pobekując, strzyżenie, a nawet uśmiercanie, stała się symbolem niezasłużonego cierpienia; należała zresztą w starożytności do zwierząt ofiarnych.

2. Sowa⁶ symbolizuje rozmyślanie, mądrość, naukę, wiedzę racjonalną. W zasadzie można wyróżnić parę sposobów postrzegania sowy. Najpopularniejszy odziedziczyliśmy po Grekach, którzy uczynili ją atrybutem bogini mądrości, wiedzy i wojny, czyli Ateny. W tym kontekście najczęściej pojawia się sowa w nazwach czy emblematach wydawnictw naukowych. W wierzeniach ludowych miała wyraźnie negatywne znaczenie. Nocny tryb życia czynił ją ptakiem Ciemności i Śmierci, a bezszelestny lot oraz złowróżbne pohukiwanie stawiało ją w jednym rządzie z nietoperzem.

3. Paw⁷ to ptak Junony, symbolizuje słońce, nieskończoność, wieczność, zmartwychwstanie, nieśmiertelność, czujność, godność, dostojność, wiosnę, kontemplację, królewskość, dworskie życie, dumę, pychę, próżność, puszenie się własną urodą, pompatyczność. Pawi ogon ma jeden z szatanów (paw oznacza tu pychę), ale pawie skrzydła mają także anioły.

5. Podsumowanie

Zwierzęta od pradawnych czasów stanowiły symbole dla ludzkości. Niezależnie od tego jak kształtowała się kultura i cywilizacja, tak człowiek zawsze postrzegał wszystko za pomocą zmysłów i nadawał im określone znaczenie. Zwierzęta mitologiczne wyobrażane przez ludzi jako stwory o niezidentyfikowanych kształtach miały na celu zastraszać oraz budzić respekt. We współczesnych czasach zwierzęta spotykane na co dzień stanowią określone symbole, jakie człowiek potrafi nadawać i interpretować.

5. Literatura

1. Forster D.: Świat symboliki chrześcijańskiej. PAX. Warszawa. 2001.

2. Kopalińśki W.: Słownik symboli. Wiedza Powszechna. Warszawa. 1990.

3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Symbolika

4. http://free.of.pl/m/mysticearth/mitologia/rz/bogowie.html

5. http://oliwkowa.pl.tl/symbole-zwierzat-i-ptakow.htm

---

1. http://pl.wikipedia.org/wiki/Mitologia↩

2. http://pl.wikipedia.org/wiki/Symbolika↩

3. Feniks miał być ptakiem wielkości orła, o błyszczącym,

   złocistoszkarłatnym upierzeniu i melodyjnym głosie, ptakiem

   istniejącym tylko w jednym egzemplarzu, długowiecznym,

   żyjącym co najmniej pięćset lat. Czując zbliżającą się śmierć,

   budował na wysokiej palmie gniazdo z aromatycznych

   gałęzi, korzeni i kadzidła, zapalał je i dawał się strawić

   płomieniom. Z tego stosu rodził się cudownym sposobem

   nowy feniks, który składał prochy ojca na ołtarzu boga

   Słońca Ra↩

4. Kopaliński W.: Słownik symboli. S. 115.↩

5. http://free.of.pl/m/mysticearth/mitologia/rz/bogowie.html↩

6. Sowa — ptak śmierci. W starożytnej Babilonii krzyk sowy w

   nocy rozumiano jako krzyk kobiety zmarłej w połogu,

   płaczącej po swym dziecku. W micie greckim była wyrazicielem

   parki Atropos, która przecina nić życia ludzkiego.

   Była też ptakiem nimfy Kalipso, której wyspa, Ogygia, pełna

   była symboli śmierci, a więc sów, sokołów, kormoranów oraz

   topól.↩

7. http://oliwkowa.pl.tl/symbole-zwierzat-i-ptakow.htm↩