ALKALOIDY

I. Protoalkaloidy

1. Efedryna

* Herba Ephedrae – ziele przęśli

Występuje w Azji wschodniej i Chinach. Jest jednym z najstarszych leków, stosowanym już w starożytnych Chinach. Surowiec jest obecnie wykorzystywany wyłącznie do otrzymywania efedryny. Skład chemiczny: zespół protoalkaloidów 0.1 - 3%, głównym składnikiem zespołu jest efedryna.

* Herba Taxi – ziele cisu

Igły tej rośliny zawierają dużą ilość efedryny. Roślina jest jednak rzadka i nie jest wykorzystywana do otrzymywania tego alkaloidu. Cis jest wykorzystywany do otrzymania półproduktów do syntezy taxolu - środka o działaniu przeciwnowotworowym.

2. Kapsaicyna - Jest to substancja czynna pieprzowca tureckiego. Silnie drażni skórę, nie wywołując przy tym nekrozy (czyli obumarcia komórek). Uczucie to jest wywołane pobudzeniem receptorów termicznych (uczucie ciepła), bólowych i bezpośrednim podrażnieniem tkanek. Stosowana jest jako środek powodujący przekrwienie skóry. Stosowana jest w schorzeniach reumatycznych. Ma ostry, piekący smak. W dawkach leczniczych powoduje wydzielanie soków żołądkowych.

* Fructus Capsici - Owoc pieprzowca FP IV / Synonimy: Pieprz turecki, papryka

Pieprzowiec jest rośliną pochodzącą z Ameryki Środkowej. Znane jest około 150 odmian tej rośliny o różnym wyglądzie i zawartości kapsaicyny. Popularna papryka (pieprzowiec roczny) zawiera nie mniej niż 0,18% kapsaicyny. Stosowany jest jako remedium stomachicum (choroby ukł.pokarm) i zewnętrznie w bólach reumatycznych i neurobólach.

II. Pseudoalkaloidy

1. Kolchicyna - jest substancją bezpostaciową. Jest zaliczana do pseudoalkaloidów, gdyż nie zawiera heterocyklcznego azotu i nie ma charakteru alkalicznego. Jest silną trucizną mitotyczną. Hamuje mitozę w stadium metafazy oddziaływując na wrzecionko kinetyczne. Jest lekiem przerywającym napady dny moczanowej. Alkaloid ten hamuje fagocytozę leukocytów do miejsc, w których nastąpiło wytrącenie kryształów kwasu moczowego i zapobiega rozprzestrzenianiu się stanu zapalnego. Kolchicyna i jej pochodne zmniejszają wytwarzanie kwasu mlekowego w tkankach, co utrudnia wytrącanie się w organizmie dalszych złogów moczanowych. Ponadto kolchicyna powoduje obniżenie temperatury ciała, zwalnia rytm oddychania i podnosi ciśnienie krwi. Kolchicyna jest również stosowana do leczenia niektórych nowotworów np.: skóry. Różnice miedzy wysokością dawki leczniczej i toksycznej są małe, co powoduje, że należy ostrożnie stosować ten alkaloid w lecznictwie. Może nagromadzać się w tkankach. Max.dawka dobowa -4mg.

* Semen Colchici- Nasienie zimowitu

Roślina jest byliną występującą na terenach podgórskich. Kwitnie późną jesienią. Występuje w Polsce na południu, na górskich łąkach. Nie jest wykorzystywana w celach farmaceutycznych ze względu na ochronę przyrody. Owocuje na wiosnę. Surowiec (a więc same nasiona rośliny) zawiera od 0,2 do 0,6% kolchicyny.

2. Pochodne puryny - Puryna jest bicyklicznym związkiem zawierającym cheteroatomy azotu. Do pochodnych puryny zaliczamy: kofeinę, teofilinę i teobrominę (metyloksantyny).

a) Kofeina - jest głównym alkaloidem nasion krzewu kawowego Coffea arabica. Występuje także w innych roślinach z rodzin Theace i Sterculiaceae. Kofeina jest substancją o wielokierunkowym działaniu. Działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, jest analeptykiem ośrodka oddechowego, co jest wykorzystywane w leczeniu niektórych zatruć. Jest także psychoanaleptykiem, polepsza procesy kojarzeniowe, zmniejsza zmęczenie i senność. Rozszerza naczynia mózgowe i wieńcowe, słabo wzmaga diurezę. Zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, powinny więc jej unikać osoby z chorobą wrzodową. Stosowana jest w lecznictwie jako analeptyk do wzmocnienia akcji serca, w migrenach, stanach zmęczenia, w zatruciach narkotykami i alkoholem. W większych dawkach (powyżej 0,5g) powoduje podniecenie, bicie serca, a nawet skurcze tężcowe. Przy zatruciu powodującym hamowanie czynności ośrodka oddechowego stosuje się iniekcje zawierające kofeinę w dawce 100 - 250 mg.

* Surowce:

Semen Coffeae - Nasienie kawy ( 0,3 - 2,5 % kofeiny)

Folium Theae - Liść herbaty ( 1,2 - 4,5 % kofeiny)

Embrio Colae - Zarodek Kola ( 0,6 - 3,0 % kofeiny)

Semen Cacao - Nasienie kakaowca ( 0,3 % kofeiny)

Inne: Pasta Guarana – Guarana i Mate Folium - Liść mate

b) Teofilina - Ten alkaloid wstępuje między innymi w liściach herbaty. Często w zespołach alkaloidów, w których występuje, znajduje się również teobromina. Ma podobne, ale znacznie słabsze od kofeiny działanie psychoanaleptyczne. Działanie głównie diuretycznie i spazmolitycznie. Teofilina jest stosowana w leczeniu i zapobieganiu napadom dychawicy oskrzelowej, ponadto przy nadciśnieniu i w chorobie wieńcowej. Przedawkowanie może prowadzić do bezsenności, drżeń i niepokoju. Duże dawki mogą prowadzić do drgawek.

* Folium Theae - Liść herbaty

mianach, w paru regionach świata np. Indii i na Cejlonie. W zależności od sposobu przygotowania wyróżniamy kilka postaci tego surowca.

- Herbata zielona - świeżo zebrane liście poddaje się stabilizacji poprzez 8 - 10 minutowe podgrzewanie ( unieczynnienie enzymów). Następnie surowiec suszy się w suszarniach. Dzięki stabilizacji zachowane zostają połączenia garbników z alkaloidami.

- Herbata czarna - świeżo zerwane liście pozostawia się aż do zwiędnięcia., potem ugniata do wydzielania soku. Pozostawia w celu fermentacji. Potem suszy. W trakcie tego procesu dochodzi do zmian pierwotnego składu. Powstaje miedzy innymi olejek.

- Herbata żółta - jest to herbata poddana niepełnej fermentacji.

Surowiec zawiera alkaloidy purynowe: kofeinę (do 4,5%), teobrominę (do 0,5%) i teofilinę (do 0,04%). Ponadto garbniki katechinowe do 20%, saponiny, flawonoidy i rozpuszczalne fluorki.

Działanie: Pobudza OUN. Ma działanie ściągające. Ze względu na zawartość garbników może być stosowana jako odtrutka przy zatruciach metalami ciężkimi. Popularna używka.

Innymi surowcani zawierającyni teofiline są: Nasienie kawy i Zarodek Kola.

c) Teobromina - Jest głównym alkaloidem nasion kakaowca. Często towarzyszy kofeinie, na przykład w liściach herbaty. Działa silnie diuretycznie i spazmolitycznie. Wchodzi w skład mieszanki EMPYSAL stosowanej w dychawicy oskrzelowej. Praktycznie nie ma działania ośrodkowego.

* Semen Cacao - Nasienie kakaowca

Roślina pochodzi z Ameryki, ale jej największe uprawy znajdują się obecnie w Afryce. Jest wysokim drzewem. Proces obróbki surowca jest dość skomplikowany. Owoce poddaje się tygodniowej fermentacji w temperaturze około 60 C. Następnie praży się je w temperaturze 140 C. W tych warunkach owoc rozpada się na łupinę nasienną i liścienie.

Liścienie są wykorzystywane do otrzymywania tłuszczu nazywanego masłem kakaowym (Butylum cacao, Oleum cacao) oraz kakao. Liścienie zawierają do 4% teobrominy i śladowe ilości kofeiny. Ponadto garbniki katechinowe, tłuszcz i skrobię. W łupinie nasiennej znajduje się ponad 80% teobrominy. Innymi surowcami zawierającymi teobrominę są: Semen Coffeae - Nasienie kawy, Folium Theae - Liść herbaty, Embrio Colae - Zarodek Kola.

* Semen Coffeae - Nasienie kawy (r.m. Coffea arabica)

Rośliny te uprawiane są w krajach tropikalnych, a pochodzą z Afryki. Obecnie jej największe uprawy znajdują się w Brazylii. Roślina ta jest krzewem do 6 metrów wysokości. Owocem jest podłużnie jajowata jagoda wielkości śliwki. Po dojrzeniu ma barwę ciemnofioletową, w środku dwa nasiona. Nasiona suszy się w suszarniach, pozbawia łupiny nasiennej, a następnie praży w temperaturze 200 -250 C. Dochodzi do rozpadu połączeń alkaloidów z garbnikami.

* Embrio Colae - Zarodek Kola (r.m. Cola vera, Cola acuminata, Cola nitida)

Roślina jest krzewem pochodzącym z Afryki zachodniej. Zarodek zawiera zespół alkaloidów purynowych, głównie kofeiny (do 2,5%) i mniejsze ilości teobrominy i teofiliny. Ponadto w surowcu występują garbniki katechinowe, skrobia i małe ilości tłuszczu.

III. Alkaloidy właściwe

1. Pilokarpina - Posiada działanie parasympatykomimetyczne - pobudza układ parasympatyczny. Działa bezpośrednio na receptory cholinergiczne - powodując ich pobudzenie. Należy do najsilniej działających leków ślinopędnych i napotnych. Obecnie stosowana jest przede wszystkim w okulistyce w leczeniu jaskry w postaci 2% kropli ocznych. Powoduje zwężenie źrenicy i zwiększenie odpływu płynu śródgałkowego, co prowadzi do zmniejszenia ciśnienia śródgałkowego. Działanie utrzymuje się około 5 godzin od podania. Czasem stosuje się ją również w postaci kropli pod język w celu zwiększenia wydzielania śliny. Jest również wykorzystywana jako odtrutka przy zatruciach atropiną.

* Folium Jaboranti - liść potoślinu (r.m. Pilocarpus jaborandi)

Są to drzewa rosnące w krajach subtropikalnych lub tropikalnych. Surowiec zawiera do 0,1% alkaloidów w tym głównie pilokarpinę.

2. Koniina - wchłania się przez skórę i błony śluzowe. Jest silnym jadem zwojowym (ganglioplegik). Powoduje porażenie ośrodka oddechowego i śmierć w wyniku uduszenia. Dawka śmiertelna dla człowieka wynosi 0,5 - 1,0 g. Alkaloid ten ma znaczenie toksykologiczne.

* Conium maculatum - pietrasznik plamisty – zawiera koninę w ilości do 2%

3. Nikotyna - Składnik dymu tytoniowego. Nikotyna ma działanie gangliplegiczne - poraża receptory cholinergiczne N w zwojach autonomicznych. W małych dawkach powoduje krótkotrwałe przyspieszenie czynności serca i wzrost ciśnienia krwi. Zwiększa zużycie tlenu przez serce i powoduje zwężenie naczyń wieńcowych. Takie działanie jest niebezpieczne dla osób cierpiących na chorobę wieńcową. Zwiększa się zawartość dwutlenku węgla we krwi. Palenie tytoniu prowadzi do uzależnienia i tolerancji na nikotynę. Przy nagłym zaprzestaniu palenia mogą nastąpić zaburzenia czynności organizmu (zespół odstawienny). Nikotyna jest stosowana w lecznictwie, w czasie terapii przy rzucaniu palenia. Ostre zatrucie nikotyną powoduje przejściowy wzrost ciśnienia krwi i przyspieszenie oddechu, a następnie dochodzi do spadku ciśnienia krwi i bezdechu. Dawka śmiertelna dla osoby niepalącej wynosi od 50 do 100 mg.

* Folium Nicotianae (r.m. Nicotiana tabaca - Tytoń szlachetny)

Zawiera do 10% nikotyny. Po wysuszeniu i fermentacji wykorzystuje się je do produkcji tytoniu, z którego wytwarza się papierosy. Liście są stosowane również do wyrobu preparatów owadobójczych, kwasu nikotynowego i jego amidu.

4. Arekolina - Ten alkaloid jest parasympatykomimetykiem - pobudza układ przywspółczulny. Powoduje między innymi przyspieszenie perystaltyki przewodu pokarmowego i pobudza czynność gruczołów wydzielniczych. Jest jednak silnie toksyczna. Stosuje się ją obecnie wyłącznie w weterynarii - jako środek przeczyszczający i przeciwrobaczy.

* Semen Arecae- Nasienie areki

Roślina jest palmą pochodzącą z Filipin. Zawiera do 0.5% alkaloidów.

5. Lobelina - Należy do substancji działających pobudzająco na zwoje układu autonomicznego. Lobelina ma zastosowanie jako analeptyk. Początkowo obniża, a następnie podwyższa ciśnienie krwi, zwalnia czynność serca i rozszerza oskrzela. Działa silnie pobudzająco na ośrodek oddechowy, co prowadzi do przyspieszenia i pogłębienia oddechów. Jej działanie jest krótkotrwałe, gdyż w organizmie jest ona szybko rozkładana. Ma wąski indeks terapeutyczny.

* Herba Lobeliae - Ziele lobelii (r.m. Lobelia inflata - Lobelia rozdęta)

Była stosowana do palenia w astmie w postaci „tytoniu”, w trakcie reanimacji do przywrócenia oddechu. Pochodzi z Ameryki Pn, w Pl jest uprawiana. Zawiera 0.3% alkaloidów. Surowiec służy do otrzymywania czystych alkaloidów. Prep.galenowe są bardzo rzadko stosowane.

6. Alkaloidy tropanowe - Można je podzielić na grupę tropiny i ekgoniny.

Tropiny: atropina, hioscyjamina i skopolamina

Ekgoniny: kokaina

a) Atropina i hioscyjamina - Są one estrami tropiny i kwasu tropowego. Alkaloid ten występuje często w roślinach z rodziny Solanaceae. Hioscyjamina jest związkiem optycznie czynnym. Alkaloidy te różnią się od siebie pod względem farmakologicznym jedynie siłą działania. Hioscyjamina działa dwa razy silniej od atropiny. W lecznictwie jest jednak częściej stosowana atropina. Znosi wpływ nerwu błędnego na serce, co wykorzystuje się w trakcie zabiegów chirurgicznych w celu zapobiegnięcia zatrzymaniu akcji serca wskutek pobudzenia tego nerwu. Hamuje czynność gruczołów wydzielniczych przewodu pokarmowego oraz gruczołów potowych i ślinowych (suchość w ustach). Działa rozluźniająco na mięśnie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowodów. Wyciągi z surowców zawierających atropinę i hioscyjaminę i, rzadziej, same surowce są stosowane stanach skurczowych przewodu pokarmowego ( kolki ). Podanie atropiny prowadzi do uwolnienia histaminy, co objawia się rozszerzeniem naczyń krwionośnych skóry. Ponadto rozszerza źrenicę, poraża akomodację i podnosi ciśnienie śródgałkowe - nie może więc być stosowana u chorych na jaskrę. Atropinę radko stosuje się do badań dna oka gdyż jej czas działania na źrenicę jest bardzo długi - liczony w dniach. Została ona wyparta przez inne leki, na przykład Tropikamid. Alkaloid ten ma także działanie ośrodkowe, co wykorzystuje się w psychiatrii podając podskórnie duże dawki atropiny. W dawkach leczniczych może powodować skurcz zwieracza pęcherza i trudności w wydal Zatrucie atropiną objawia się częstoskurczem, suchością w ustach, światłowstrętem wskutek maksymalnego rozszerzenia źrenic. Dochodzi do wzrostu temperatury ciała. Skóra jest sucha i zaczerwieniona. Toksyczne dawki atropiny powodują pobudzenie psychoruchowe, a następnie zmęczenie i omamy. Bardzo duże dawki wywołują śpiączkę. Zgon następuje w wyniku porażenia ośrodka oddechowego. W leczeniu zatruć stosuje się leki pobudzające układ przywspółczulny, na przykład pilokarpinę. aniu moczu. Czasem obserwuje się również zaleganie treści pokarmowej w żołądku i jelitach.

Dawka toksyczna - powyżej 5 mg.

Dawka śmiertelna - 10mg dla dzieci 100mg dla dorosłych

* Folium Belladonnae , Radix Belladonnae – Liść i Korzeń pokrzyku

Zawierają one alkaloidy pochodne tropanu: hioscyjamina, atropina, skopolamina, beladonina.

Są one wykorzystywane głównie do wyrobu preparatów galenowych i specyfików zawierających zespół alkaloidów lub pojedyncze izolowane alkaloidy. Surowce te są silnie trujące.

Do innych surowców tropanowych zalicza się także:

Folium Stramonii- Liść bielunia

Folium hyoscyami- Liść lulka

b) Skopolamina - Jest pochodną hioscjaminy. Jest ona kompetencyjnym antagonistą acetylocholiny w obrębie receptora M (parasympatykolityk). Ma słabsze działanie obwodowe niż atropina. W małych dawkach działa uspokajająco - wywołując senność i otępienie, a także zwiotczenie mięśni gładkich. Powoduje osłabienie woli -stosowana jako "serum prawdy". Ma działanie przeciwwymiotne i może być stosowana w chorobie lokomocyjnej. Może być także wykorzystywana do łagodzenia objawów choroby Parkinsona.

* Folium Stramonii - Liść bielunia (r.m. Datura stramonium- Bieluń dziędzierzawa)

Ten surowiec zawiera alkaloidy pochodne tropanu: hioscyjaminę racenizującą do atropiny i skopolaminę. Liść bielunia ma podobne działanie jak liść pokrzyku. Jest jednak rzadziej stosowany.

c) Kokaina - W lecznictwie wykorzystywana jest jako środek miejscowo znieczulający. Stosowana do znieczulania błon śluzowych, spojówki i rogówki. Znosi czucie dotyku, bólu, węchu, smaku oraz zapachu. Wywołuje przy tym skurcz naczyń krwionośnych. Dlatego jako nieliczny ze środków miejscowo znieczulających, może być podawana bez dodatku środków naczyniokurczących. Nie wchłania się przez skórę. Po podaniu doustnym zostaje rozłożona w przewodzie pokarmowym. Ma wpływ na ośrodkowy i autonomiczny układ nerwowy. Na OUN ma działanie pobudzające. Pobudzenie ośrodków korowych powoduje wzmożone samopoczucie, zniesienie uczucia zmęczenia i pobudzenie psychoruchowe. Obserwuje się przy tym wytrzeszcz gałek ocznych i rozszerzenie źrenic. Stan euforii szybko przechodzi w zamroczenie z napadami szału. Nadużywanie prowadzi do wyczerpania psychicznego, depresji, zaburzeń snu.Działanie na układ autonomiczny powoduje skurcz naczyń krwionośnych, suchość błon śluzowych i zmiejszenie obrzęku i krwawienia. Przy długotrwałym stosowaniu kokainy w postaci tabaczki, dochodzi do martwicy błony śluzowej nosa.

Dawka max. jednorazowa 50 mg. )

Dawka śmiertelna 200-500mg. chlorowodorku kokainy (podanej podskórnie)

* Folim Coca- Liść kokainowca (r.m.Erythroxylon coca - Krasnodrzew pospolity =kokainowiec)

Roślina pochodzi z Andów. Surowiec zawiera do 2,5% kokainy i innych estrów ekgoniny. W celu pozyskania większej ilości ekstrahuje się wszystkie alkaloidy, poddaje się je hydrolizie i odbudowuje uzyskując samą kokainę.

7. Pochodne indolu i indolinonu - Są to alkaloidy, których szkieletem jest pierścień indolowy lub indolinowy (dihydroindolowy). Jest to duża i zróżnicowana pod względem chemicznym i farmakologicznym grupa alkaloidów. Można ją podzielić na kilka podgrup.

a) Grupa ibogainy – przedstawiciel: ajmalina.

b) Grupa harmanu

Harman i harmina- Są to proste alkaloidy indolowe. Harman obserwuje się w małych stążeniach w dymie tytoniowym i roślinach z rodzaju Passiflora. Mają one działanie uspokajające i hipotensyjne. Harmina w dużych dawkach ma właściwości halucynogenne.

* Herba Passiflorae - Ziele męczennicy (r.m. Passiflora incarnata - Męczennica cielista)

Jest to roślina pochodząca z Ameryki Południowej. Występuje również w Polsce. Jej ziele zawiera również flawonoidy i glikozydy cyjanogenne. Wyciągi z niej otrzymywane mają działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwy i rozkurczające na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, macicy i naczyń krwionośnych. Ekstrakt z męczennicy jest jednym ze składników Passispasminy.

c) Grupa johimbiny

Johimbina - Jest głównym alkaloidem kory johimby. Sympatykolityk o działaniu obwodowym. Działa również pobudzająco na oun. Powoduje rozkurcz naczyń krwionośnych skóry, nerek, jelit i narządów płciowych co ułatwia wypełnienie krwią ciał jamistych prącia. Powoduje spadek ciśnienia krwi. Jest stosowana w preparatach farmaceutycznych oraz różnego rodzaju afrodyzjakach, jako środek zwiększający potencję.

* Cortex Yohimbe- Kora johinbowca (r.m. Caryanthe yohimbe)

Jest to drzewo pochodząca z zachodniej Afryki. Kora johinbowca była wykorzystywana w medycynie ludowej do leczenia gorączki czy kaszlu. Stosowana ją w również w celu rozszerzenia źrenic, miejscowego znieczulenia lub jako środek halucynogenny. Obecnie jest stosowana przede wszystkim jako afrodyzjak. Głównymi substancjami czynnymi kory są alkaloidy: johinbina i ajmalina.

d) Grupa rezerpiny

Rezerpina - Rezerpina jest sympatykolitykiem wykazującym właściwości psychotropowe (neuroleptyczne). Hamuje pobudzenie układu współczulnego. Zwalnia czynność serca. Ma też działanie hipotensyjne. Po jej podaniu obserwuje się ponadto łagodne obniżenie temperatury ciała. W większych dawkach może wywoływać psychozy depresyjne prowadzące do prób samobójczych. Była wykorzystywana głównie w leczeniu nadciśnienia tętniczego.

* Radix Rauvolfiae - Korzeń rauwolfii (r.m. Rauvolfia serpentina - Rauwolfia żmijasta)

Jest to roślina pochodząca z Azji (z rejonów tropikalnych). Jej korzeń (głownie jego kora) zawiera od 0,8 do 1,3 % alkaloidów indolowych. Są to przede wszystkim rezerpina, dezrezerpina, johimbina i ajmalina. Surowiec wykazuje działanie uspokajające i hipotensyjne.