Dyskursowi pedentologicznemu towarzyszą kontrowersje i napięcia wynikające między innymi z jego uwikłania w teorię akademicką i praktykę społeczną.
-na poziomie akademickiej debaty pedagogicznej badania- źródła dostępnych wizji bycia nauczycielem, badają kontekst, uwarunkowania i przeszkody społeczno-kulturowe i polityczne zawodowego funkcjonowania nauczyciela- wskazanie obszarów aktywności, które mogą uruchamiać mechanizmy adaptacyjne bądź emancypacyjne.
- nauczyciel jest przedmiotem nieakademickiego dyskursu publicznego, w który zaangażowane są społeczne, polityczne i ekonomiczne siły, umocowane w różnorodnych ideologiach i interesach.
Te dwa poziomy debaty pedautologicznej można rozpatrywać na poziomie politycznym, jako dwubiegunowa opozycja wolności i przymusu. Wolność nauczyciela ograniczana przez przymus instytucji, w ramach, której on funkcjonuje. Przymus instytucjonalny bywa przełamywany przez akty swobodnego działania nauczyciela. Przymus strukturalny doświadczany przez nauczyciela ma początkowo charakter zewnętrzny, później się uwewnętrznia.
Robert Kwaśnica mówi o niezbędności dwojakiego rodzaju kompetencji: praktyczno-moralnej(kompetencje interpretacyjne, moralne, komunikacyjne) i technicznej(normatywne, metodyczne i realizacyjne).
Kompetencje interpretacyjne- rodzaj doświadczania(wartości, wiedza, umiejętności), który umożliwia czynienie świata zrozumiałym. Pomagają formułować cele działania, metod, spostrzegania otoczenia i siebie samego, jako warunków stanowiących ograniczenia i możliwości działania.
Kompetencje moralne- zdolność prowadzenia refleksji moralnej, polega na stałym pytaniu się o prawomocność moralna naszego działania.
Kompetencje komunikacyjne- zdolność do dialogicznego sposobu bycia w świecie. Polega na rozmowie z samym sobą i z innymi w poszukiwaniu sensu.
Kompetencje normatywne- umiejętność opowiadania się za instrumentalnie rozumianymi celami. Cele mogą być odtwarzane, świadomie wybierane albo samodzielnie stanowione.
Kompetencje metodyczne- działanie zgodnie z regułami opisującymi optymalny porządek czynności. Stopień ich realizowania zależy od stadium rozwoju zawodowego nauczyciela.
Kompetencje realizacyjne- umiejętność dobierania środków i tworzenia warunków sprzyjających osiąganiu celu. Musza być odniesione do metody przyjętej przez nauczyciela. Każda metoda niesie ze sobą określone wymagania realizacyjne, od których zależy ich skuteczność.
Te kompetencje występują w każdym zawodzie. U nauczycieli wg Roberta Kwaśnicy w przewadze występują kompetencje praktyczno-moralne.
Stanowisko Kwaśnicy można uznać za reprezentatywne dla współczesnego myślenia o nauczycielu w naukach pedagogicznych. Cecha charakterystyczna jest ukierunkowanie indywidualistyczne i normatywne. Ukazuje nauczyciela, jako odpowiedzialnego intelektualistę, refleksyjnie ustosunkowanego do użytkowanej wiedzy, nastawionego na nieustanne poddawanie sprawdzianom prawomocności własnych działań oraz kierunkowanie ich na pobudzenie krytycyzmu intelektualnego ucznia. Takie zorientowanie dyskursu jest aktem wiary w nauczycielskie kompetencje i impulsu emancypacyjny niejako wbrew strukturze, która im nie sprzyja. Wymaga to licznych kompetencji nauczyciela, ale również swobody i autonomii w działaniu.
Nauczyciel adaptacyjny technik- wyprowadzony z technicznego interesu poznawczego, wyrażanego przez dążenie do kontrolowania zewnętrznego środowiska i manipulowania nim w celu zaspokojenia swoich potrzeb. Nauczyciel jest aktywnością techniczną, zorientowana na odgórnie przyjęte cele, którym można przyporządkować określone techniczne zdefiniowane strategie ich osiągania(konspekty lekcji). Działanie indywidualne jest traktowane, jako funkcja procesów obiektywnych. Racjonalność instrumentalna traktuje nauczyciela, jako środek osiągania społecznych celów. Nauczanie- oparte na technicznych ekspertyzach i wysokich kwalifikacji techniczno-adaptacyjnych. Nauczyciel widzi swoja role głownie w przystosowywaniu się do zastanej sytuacji. W późniejszych etapach obrońca własnego status quo. Kompetencje nauczyciela wyznaczane przez: umiejętność sprawnego posługiwania się standaryzowanymi celami i środkami działania, a także przez odpowiedni zasób wiedzy efektywnie przekazywanej uczniom. Efektywność kontrolowana za pomocą: odpytywania, sprawdzianów, testów, sprowadzających Się w konsekwencji do odtworzenia przez uczniów z pamięci informacji uzyskanych od nauczyciela lub z podręcznika. Nauczyciel kierujący się rozumem instrumentalnym postrzega ucznia, jako obiekt będący przedmiotem zabiegów technicznych. Edukacja jest systemem typu wejście-wyjście, na początku, którego znajduje się nieobrobiony półprodukt a na końcu ukończony produkt” wykształcony uczeń”. Problemy edukacyjne- widziane w kategoriach przeszkód i zakłóceń powodowanych przez niezdolność ucznia lub nieodpowiednia czy nieefektywną pracę nauczyciela. Nauczyciel spełnia w tej koncepcji rolę wykwalifikowanego, chociaż niekoniecznego i zastępowalnego np. przez środki techniczne, pośrednika w transmitowaniu wiedzy z centrum do ucznia.
Nauczyciel dialogujący- wiedza praktyczna dotyczy, zatem komunikacji międzyludzkiej, w związku, z czym ma charakter odmienny od wiedzy natury technicznej. Podstawą filozoficzną wiedzy praktycznej jest fenomenologia z jej naciskiem na rozumienie znaczenia i hermeneutyczna koncepcja dialogu.
Hermeneutyka- sztuka interpretacji tekstu, która polega na konstruowaniu kolejnych, coraz wyższych stopni rozumienia. Budowanie rozumienia jest przyłączeniem się do sposobów rozumienia wypracowanych wcześniej przez innych ludzi.
Dwie koncepcje hermeneutyczne zarysowane w literaturze:
Metodologiczna wywodząca się od Wilhelma Diltheya operuje kategorią rozumienia, jako swoistego narzędzia nauk humanistycznych.
Druga związana z niemetodologiczną filozofią rozumienia Martina Heideggera, kontynuowana przez Hansa Georga Gadamera.
Różnicą między tymi dwiema koncepcjami jest odmienne podejście do kategorii rozumienia. W pierwszym przypadku rozumienie jest traktowane, jako specyficzne dla humanistyki narzędzie dochodzenia do wiedzy. W drugiej koncepcji rozumienie jest jedynym dostępnym człowiekowi sposobem bycia w świecie znaczeń wytwarzanych przez ludzi.
Charakterystyki koncepcji nauczyciela zainspirowanego ideą dialogu hermeneutycznego dokonała Joanna Rutkowiak. Wg niej jest on postacią podejmującą namysł nad całokształtem wychowania wtopionego w historie, kulturę i życie społeczne. Skierowany na rozumienie rzeczywistości edukacyjnej. Nauczyciel daje do myślenia swym uczniom, ale również jest wrażliwy na okazje do myślenia, które tworzyć mu mogą uczniowie i cała rzeczywistość. Nauczyciel jest zaintrygowany światem, chętnie podejmuje wyzwania. Wypracowuje własne poglądy i przekonania, pozostając w ciągłym sporze z sobą. Nauczyciel jest zaangażowany w nieustanne dociekanie i rezygnację z jednoznaczności i arbitralności własnej roli w edukacji. Edukacja opiera się na przeszłości, tradycji, to z niej czerpie wskazania dotyczące tego, co ważne w życiu zbiorowym i indywidualnym. Wg Habermasa koncepcja edukacji organizowanej wokół interpretowania i rozumienia rzeczywistości może budzić obawy, z powodu na niebezpieczeństwa wystąpienia tzw. „pluralistycznego paraliżu”. Polega on na niemożności wypracowania wspólnego punktu widzenia, będącego podstawą podjęcia działania ze względu na równoprawność subiektywnych interpretacji rzeczywistości.
Refleksyjny praktyk- termin wprowadzony przez Donalda A. Schona, na oznaczenie specyficznego stylu uczenia się w działaniu. Polega na analizie i ocenie własnego postępowania. Nauczyciel wciąż tworzy swój warsztat pracy, dokonując krytycznego spojrzenia na własną praktykę i modyfikując metody pracy. W odniesieniu do uczniów stara się, aby poprzez własne doświadczenia dochodzili oni do zrozumienia tego, co decyduje o powodzeniu w ich działaniach. Zawiera dwa elementy: aspekt pragmatyczny(istota pracy nauczyciela to działanie) i aspekt refleksji( określa charakter tego działania). Zdolność nauczyciela- refleksyjnego praktyka do pozyskiwania wolności oparta jest na potencjale racjonalnego działania i samookreślania się oraz autorefleksji. Idea nauczyciela- refleksyjnego praktyka skoncentrowana jest na poddawaniu krytyce rzeczywistości społecznej i edukacyjnej. Edukacja jest działalnością społeczną, która ma społeczne konsekwencje i jako taka jest ze swej istoty polityczna. Sensem pracy nauczyciela w tej koncepcji jest efektywne działanie w społeczeństwie, którego podstawą jest komunikacja. Jest silnie skoncentrowana na języku, który jest medium dla uzyskiwania zrozumienia. Refleksja i emancypacja SA podstawowymi wymiarami sytuacji osobistej nauczyciela, jednak ich realizacja odbywa się w toku współbycie z innymi ludźmi. Aktywna obecność innych jest mu potrzebna nauczycielowi do podejmowania działań przekształcających struktury, w których wspólnie funkcjonują. W tej koncepcji następuje zawiązanie emancypacji osobistej i modyfikowania w działaniu zastanych struktur społecznych. Konsekwencją tego procesu jest osiągnięta własnym wysiłkiem dojrzałość, która umożliwia zmienianie siebie i swojego otoczenia w następstwie uczenia się przez krytykę, odważne decyzje oraz świadome i odpowiedzialne wybory. Nauczyciel w działaniu i myśleniu stale pogłębia swój namysł, jest zarazem krytykiem, kontestatorem i reformatorem edukacji. Uczeń ma szansę na samodzielne osiąganie dojrzałości, umożliwiającej świadomy udział w zmianie siebie i swojego otoczenia.
Pułapka izonomii- uleganie przez nauczyciela pokusie odgórnego nadawania praw swoim uczniom, które jest czymś zasadniczo różnym od samodzielnego ich pozyskiwania.
Trans formatywny intelektualista- pojawiła się w latach 80-tych w tekstach amerykańskich radykalnych pedagogów krytycznych. Henry Giroux postać tego nauczyciela sytuuje w obrębie racjonalności emancypacyjnej. Z perspektywy polskiego dyskursu pedentologicznego można ja traktować, jako swoiste rozwinięcie i przemodelowanie koncepcji nauczyciela-refleksyjnego praktyka. Nauczyciel jest aktywnym uczestnikiem procesu edukacyjnego i angażuje sie na rzecz emancypacji motywowany naruszeniem zasad demokracji w życiu społecznym. Centralną kwestią dla niego wg pedagogów krytycznych jest ujmowanie tego, co pedagogiczne, jako polityczne i tego, co polityczne, jako pedagogiczne.
Jedną z przyczyn zdominowania wczesnej edukacji przez socjalizacyjne, potoczne przeświadczenia jest, jak się zdaje, system przygotowania nauczycieli do zawodu zarówno w zakresie tzw. Kształcenia przedmiotowego, jak i pedagogicznego. Student konkretnego przedmiotu uczy się jego od podstaw, poznaje go w całości z dużą dokładnością. Student wczesnej edukacji nie studiuje swojej dyscypliny w podobny przedmoiotowcom sposób. Jego edukacja przedmiotowa opiera się na podstawowej wiedzy. Studia pedagogiczne składają się również z wiedzy filozoficznej, socjologicznej, psychologicznej i ogólno pedagogicznej, która ma służyć pozyskaniu narzędzi podejmowania przez nauczyciela krytycznie zorientowanej, świadomej i celowej działalności, a także wiedzy metodycznej, która wyposaża go w konkretne narzędzia pracy. Ten program nie owocuje jednak wykształceniem pożądanego przez akademików modelu nauczania. Wiedz ogólna nie przydaje się im w wykonywaniu przyszłych obowiązków zawodowych. Nie występuje związek teorii z praktyką. Absolwenci pozostają bez profesjonalnych narzędzi rozumienia świata i tworzenia własnego warsztatu. Skazani są na korzystanie z cudzych rozwiązań metodycznych.
Program szkolny zawiera informacje, które mają wyposażyć młode pokolenie w zasób wiedzy i umiejętności niezbędnych do sprawnego funkcjonowania człowieka we współczesnym świecie. Program nie uczy, nie umożliwia nabycia kompetencji krytyczno-pragmatyczno-twórczych. Nie nabywa się narzędzi myślenia, rozumienia i działania. Program jest hamulcem a nie stymulatorem pracy nauczyciela jak i ucznia. -Wstępna diagnoza uczniów nie przejawia się w dalszym ich kształceniu. -Pierwsza klasa jest powtórką klasy zerowej. –Problemem programu wczesnej edukacji jest uproszczenie treści nauczania. – Ograniczanie aktywności dziecka niesie ze sobą ubóstwo tematyczne.
Podręczniki kreują podobną jednoznaczność i nieadekwatność w wizerunkach płci jak i innych ról społecznych( rola dziecka, dorosłego, osoby starszej). Podręczniki nie uwzględniają postępu w świecie. Odnoszą się i nawiązują do przeszłości, zadań, jakie kiedyś panowały w społeczeństwie. Podręczniki tworzą świat nie taki jak jest tylko taki, jaki być powinien.
Klus-Stańska rozróżnia dwie drogi dochodzenia do wiedzy: drogę „ po śladzie” i drogę „ w poszukiwaniu śladu”. Pierwsza polega na stosowaniu zewnętrznie aplikowanego algorytmu w analogicznych sytuacjach, druga natomiast oznacza konstruowanie algorytmu w sytuacji problemowej. Obydwie drogi są potrzebne do sprawnego uczenia się. Druga z nich jest niezbędna, jeśli mamy sobie radzić ze słabo zdefiniowanymi czy zmiennymi sytuacjami. Nauczyciele są ograniczani, otacza ich wiele przymusów strukturalnych i funkcjonalnych. Zadaniem, jakie jest mu stawiane to przekraczanie zastanych porządków, zmiany na poziomie życia szkolnego i społecznego. Nauczyciel ograniczany przez normy zewnętrzne nie ma możliwości rozwoju swoich planów emancypacyjnych. Nauczyciel jest rozdarty między koniecznością dokonania wyboru między adaptacją a emancypacją lub też sprostania równocześnie zadaniu adaptacji i emancypacji.