Sztuka Neolitu
Przez sztukę Neolitu rozumiemy rozwój człowieka na polu myśliwskim, zbierackim i łowickim. Zrodzona z ciągłych poszukiwań zastąpienia starych przyzwyczajeń potrzebnych do przetrwania zupełnie nowymi technikami zdobywania żywności występowa ła na wszystkich kontynentach od Alaski po Ziemię Ognistą, od Hiszpanii po Kamczatkę, w południowej Afryce, północy Australii. Sztuka Neolitu pojawiła się w niektórych obszarach starego świata, poczynając od VII tys. P.n.e. Była dziełem społeczności która dzięki sprzyjającym warunkom klimatycznym dokonała rewolucji w dziejach ludzkości. Konsumpcję dobra przyrody zaczęto przekształcać w produkcję, społeczność uczyła się roli i hodowania dzikiej zwierzyny.
Epicentra najdawniejszego rolnictwa wykształciły się na niezależnie od siebie na różnych terenach – w strefie Żyznego Półksiężyca tz. Na obszarach Anatolii, Iraku, Palestyny, w dolinie Indusu, w dolinie żółtej rzeki w Chinach. Z czasem kiedy ludność zaczęła przybywać, szukano nowych terenów na założenie siedlisk i przemieszczano się coraz dalej aż w końcu najlepsze miejsce znaleziono na ziemiach Mezopotamii . To Dolina Nilu spowodowała przyśpieszenie rozwoju w skutek czego powstały największe cywilizacje.
Sztuka neolityczna podjęła nowe wątki wyrażając inne potrzeby społeczne i prezentowała inną wizje świata niż poprzednie kultury. Przemiany te następowały powoli. Sięgano do tradycji sztuki paleolitycznej z pominięciem etapu charakterystycznego dla sztuki myśliwskiej. Obserwujemy pierwsze zaczątki sztuki w okresie neolitu w jego tzw. Fazie przedceramicznej- VIII – VI tys. p.n.e., postępuje w niej widoczna tendencja do geometryzacji. W plastyce figuralnej utrzymuje się konwencja zgeometryzowanego idolu kobiecego, występuje symbolika bydła rogatego, zwłaszcza bydła znanego już z rysunków w jaskiniach późnopaleolitycznych. Powstaje zwrot ku symboliki lunarnej min. księżyca kojarzonego z rodami byka.
Pozycja kobiety w kulturze Neolitu została nieco zdegradowana do innych wartości jak np. siły mężczyzny. Największym jednak prestiżem cieszyła się matka, od niej liczą się powiązania rodzinne, krew którą przekazuje dziecku jest silniejsza od duszy ojca i to ona sprawuje obrzędy kultowe.
Powstaje wynalazek rolnictwa zwany kopieniaczym, polegający na uprawie ziemi za pomocą motyki lub kija. Rola dbania o plony przypada kobiecie, natomiast hodowlą zwierząt i obroną plemienia zajmowali się głównie mężczyźni.
Kobieta zajmowała szczególne miejsce w sferze kultu religijnego opieranego na czczeniu Wielkiej Matki utożsamianą z żyzną ziemią rodząca plony. Wizerunek matki spersonifikowany został do bóstw w postaci kobiety z których wiele jak np. Demeter przetrwały do czasów cywilizacji antycznych. Kulty sprawowane były przez kapłanki i odbywały się w otoczeniu atrybutów chtonicznych i lunarnych. Kultom tym towarzyszyły mroczne misteria, sprawowane w jaskiniach i pieczarach.
Misteria te celebrowały mityczny cykl zamierania i odradzania się przyrody w cyklu wegetacyjnym, a zarazem symbolizowały narodziny i śmierć. Wnętrze jaskini odbierane było jako łono matki ziemi w którym dokonywało się zapładnianie wszystkiego co żyje. Misteria mogły być radosne i ponure z wykorzystaniem krwawych ofiar. Ludzie wierzyli że bez odprawiania kultów, porządek świata się zawali przez złamanie cyklu zycia i śmierci.
Od schyłku paleolitu zaczęło ubywać zwierzyny łownej, na niektórych terenach rozwinęło się rolnictwo a myślistwo wyparła hodowla. Na terenach pozbawionych roślin powodujących deficyt zwierzyny łownej, pojawiło się pasterstwo jako odmiana hodowli. To zjawisko występowało na obszarach stepowych południowo- wschodniej Europy i na perypetiach skrajów Syberii.
Tradycje myśliwskie kontynuowane. Sezonowe przemieszczanie się ze stadami na rozległych obszarach utrzymywało koczowniczy tryb życia. Posiadanie stad przez plemiona spowodowało ich rozwarstwienia po rożnych terenach. Konieczność ochrony stad przyśpieszyła rozwój uzbrojenia i rzemiosła wojennego. Rola mężczyzny zaczęła rosnąc w siłę, stał się on bardzo potrzebny w obronie plemiona.
Sztuka – wizerunki :
Polegała na schematyzacji czy geometryzacji. Oprócz tego zachowuje rysy realistyczne. Dominuje styl zwierzęcy powstały już od mezolitu i ciągnie się on do sztuki średniowiecza. Zapoczątkowany został przez pasterzy Eurazji.
Charakterystyczne dla sztuki neolitycznej są figurki kobiece w postaci pełnej rzeźby o różnym stopniu stylizacji. Rzadko z rysem realistycznym. Realizm występował w figurkach w późnym okresie neolitu, a najwspanialszym realizmem odznaczają się figurki kapłanek i bóstw.
Większość figurek przedstawia nagie kobiety, często o ciele zdobionym malowidłami lub tatuażem z ozdobami w postaci naszyjników, bransolet i kolczyków. Kobieta stoi z rozpostartymi ramionami, jej nogi są złączone. Inne przedstawienia obrazują kobietę ze wzniesionymi ramionami, ręce zgięte w łokciach, a dłonie podtrzymują piersi. Inną konwencja jest ukazanie kobiety siedzącej na czymś w rodzaju tronu. Postaci stojące, jeśli się takowe trafią, często mają smukłą sylwetkę, kobiety siedzące z pełnymi kształtami. Kobiety leżące także są otyłe.
W strefie śródziemnomorskiej na wyspach greckich, idol kobiecy znacznie zgeometryzowany ma postać wiolinową od kształtu wiolonczeli lub skrzypiec z głębokim wcięciem w tali i szerokim tyłkiem. Motyw ten pochodzi ze sztuki Lewantu hiszpańskiego z czasów mezolitu. Wynika ona z geometryzacji przedstawienia stojącej kobiety w sukni lub spódnicy. Wizerunki wyprofilowane od słupowatego torsu, ze słabo zarysowanymi piersiami i łonem, odstają wypustki ramionowe zazwyczaj przedziurawione. Przedziurawiona jest także głowa na wysokości oczu.
Pojawia się również postać kobiety siedzącej z dzieckiem u piersi lub na kolanach.
U większości figurek widoczna jest schematyzacja wskazująca na daleką tradycje prototypów. Wyodrębnia się dwie konwencję przedstawień o różnych znaczeniach: konwencja siedzącej matrony sięgającej bliskowschodniego neolitu preceramicznego wyobraża Wielką matkę – magna mater. Konwencja siedzącej nagiej kobiety oznaczającą być może bóstwo kobiece, kapłankę lub prostytutkę oddającą się kapłanowi podczas wielkich ceremonii ku czci bogów.
Idole kobiece neolitu przypisuje się do dwóch grup : Matrony i Venery. Matrony symbolizują macierzyństwo i wielką matkę, a Venery symbolizują wątek erotyczny.
Idole kobiece i plastyka figuralna wykazują tendencję ku zgeometryzowania i abstrakcji.
Ceramika Neolitu :
W czasie trwania neolitu powstaje i rozprzestrzenia się ceramika zdobiona w geometryczne wzory. Już we wcześniejszym okresie wypalano glinę, zaczęto ją stosować na Bliskim Wschodzie dopiero w początkach VI tys. p.n.e. a w Europie około połowy tego tys. Najwcześniej znana ceramika pojawiła się w kulturze japońskiej zwanej Jamon w IX tys. p .n . e.
Ceramikę zazwyczaj różnorodnie zdobiono i to najczęściej motywami geometrycznymi i abstrakcyjnymi. Wzory pojawiające się na ceramice były często inspiracją do nazywania kultur, od sposobu tworzenia dekoracji pojawiają się np. kultura ceramiki wstęgowej, kreskowo – kłutej, sznurowej, malowanej. Od jej kształtów nazwano kultury pucharów lejkowatych, amfor kulistych, pucharów dzwonowatych. Wzory odznaczały się wysokim stopniem abstrahowania.
Zdobienia : w Europie ceramikę zdobiono odciskami muszli lub paznokci. Jedne z pierwszych wytworów ceramicznych były pokryte wstęgami spiralnymi i falistymi a także krokwiowych powstałych w technice rytu. Krokwiowe wzory przypominały literę M. Przypuszcza się że wzór symbolizował wodę dzięki ciągnącym się faliście linią w górę i w dół w kształcie M odbieranej na wschodzie jako znak wody.
W strefie śródziemnomorskiej powstaje motyw podwójnego topora, labrysa. Stanowi on symbol kobiety. Z czasem do wzorów zaczynają wchodzić postacie męskie których korpusy stanowią dwa trójkąty złączone ze sobą wierzchołkami. Labrysowaci mężczyźni ukazywani jako wojownicy.
W ceramice ważną ozdoba mającą określoną symbolikę są rogi zwierzęce, zwłaszcza bydlęce. W Europie bałkańsko – naddunajskiej występują wzory imadła czyli uszy, ukształtowane na kształt rogów zwierzęcych zwane ansa lunata vel cornuta czyli uszy księżycowe lub rogate. W późnoneolitycznych kulturach pojawiają się na imadłach wymodelowane głowy lub rogi baranów które nie należą do symboliki chtonicznej ani kobiecej, ale zwiastują przyjście nowej ery kultur solarnych.
Charakterystyczne dla ceramiki w tym czasie jest bogactwo zgeometryzowanych wątków ornamentalnych rytych w mokrej glinie przed wypaleniem naczynia. Wzory miały zrozumiałą dla ich twórców treść. Jednym z motywów dekorujących wilgotną glinę do wytworzenia naczynia był motyw odciśniętego sznura.
Wielkie kamienie o charakterze kultowym – zabytki kultury megalitycznej
Cywilizacje tworzyły groby kamienne, potężne budowle megalityczne które odzwierciedlały ich światopogląd zwrócony ku bóstwom solarnym. Powstawały zaznaczając wędrówkę rozwoju poprzez kręgi ze słupów czy stawianie jednego podłużnego kamienia wśród innych osamotnionych. Na pojęcie megalitów składają się trzy rodzaje zabytków : dolmeny( forma grobowca z komorami na złożenie ciała, zbudowane z pionowo ustawionych płyt kamiennych przykrytych dodatkowym kamieniem ułożonym poziomo na górze), menhiry(inaczej w języku celtyckim „ długi kamień’’ są to pojedyncze, obrobione podłużne słupy kamienne pionowo wbite z ziemię), kromlechy( Po brytyjsku oznacza „kamień kręgu ”,kręgi utworzone z kilku pojedynczych kamieni tzw. Menhirów)
Sztuka epoki brązu i wczesnej epoki żelaza
Epoka Brązu
Nie doszukano się jeszcze konkretnej granicy powstania epoki brązu po epoce kamienia której koniec również stanowi problem do ustalenia. Epoki te płynnie przechodziły między sobą.
Epoka brązu wyłoniła się z tradycji eneolitycznych w IV tys. p.n.e. Na kaukazie wytapiano wytwory z metalu, składających się w większości z miedzi.
Narzędzia i broń z brązu mają w epoce brązu przewagę nad kamieniami, wykonuje się je przez odlewanie w formie lub kłucie dużo szybciej od kamiennych. Przedmioty można jednocześnie na miękkim brązie dekorować i kształtować według woli. Jeszcze jedną pożyteczną funkcję spełnia możliwość przetapiania na inny surowiec przedmiotów które wydają się niedoskonałe albo uszkodzone w trakcie tworzenia .
Z brązem i miedzią wiąże się pewien aspekt kulturowy, a mianowicie chodzi o wzrost społecznego i gospodarczego znaczenia ognia, który traktowany był z czcią. Ogień we wszystkich kulturach pradziejowych i prymitywnych uważano za emisariusza słońca, przenoszonego z nieba na ziemię przez piorun. Opanowanie technologii metalurgii związanej z ogniem związane było z wkroczeniem w krąg tajemnic solarnych. Słońce uznawano za dar w postaci złotawo połyskującego metalu z którego wytapiano biżuterię i broń. Metal uznano z podstawę potęgi kultur.
Epoka brązu to pochód kultów solarnych w Europie. Wraz z emigracją kultu na dalekie regiony wypierają powoli hołdy składane bóstwom lunarno- chtonicznym.
Brąz i złoto kształtują gusta estetyczne. Naczynia gliniane naśladują formę naczyń brązowych, wraz z nitami i szwami. Powierzchnia staje się żółta podobna do barwy złota i brązu.
Bogactwem symbolicznym pochwalić mogą się przedmioty które zdobione są kilkoma najważniejszymi motywami stanowiącymi ważną część wierzeń epoki brązu. Pierwszy z nich istnieje w formie słonecznej tarczy – dysk solarny. Jednym z czołowych przedstawień tego typu jest czterokołowy wózek z brązu. Krzyż zaopatrujący koła powozu jest tworzony przez szprychy. Symbol krzyża wpisanego w koło posiada znaczenie mistyczno – solarne. Odpowiada mandali, skrzyżowaniem stron świata i jego centrum, z którego wyrasta oś wszechświata. Następny przewijający się w motywach symbol krzyża ,oznacza wirujące słońce . Krzyż ten z złamanymi pod kątem prostym ramionami nazywany jest swastyką. Inną odmiana wirującego słońca staje się swastyka trójramienna o zaokrąglonych ramionach zwanych trykwetrem. Symbolika troistości występuje pod postacią trójkątów lub potrójnie zwielokrotnionych innych symboli, najprawdopodobniej ukazują trójjedność świata ( niebo, ziemia, świat podziemny), odwzorowanego w trójpodziale społeczeństwa na kapłanów (modlących), wojowników (walczących), rolników( pracujących).
Innym motywem również symbolicznym jest labirynt. Występuje w dwóch formach : na planie okrągłym i na planie czworobocznym. Pierwsze klasyczne labirynty mają jedno wejście będącym zarazem wejściem i wyjściem, zaznaczony w centrum labiryntu. W czasach późniejszych pojawiają się labirynty o innych kształtach np. trójkątne lub liściowate z dodatkowym wejściem. Symbolika labiryntu była dokładnie wyjaśniona przez starożytność grecką. Tradycje wywodzą się ze spuścizny cywilizacji minojskiej na Krecie, gdzie głównym mitem zawierającym w swej treści labirynt był mit o Tezeuszu i minotaurze którego bohater z pomocą nici Ariadny pokonał. W labiryntach doszukiwano się znaczenia tańców żurawi lub w jego formie widziano narządy rodne kobiety. W świetle zachowanych tradycji i przeżytków labirynt symbolizował narodziny i śmierć, a zwłaszcza przemianę psychiczna dokonującą się u młodego adepta. W stosunku do innych kultów symbol ten miał oznaczać zwycięstwo wierzeń solarnych nad siłami dawnych wierzeń, ciemnych sił podziemia.
Sztuka brązu powołuje do życia motyw herosa nie tylko poprzez symbol labiryntu. Postacie herosów pojawiają się na rytach skalnych południowej Skandynawii. Cechuje postaci naturalna wielkość, w rękach dzierżą topory lub berła szkieletowe uniesione w rękach bojowo do góry.
Pojawiają się w sztuce wzory wozów dwukołowych lub czterokołowych zaprzężonych w parę koni.
W rytach skalnych zwłaszcza Valcomonica z epoki brązu widnieją sceny z życia codziennego i mitologii. Sztuka doskonale skupiona jest na tematach życia mieszkańców w tych aspektach które przeważnie były utrwalone w innych źródłach archeologicznych. Na jednej ze skał w Bedolinie pokazany został plan całej wsi z wyznaczeniem pól, domów, dróg. Tematem wielkiej kompozycji Mappa di Bedolina jest osada istniejąca u schyłku epoki brązu z kilkoma uzupełnieniami w postaci domów z epoki żelaza. Pokazuje wspólnotę rolniczą jaka w tamtych czasach funkcjonowała a także ilustruje inne aspekty tamtejszego życia. Z mapy można wywnioskować że osiedla składały się na ogół ze skupiska kilku domów, a w epoce brązu wzrastają do kilkudziesięciu. Społeczność do pracy na roli wykorzystuje radło zaprzężone w parę wołów które orzą ziemię. Kobiety motykami rozdrabnia skiby. Metalurdzy pracują w warsztatach nad wyrobami z brązu. Ludność wzniosła struktury obronne na wyżynach zwanych terramare.
Epoka żelaza
Powstała w czasie kiedy cywilizacja nuragów przeżywała kryzys swojego istnienia. Początek rozwiną się na we wschodnich Alpach, na terenie dzisiejszej Austrii. Rozwój wiązał się z tamtejszymi kopalniami soli
Monopolizacja dostępu do złóż soli zapewniła bogactwo zamieszkałej tam ludności począwszy od VIII wieku p.n.e. a zwłaszcza w V i IV w. p.n.e. Z tego środowiska jak wiadomo wyrosła później kultura celtycka, pierwsza rodzima pozaśródziemnomorska cywilizacja Europy.
Epoka żelaza została nazwana kulturą halsztacką. Szczególne znaczenie miały odkrycia na cmentarzysku i w kopalni soli w Hallstatt oraz odkrycia cmentarzysk z grobami książęcymi w Hallem.
Aż po schyłek IV w .p.n.e. kultura halsztacka wywarła silny wpływ na Europę. Jej wpływy stworzyły nowe oblicze kulturowe społeczności zamieszkującej ziemie Polski między VII a VI w.p.n.e.
W tym czasie dochodzi do rozwarstwienia społecznego, pojawienia się warstwy arystokracji plemiennej. Świadczą o tym groby książęce wyróżniające się bogatym rytuałem pogrzebowym.
Odkrycia na ziemiach zamieszkiwanych przez kulturę halsztacka odkryto wiele nowych przedstawień figuralnych. Małe figurki z kamienia odkopane ziemi ukazują wojowników w koncepcji idola. Stały one nad pochówkiem książęcym. Jedyny element nakrycia znajduje się na głowie, ma postać stożkowatej czapki. Szyję objętą naszyjnikiem a u bioder zamocowany pas z zatkniętym na nim sztyletem. Podobny do idola ze względu na ręce zgięte w łokciach które wojownik przyciska do torsu powyżej pasa. Nie krzyżują się ze sobą.
Interesujące formy plastyczne powstałe w tym czasie mają wygląd stalowych modeli ceremonialnych wozów kultowych ze scenami obrzędowymi.
Kolejnym przejawem sztuki okresu halsztackiego są zdobione wiadra metalowe, głównie z brązu, wykonane na obszarze przylegającym do wybrzeży północnego Atlantyku. Wiadra te zwane są situlami, rozpowszechniły się jako importy na rdzennych terenach kultury halsztackiej. Wytwarzane od VII wieku p.n.e. aż do drugiej połowy IV w .p.n.e.. Na tradycyjnych fryzach zdobiących situle pojawiały się wytłaczane wpływy grackie, etruskie i orientalne. Pojawiają się tam postacie fantastycznych zwierząt np. lwy, gryfy, sfinksy, ptaki drapieżne, a także motywy roślinne czy drzewa życia.
Styl lateński
Znamiona nowego stylu jakie nastały w tym okresie w środowisku halsztackim sięgają około połowy V w .p.n.e.
Środowisko późnej kultury halsztackiej ulegało ciągłym zmianom przez wpływy ze strony środowiska północno liliryjskiego oraz tracko – scytyjskiego. W efekcie wykształcił się styl lateński o charakterze elitarnym. Nazwa stylu wywodzi się od znalezisk dokonanych w miejscowości La Tene w Szwajcarii. Kultura związana jest z ludem celtów, który stanowił rdzeń etniczny z kulturą halsztacką. Celtowie opanowali umiejętność kształtowania żelaza na swój użytek w V w.p.n.e. co umożliwiło im ekspansje terytorialną, zajmowali zatem tereny Francji, Belgii Italii Brytanii i Irlandii. Celtowie rozprzestrzenili kulturę i styl lateński. Po za terenami celtyckimi, wpływ stylu można odszukać w środkowej i północnej Europie, zasiedlonych przez ludność germańską i przodków zachodnich Słowian. Stała się więc pierwszą cywilizacją większości obszarów Europy, która znała bardzo dobrze technologię obróbki żelaza, garncarstwo a zwłaszcza specjalizowano się w tworzeniu ozdób na rękę i szyję w postaci torquesów.
Sztuka lateńska trwała od połowy V w p.n.e. do schyłku I w.p.n.e. Dzieliła się na 3 fazy:
( 1 poł. IV w.) styl „dworski’’ dominujący na obszarze od Mozeli do Wełtawy
Styl waldalsheim uważany za czasy dojrzałego stylu, trwała po wiek III p.n.e.
Styl demokratyczny lub plastyczny , odznaczał się dużą tendencją do trójwymiarowości. Najbardziej widoczne w zdobnictwie wśród form wyszukanych i stylizowanych.
Sztukę cechuje pewien dystans wobec rzeczywistości, nierzadko sięgający abstrakcji. Źródłem inspiracji były zazwyczaj rośliny i zwierzęta. Dekorowano nimi całą przestrzeń, stylizowano kompozycje finezyjnych, delikatnych prowadzonych linii. Sztuka bazuje na abstrakcji, iluzji i niedomówień w przeciwieństwie do posuwającej się naprzód sztuki grackiej dążącej do naturalizmu i realizmu. Sztuka przekazywała informacje używając aluzji i przenośni, odczytanie obrazów wcale nie należało do prostych. Celtowie miłowali żywe barwy, przyozdabiali nimi wyroby z metalu używając do tego opanowanej inkrustacji i emalii żłobkowej.
Sztuka przedstawiała wyobrażenia zwierząt i stylizowane motywy roślinne. Postacie ludzkie pojawiały się rzadko. Ulubionym motywem ozdobnym w sztuce celtyckiej była ludzka głowa ujęta w konwencji ściętej głowy mająca kształt zbliżonego do trójkąta owalu ze schematycznie zaznaczonymi oczami i ustami. Traktowane jako trofeum wojenne, spełniało rolę exvotu w świątyniach.
Styl lateński prezentuje miękkość linii ornamentu, wielbi krzywolinijność a zarazem idzie w stronę tendencji do horror vacui czyli zapełniania motywami całą powierzchnię zdobionego przedmiotu. Jednym z charakterystycznych motywów jest „rybi pęcherz „
Rzeźby bóstw celtyckich raczej wyrażają odizolowanie, brwi potraktowane ornamentalnie zaś broda i wąsy zostają podkręcone i stylizowane na wzór rybiego pęcherza. Na ich twarzy pusty wyraz zostaje często spotęgowany wyłupiastymi oczami i pękatym małym nosem. Szyję zdobi torques – naszyjnik przypominający kształtem podkówkę z pogrubionymi końcami w kształcie kulek lub małych główek zwierzęcych. Był oznaką przywódców i wojowników.
W okresie dojrzałego stylu lateńskiego dochodzi do rozpowszechniania dekoracji metali w formie inkrustowania emalią o barwie kolorowej.
Lud Belgów wzbogacił sztukę przez wprowadzenie wysokiej umiejętności emalierstwa. W Brytanii powstały szkoły i odmiany stylu lateńskiego. Do takich należy tzw. Torss z drugiej poł. II w .p.n.e, nazwany od ozdobnej brązowej ozdoby końskiej głowy i dekorowanych obrzeży rogów do picia znalezionych w mieście Torss w Szkocji. Ów styl przejawia się w reliefowej i rytej ornamentyce zwojów wici roślinnej, które wykwitają stylizowanymi listkami lub zakończone są ptasimi łebkami.
Pojawiają się lustra brązowe, zawdzięczające swą dekoracje tradycji lokalnego zdobnictwa pochew mieczy. Pomysły na wykonanie luster pojawiły się w 75 roku p.n.e i trwały do wieku I n.e. Tylne strona zdobiona subtelnym rytowaniem, doskonale komponowanym w kręgu płaszczyzny, dalekim od prymitywnego zapełniania całej powierzchni motywami o różnym charakterze, stwarza równowagę między tłem a rysunkiem.