Kronika Galla Anonima. 1112-1116
- powstała w latach 1112-1116
- dzieło urywa się raptownie
- pojawiają się częste zwroty do czytelnika, tekst jest plastyczny, odnosi się wrażenie jakby był zapisaną gawędą
- stanowi opis („gesta”) działalności Bolesława Krzywoustego i jego rodowód
- idealny władca: bitny, mężny, odważny, rycerski, zwalczający pogaństwo
- w podtytułach najczęściej pojawia się imię jakiegoś księcia (w 90% przypadków któregoś Bolesława)
- język bardzo emocjonalny, wyrażający przywiązanie do władcy, pochwalny
- najbardziej rozpoznawalną przypowieścią jest historia ubogiego kleryka (pochwała szczodrego władcy, który obdarował nędzarza tyloma wspaniałościami, ile ten tylko mógł unieść)
Kronika polska Wincentego Kadłubka (wł. Kadłubowica) XIII wieku
- powstała na zlecenie Kazimierza II Sprawiedliwego
- czas powstania: początek XIII wieku
- wydarzenia są niejednokrotnie przeinaczone (zgodnie z nauką Cycerona o tym, że historię należy nie tyko opisywać, ale i upiększać)
- kronika składa się z czterech ksiąg
- forma dialogu między arcybiskupem gnieźnieńskim Janem a biskupem krakowskim Mateuszem
- opisana jest historia Popiela (Pompiliusza)
- przypowieść o ubogim kleryku jako przygana dla ludzkiej chciwości
- Kazimierz jako idealny władca – cierpliwy, wybaczający (przypowieść o spoliczkowaniu króla podczas gry)
- kronikarz o sobie: sługa z piórem oczyszczający kopcące łuczywo
- zakończenie: śmierć Kazimierza, kandydatura Leszka Białego na następcę tronu (spór między Goworkiem i Mikołajem).
Roczniki, czyli Kroniki Królestwa Polskiego, Jan Długosz 1455 r.
- rozpoczęte około 1455 r., po śmierci protektora Oleśnickiego
- dynastia Jagiellonów (w przeważającej części opis polityki władców był dość niepochlebny; autor najbardziej sympatyzuje z Władysławem Warneńczykiem, co wcale nie przeszkadza mu oskarżyć księcia o „przeciwne woli Bożej nałogi”; prawdopodobnie chodzi o homoseksualne skłonności)
- starannie opisana historia małżeństwa Jadwigi i Jagiełły
- dzieje połączenia się Wielkiego Księstwa Litewskiego z Królestwem Polskim
- dzieje konfliktu z Krzyżakami
- szeroki opis bitwy pod Warną
- charakterystyczne bardzo długie zdania, również w podtytułach (niektóre osiągają długość 10 linijek)
- częstokroć pojawiająca się postać Zbygniewa z Oleśnicy (protektor)
- szeroko opisana historia zamordowania Andrzeja Tęczyńskiego i jej skutki
- wyraźnie zaznaczone sympatie i antypatie
- cała kupa kataklizmów, cudów i dziwnych zjawisk (pożar, susza, powódź, mróz, pożar, urodzenie 36 dzieci naraz z jednej kobiety, komety, pioruny rażące w ludzi i kościoły, głód, zaraza, szarańcza, opętanie…)
Kazania gnieźnieńskie po 1409 r., Łukasz z Wielkiego Koźmina
- część polska powstała krótko po 1409 r., część łacińska nieco wcześniej
- autorem kazań polskich jest prawdopodobnie Wielkopolanin Łukasz z Wielkiego Koźmina
- Kazanie I na Boże Narodzenie: zwrot do słuchaczy, odwołanie do znanych obyczajów (co dzieje się w państwie, kiedy parze królewskiej rodzi się syn), chwała na wysokości, wielka radość, cytat ze św. Łukasza, osobliwy czas – noc się skraca, dzień wydłuża; przywołanie postaci grzesznika i jego pokornej modlitwy (stosunkowo długi cytat, rozpoczynający się słowami „Mój miły Panie Boże…”)
- Kazanie II na Boże Narodzenie: dokładny opis historii z przywiązaniem do szczegółów, pojawia się postać Józefa; przy rozwiązaniu Maryi asystują dwie niewiasty Gebal i Salome; Gebal zaświadcza o zachowanym dziewictwie Maryi po porodzie, lecz Salome w to nie wierzy i chce dotknąć się Matki Boskiej, przez co natychmiast usychają jej ręce (które zostają uzdrowione po tym, jak kobieta za radą anioła dotyka Dzieciątka), określenie Jezusa mianem „wielki i mały” – panuje nad światem, ale jest niemowlęciem, historia cesarza Oktawiana i wyroczni Sybilli (kobieta ukazuje władcy wizję nadobnej Panny z Dzieciątkiem, na co ten oddaje się pod władanie Jezusa i darowuje Mu w prezencie mirrę), wytłumaczenie, dlaczego Święta Rodzina była uboga mimo tak hojnego podarunku, moralistyczne zakończenie: miłuj swe ubóstwo, byś Bogu był miły
- Kazanie III o Janie Chrzcicielu: nauka wstępna – nie szukaj chwały, ale oddawaj cześć Panu; pojawia się imię Heroda, przywołana zostaje historia Achaba, który na prośbę Jezabel ścinał proroków i został ukarany przez proroka Helijasza; podobnie Herod został ukarany przez Jana; podkreślenie odwagi, jakiej trzeba by poprawiać i wzywać do nawrócenia władców; wielu kapłanów nie sprzeciwia się złu czynionemu przez królów i cesarzy, a nawet schlebia im w ich postępowaniu; rodowód Jana, syna Elżbiety, jego wpływ na umocnienie chwały Chrystusa
- Kazanie VII o św. Bartłomieju: przytoczone słowa Chrystusa, aby uczniowie, tak jak węże chronili przede wszystkim swoje głowy; zwrot do wiernych – bądźcie jak węże, jedzcie korzonki, by uczestniczyć w Męce Pańskiej, zrzućcie z siebie starą skórę grzechu, tak jak Bartłomiej, który nawrócił Indyje na wiarę chrześcijańską, narażając się na gniew tamtejszego króla; król skazał Bartłomieja na powieszenie u sufitu, „obłupienie skóry” i ścięcie; oddanie odzienia/skóry = posłuszeństwo Jezusowi; święty wyrzekł się dóbr materialnych (B. pochodził z rodu książęcego); grzech = złe odzienie; Bóg stworzył człowieka z ziemi, bo była ona najlepszym budulcem; człowiek obróci się więc z powrotem w ziemię
Psałterz floriański 1392-1412, Piotr Wysz
- najstarszy znany polski przekład psalmów
- napisany najprawdopodobniej przez kanclerza królewskiego, biskupa krakowskiego Piotra Wysza dla królowej Jadwigi
- pisany fazami w latach 1392-1412 (praca przerwana w roku śmierci królowej – 1399 – następnie wznowiona)
- Psalm 1: Błogosławiony mąż żyjący w zakonie (wg zasad kościoła), który oparł się pokusom; będzie jak drzewo szczepione, które w swoim czasie da owoc; niemiłościwi i grzeszni nie mają prawa głosu, bo Pan zna drogę prawych, a droga złych zginie
- Psalm 22: staropolska wersja „Pan jest Pasterzem moim…” (Gospodzin oprawia mnie…, Bo acz bych chodził pośrzód cienia śmierci, nie będę się bać zła… Pręt twój i dębiec twój…, Abych przebywał w domu Bożym na długie dni)
- Psalm 23: do Boga należy ziemia, bo On jest jej Stworzycielem, zbawiony (wstąpi na gorę Bożą) ten, który jest czystego serca, niewinny i nie uważa duszy swej za własną, pokolenie szukające Pana, otwórzcie wrota książęta, „a wnidzie krol sławy”
- Psalm 50: zmiłuj się Boże nad grzesznikiem, obmyj winy, zgładź grzech, pokropisz mnie, Panie, i czysty będę, bielszy niż śnieg, będę się radował, stwórz we mnie czyste serce, nie odrzucaj mnie, będę nawracał grzeszników i uczył Twych dróg, otwórz me usta, bym mógł oddać Ci chwałę, nie wzgardzisz, Boże, ofiarą serca skruszonego
- Psalm 83: serce i ciało moje raduje się, bo jest Bóg Żywy, dajesz ptakom gniazda, błogosławieni przebywający w domu Pana, błogosławiony mąż, przez którego przynosisz nam pomoc, bo miłosierdzie i prawdę miłuje Bóg, sławę i miłość da Pan
- Psalm 90: On zbawi mnie od sideł i przykrego słowa, zasłoni mnie swoimi plecami; ogarnie cię Jego prawda, nie będziesz się bać, zginie tysiąc mężów przy twym boku, lecz nie ty, nic złego ci się nie stanie, bo Bóg kazał aniołom strzec ciebie; będą cię nosić, byś stopy nie uraził o kamień, podepczesz żmiję, lwa i smoka
- Psalm 101: Panie, wysłuchaj modlitwy mojej, a wołanie moje niech do Ciebie przyjdzie; nie odwracaj ode mnie Swego oblicza, pochyl ku mnie Swe ucho, dni moje jak dym, kości moje zeschłe, uschło serce moje, bo zapomniałem jeść mojego chleba, jestem jak pelikan, lelek, wróbel; sprzysięgają się przeciwko mnie nieprzyjaciele, popiół mym chlebem, płacz moim piciem, zmiłujesz się nad ziemią i Syjonem, a królowie będą się Ciebie bać; Pan ujrzał Syjon i nie wzgardził modlitwą wiernych, Pan z wysokości spojrzał na ziemię; stworzyłeś, Panie, niebo i ziemię – one zginą…
- Psalm 129: z głębi wołałem ku Tobie, Panie, usłysz mój głos, czy zachowasz nas w grzechu, Panie, któż to wytrzyma? (Będziesz li lichoty chować, Panie, Panie kto ścirzpi?), u Ciebie jest zmiłowanie, cierpiała dusza ma w Twym słowie, dusza ma trwała w Panu, od jutrzni do nocy trwał Izrael z Panu, bo u Pana miłosierdzie i odkupienie, odkupi Izrael ze wszystkich grzechów)
- Psalm 146: chwalcie Pana, bo jest dobry, Bogu niech będzie chwała i sława, On uzdrawia skruszone serca, gwiazdy tworzy i imiona im nadaje, wielki jest Pan, wielka Jego moc, śpiewajcie Mu w chwale, grajcie na gęślach, On daje deszcz, siano i ziele, mili są Panu bogobojni, którzy ufają w Jego miłosierdzie
- Psalm 149: dajcie Panu nowy śpiew, ciesz się Izraelu, radujcie się córy Syjonu, chwalcie Jego imię, bo zwyciężył śmierć i dał zbawienie, święci będą się radować, chwała pańska na ich ustach, a w ręku ich miecze, którymi zadadzą zemstę na ludziach
- Psalm 150: chwalcie Pana w Jego świętych, na trąbce, gęślach, bębnach, strunach, organach i dzwonkach, wszelki duch niech Pana Boga chwali
Psałterz puławski XV/XVI
- autor nieznany, czas powstania: koniec XV lub pierwsza ćwierć XVI wieku
- WAŻNE: każdy psalm opatrzony jest komentarzem odnoszącym się do Osoby Chrystusa (komentarze umieszczane są przed właściwym tekstem psalmu) / to pozwala odróżnić Psałterz puławski od floriańskiego
- Psalm 2: KRYSTUS BIERZE W DZIEDZICTWO LUD OD BOGA OJCA; ludzie burzyli się przeciw Bogu – nie bądźmy im podobni, Bóg będzie mówił o nich w gniewie, Pan rzekł do mnie: „Jesteś mym synem, proś, a dam ci lud pogan, ziemię we władanie żelazne”; służcie Bogu w bojaźni i chwalcie Go z drżeniem, zważcie na Boży gniew
- Psalm 8: PSALM POWIADA, ŻE SYN CZŁOWIECZY W MĘCE MNIEJSZY JEST OD ANIOŁÓW; dziwne jest Twe imię, Panie; chwała Twa wywyższona na niebiosa, ujrzę niebo, dzieło (pracę) Twych palców, księżyc (miesiąc) i gwiazdy, które stworzyłeś; kim jest człowiek, że o nim myślisz i go nawiedzasz?; poddałeś Mu wszystkie zwierzęta, dziwne jest Twe imię, Panie
- Psalm 16: KRYSTUS PRZEZ ŻYDÓW OBSTĄPION NA ZBAWIENIE KRZEŚCIJAN; wysłuchaj, Panie, mej prośby, oczy Twoje widzą prawdę, skusiłeś me serce, ogniem mnie pokusiłeś, ja strzegłem dróg trudnych, ja wołałem, a Tyś mnie usłyszał, dziwne jest Twe miłosierdzie Panie, od sprzeciwiających Ci się strzeż mnie, jak źrenicy oka, schowaj mnie pod Swe skrzydła, nieprzyjaciele duszę mą ogarnęli, obstąpili mnie, jak lew, uratuj duszę mą, Panie, od niemiłościwego; Panie od tajemnic Twych napełnion jest ich żywot, nasyceni są synowie i dziatkom ostatki oddali, ale ja w prawdzie ukażę się Tobie, gdy przyjdzie Twa sława
- Psalm 50: KRYSTUS PRZEZ GRZECHA ZA GRZESZNE SĄDZON PRZEMOGŁ SĄDZĄCE SIĘ; reszta niemal identyczna, jak we flor.
- Psalm 56: KRYSTUS Z MARTWYCH WSTAW DIABLEJ POTĘPIE ZĘBY ZŁAMAŁ; zmiłuj się nade mną, Boże, dusza moja ufa Tobie, będę ufać w cień Twych skrzydeł, zawołam Bogu, jakże pięknie (dobrze) mnie stworzył, posłał z nieba i wyzwolił mnie, duszę mą wyzwolił spośród lwich szczeniąt, powstanie Twa chwała, Boże, nad niebiosa i ziemię, sidła dla mnie gotowali, jamę kopali, a sami w nią wpadli, serce me gotowe!, psalm będę mówić, chwalić Cię będę, a chwała Twa wywyższy się
- Psalm 63: KRYSTUS NIEPOWINNE DUSZE OD STRZAŁ ZŁOŚCIWYCH WYRUWA; ocal duszę mą od nieprzyjaciela, bo naostrzyli jak miecz języki swoje, strzelać będą i nie będą się bać, „rozniemogli się przeciwko jim językowie jich” i przestraszyli się; poznali dzieła Boże, weselić się będzie prawy i ufać będzie w Bogu, chwaleni będą wszyscy prawego serca
- Psalm 101: KRYSTUSOWO JIMIĘ I SŁAWĘ WSZYTCY LUDZIE CZCZĄ I BOJĄ SIĘ JEGO, GŁOS BOŻY W MĘCE, A OSOBNO WSZECH ŚWIĘTYCH W POKUSZENIU I WZYWANIU ZBORNEM; nieco bardziej zrozumiały niż flor.
- Psalm 148: APOSTOŁOWIE RZECZY NIEBIESKIE I ZIEMSKIE KU BOŻEJ CHWALE WZYWAJĄ; chwalcie Pana nieba na wysokości, chwalcie Go anieli, chwalcie gwiazdy i księżycu, słońce i światłości, chwalcie imię Boże nieba niebios i wody, bo On rzekł, On kazał i stworzone są; chwalcie Boga ziemie, smoki i głębie, ogień, grad, śnieg i lód niech czynią Jego słowo, góry i pagórki, drzewa owocowe i cedry, zwierzęta, węże i ptaki, królowie, książęta i wszyscy ludzie, młodzianie i dziewice, starzy wraz z młodzieżą chwalcie Boga, chwała Jego na niebie i ziemi, chwała świętym synom Izraela