1. Rozwój ontogenetyczny to proces rozwoju organizmu od momentu zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik do chwili śmierci osobnika. Stanowi on łańcuch kolejno po sobie następujących ogniw pewnych specyficznych procesów, o kierunku określonym czynnikami wrodzonymi i warunkami środowiskowymi.

2. Rozwój fizyczny ( somatyczny lub biologiczny) – to całokształt procesów biologicznych, jakie zachodzą w rozwijającym się organizmie z wyłączeniem sfery psychicznej. Rozwój fizyczny jest procesem, a nie stanem, chociaż w określonych okresach ontogenezy można mówić o stanie rozwoju fizycznego.

3. Jawny rozwój charakteryzuje się wzrostem wymiarów ciała oraz zmianą jego kształtu i proporcji.
Utajony rozwój wynika z kolejnych przystosowań biochemicznych i fizjologicznych, w skład których wchodzą skomplikowane reakcje chemiczne, metaboliczne i fizjologiczne umożliwiające wbudowanie substancji pokarmowych w nowe lub odnawiane tkanki organizmu. Tak wiec rozwój utajony jest związany zarówno z substancjami chemicznymi, metabolicznymi i fizjologicznymi czynnościami, jak i przystosowaniem powiększających się narządów i układów.

4. Auksologia – to dyscyplina scalająca naukę o ontogenezie, badająca organizmy żywe w rozwoju osobniczym w zależności od czasu, determinacji genetycznej, wpływów środowiska, zarówno w aspekcie rozwoju biologicznego, jak również psychicznego i motorycznego. W ramach auksologii, zwanej też dewelopmentologią, wydzielić można embriologię, której przedmiot badań stanowią zmiany inwolucyjne człowieka.

5. Aspekty jakościowe rozwoju fizycznego:
a) Wzrastanie – powiększanie ciała:
- Rozrost – zwiększanie się wymiarów i masy tkanek;
- Rozplem – mnożenie się liczby komórek na drodze podziału komórek i powielania kwasów dezoksyrybonukleinowych.
b) Różnicowanie – doskonalenie struktury (budowy):
Różnicowanie obejmuje następujące rodzaje zjawisk rozwojowych:
- przebudowę struktur komórek i tkanek, czyli cytogenezę i histogenezę;
- grupowanie się tkanek w określone układy i narządy, czyli organogenezę,
- dostrajanie się poszczególnych układów i narządów do pozostałych i formowanie się ogólnych kształtów i proporcji organizmu, czyli typogenezę.
c) Dojrzewanie – doskonalenie się funkcji:
- specjalizacja – kształtowanie się funkcji narządów i układów;
- integracja – dostrajanie się funkcji w ramach całego organizmu.
d) Postęp – doskonalenie organizacji organizmu jako systemu.

6. Energetyczno-informacyjne aspekty rozwoju:
a) energetyka – wykorzystanie źródeł energii i koszt energetyczny procesów rozwojowych.
b) informatyka – źródła, charakter i mechanizmy przekazywania informacji.
c) metabolika – mechanizmy stymulacji i charakter przemiany materii. Zjawiska przemiany materii: przyswajanie pokarmów, ich przekształcenia na składniki własnych tkanek czy odkładanie substancji zapasowych określamy jako procesy anabolizmu, zaś zużywanie związków chemicznych organizmu na potrzeby energetyczne ustroju określamy jako procesy katabolizmu.
d) dystrybucja – sposób wykorzystania energii i przemiany materii przez ustrój, jest ona różna w zależności od fazy ontogenezy.

7. Aspekty ilościowe rozwoju fizycznego:
a) kinetyka rozwoju – jest to poziom, na jakim przebiega rozwój danego osobnika, np. niższy, normalny, wyższy.
b) Dynamika rozwoju – jest to wielkość przyrostów danej cechy w jednostce czasu, inaczej tempa rozwoju.
c) Rozmach – wielkość zmian względem wyjściowej urodzeniowej lub maksymalnej wielkości cechy.
d) Rytmiczność rozwoju – to różne tempo rozwoju w poszczególnych okresach ontogenezy.

8. Związki istniejące między ontogenezą a filogenezą: Większość badaczy uważa, że rozwój filogenetyczny może być rozpatrywany jako suma kolejnych ontogenez, w czasie których międzypokoleniowo zachodzą na poziomie populacji zmiany genetyczne. Istnieją cechy, których zmiany w ontogenezie maja kierunek zgodny z kierunkiem filogenezy i takie, których kierunek zmian jest przeciwny temu, jaki miał miejsce w filogenezie. Cechy późno nabyte w filogenezie wykazują największą plastyczność. W wyniku tych zmian następuje dezintegracja morfologiczno-funkcjonalna powodowana zaburzeniem proporcji, np. między wymiarami serca i naczyń, oraz dezintegracja morfologiczna, gdyż kościec musi się rozwinąć jako źródło minerałów, natomiast mięsnie zmniejszają się z pokolenia na pokolenie, a tkanka tłuszczowa zwiększa się.

9.Czynniki wpływające na przebieg rozwoju osobniczego człowieka:
a)czynniki endogenne
- genetyczne (determinanty rozwoju)
- paragenetyczne i niegenetyczne (stymulatory rozwoju) tryb i styl życia
b) czynniki egzogenne
- biogeograficzne (klimat) - społeczno – ekonomiczne (poziom wykształcenia)
(modyfikatory środowiskowe)

10. GENOM – stanowią go 23 chromosomy; jest to podstawowy (pojedynczy) komplet, określany jako haploidalny (n).
KARIOTYP – składają się na niego: autosomy (22 pary) i 1 para chromosomów płciowych.
ALLELE – geny znajdujące się w tym samym locus w chromosomach homologicznych występujące parami; są one różnymi formami tego samego genu. Wyróżniamy allele dominujące i recesywne.
HOMOZYGOTA – osobnik posiadający dwa jednakowe allele danego genu w chromosomach homologicznych. Wyróżniamy: h. dominującą, h. recesywną.
HETEROZYGOTA – osobnik posiadający dwa różne allele danego genu.
GENOTYP – skład genetyczny organizmu.
FENOTYP – określa ujawnione przez osobnika w danym środowisku cechy uwarunkowane genetycznie. Wygląd danego osobnika, za pomocą, którego określa się rodzaj allel występujących w jego genomie.

14. Genetyczna kontrola rozwoju jest realizowana na drodze:
- powtarzalności (kopiowania) materiału genetycznego w komórkach, co gwarantuje identyczność genetyczną komórek potomnych,
- zakresu i ilości wytwarzanych białek,
- tempa procesów biochemicznych i fizjologicznych rzutujących miedzy innymi na tempo procesów rozwojowych,
- sposobu odpowiedzi organizmu na bodźce środowiskowe.
Rozwój osobnika przebiega wg własnego szlaku rozwojowego w określonym genetycznie kanale rozwojowym. Genotypy o podobnym lub zbliżonym wyposażeniu gamet kształtują swoje cechy w trakcie ontogenezy w zależności od odziedziczonego, genetycznie zdeterminowanego tempa rozwoju i czasu jego wyhamowania.

16. CECHY JAKOŚCIOWE – zdeterminowane są genetycznie w sposób bezpośredni i niezmienny. Na cechy te nie mają wpływu czynniki paragenetyczne i środowiskowe. Są to np. liczba kręgów w kręgosłupie, liczba palców u rąk i nóg, liczba żeber, grupa krwi, struktura tęczówki oka. Zakres zmienności tych cech jest warunkowany genetycznie w ramach charakterystycznych właściwości danego gatunku.

17. CECHY ILOŚCIOWE – są zdeterminowane dużą liczbą „słabo działających genów” w podobnym kierunku, czyli są poligenetyczne. Ponieważ jednak geny mogą tworzyć różne kombinacje, stąd własnością tych cech jest gama form i wielkości przejściowych. Przykładem tych cech są: wysokość i masa ciała, pigmentacja, inteligencja. Cechy ilościowe charakteryzuje zmienność ciągła między skrajnymi kategoriami, kategoriami większość osobników posiada ich pośrednie wartości.

18. z 16 i 17 początki !!

19. Mechanizmy oddziaływania matki na rozwój płodu:
a) Matka wpływa na dziecko w czasie ciąży, poprzez właściwości swego genotypu, w sensie genetycznie zdeterminowanych właściwości środowiska wewnętrznego jej organizmu (konstytucja fizyczna), możliwy jest wpływ metabolizmu organizmu danej matki na rozwój śródmaciczny implantowanego płodu;
b) należy się liczyć z wpływem nieprzekazywalnego przez matkę zestawu genów, które są jednak właściwe matce;
c) matka przekazuje dziecku pewną ilość cytoplazmy w jaju, która może wpływać na rozwój zarodka (dziedziczenie cytoplazmatyczne). Ilość cytoplazmy w plemniku ojca jest minimalna.
d) tryb życia matki w czasie ciąży, skorelowany z jej nawykami, sposobem żywienia itp.

20. Czynniki regulujące rozwój dzielimy na endogenne (wewnętrzne) i egzogenne (zewnętrzne). Do czynników endogennych należy zasób genów organizmu oraz wpływ konstulacji genetycznej matki w czasie rozwoju śródmacicznego. Do czynników egzogennych należą warunki środowiskowe i tryb życia. Czynniki: genetyczne (endogenne) – różnice płciowe, poziom metabolizmu, tempo wzrastania, kontrola wielkości. Matczyne (para genetyczne) – rezonans genetyczny, wiek rodziców, kolejność ciąż. Tryb życia – rodzaj aktywności zawodowej, obciążenia fizyczne i psychiczne, sport, sen, tytoń, alkohol, środowisko (endogenne) – społeczno-ekonomiczne, kulturowo-techniczne

21. Zasadnicze grupy elementów środowiska zewnętrznego:
1) Elementy biogeograficzne (modyfikatory naturalne): fauna i flora otoczenia, zasoby mineralne i wodne w otoczeniu oraz skład powietrza, klimat, ukształtowanie terenu, radiacje oraz pole elektryczne i magnetyczne, siła grawitacji i przyśpieszeń, inne, także nieznane dotychczas elementy.
2) Elementy społeczno – ekonomiczne (modyfikatory kulturowe): wysokość dochodów (zamożność), poziom wykształcenia oraz kultury rodziców, wielkość i charakter środowiska społecznego, tradycje i zwyczaje społeczne.

22. ADAPTACJA GENETYCZNA – genotypowe przystosowanie gatunku i konkretnych jego populacji do określonych nisz ekologicznych. Adaptacja jest, więc wynikiem mechanizmów ewolucyjnych i reguluje częstość genów w populacji. Przykład: selekcja, zgon osobników nieprzystosowanych, przeżycie przystosowanych – skutki w filogenezie.
ADAPTABILNOŚĆ – (przystosowalność, zdolność przystosowania) nieodwracalne zmiany w trakcie rozwoju osobniczego nieutrwalające się w cechach dziedzicznych; w zasadzie nie może być szacowana u jednostek, bowiem realizują one określony tor rozwojowy. Nie można wiec mówić o odziedziczalności adaptabilności. Można ja natomiast szacować u osobników identycznych genotypowo rozwijających się w różnych warunkach. Przykład: zmiany budowy kości, przyrost liczby komórek, zmiany charakteru – skutki w ontogenezie.
ADIUSTACJA – morfologiczne lub funkcjonalne zmiany trwałe organizmu, zmiany, które są jednak odwracalne. Przykłady: aklimatyzacja, zahartowanie, zmiany behawioru, przerost roboczy komórek mięśniowych, zwiększenie masy komórek tłuszczowych.

23. Wpływ klimatu na budowę i przebieg rozwoju fizycznego człowieka: cechy klimatu, na które składa się temperatura, wilgotność i ciśnienie powietrza, nasłonecznienie, ruchy powietrza – kształtują wiele właściwości fizjologicznych i właściwości rozwoju morfologicznego. Najodpowiedniejszy dla przebiegu rozwoju biologicznego jest klimat umiarkowany ciepły o temp. ok. 18-25 C. W tych warunkach najszybsze jest dojrzewanie biologiczne oraz najdłuższy okres płodności kobiet. Różnice klimatyczne nie powodują jednak zasadniczych różnic w tempie wzrastania i w czasie dojrzewania. W klimacie tropikalnym i zimnym stwierdza się pewną tendencję do opóźnienia rozwoju. Silne nasłonecznienie zwiększa liczbę erytrocytów stężenie wapni, a zmniejsza stężenie glukozy we krwi. Obniżenie temp. powoduje zwiększenie stężenia całkowitej ilości białka w ustroju, zwiększenie objętości krwi, ciśnienia rozkurczowego i wzrost aktywności hormonalnej niektórych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Zachodzi też związek między roczną temp. a masą ciała. U mieszkańców terenów gorących – tropikalnych, mniejszy jest ciężar ciała, mniejszy jest poziom przemiany materii i zapotrzebowania na pokarm. Na terenach zimnych oprócz większego ciężaru ciała dzieci posiadają nieco krótsze szyje, dłonie i stopy. Klimat może być czynnikiem sprzyjającym długowieczności. Jako taką sferę klimatyczną wskazuje się obszary kontynentalne i górskie, o dużym nasłonecznieniu, małej wilgotności oraz chłodnych nocach w czasie upalnego lata.

24. Jak wysokość nad poziomem morza wpływa na rozwój człowieka? U mieszkańców wysokich gór stwierdza się szereg zmian we właściwościach fizjologicznych krwi, np. większą liczbie czerwonych ciałek krwi, niższe wartości ciśnienia tętniczego, zwolnioną pracę serca, większe stężenie hemoglobiny. Z cech morfologicznych lepiej rozrasta się klatka piersiowa mierzona np. obwodem.

25. Modyfikujące działanie społeczno – ekonomicznych czynników rozwoju. Czynniki społeczno-ekonomiczne:
1. wielkość zamieszkiwanej aglomeracji (duże miasto, małe miasto, wieś),
2. poziom wykształcenia
3. zawód lub rodzaj wykonywanej pracy
4. liczba dzieci w rodzinie
5. warunki mieszkaniowe
6. sytuacja rodzinna
7. tradycje i zwyczaje społeczne.
Przyspieszone wzrastanie i szybsze dojrzewanie dzieci w środowiskach miejskich wynika z lepszej opieki i warunków życia. Ważny jest też wpływ bodźców działających na układ nerwowy i narządy zmysłów (telewizja, kino, reklamy). Opóźnienie rozwoju dzieci wiejskich wynika zarówno z braków w higienie i opiece lekarskiej, jak i z przeciętnego gorszego, bardziej monotonnego odżywiania, często wczesnego obciążenia praca fizyczną. Stwierdza się też związek między wykształceniem rodziców a tempem wzrastania i czasem dojrzewania dzieci. Najwyższe wartości cech somatycznych i najszybsze dojrzewanie występuje u dzieci rodziców posiadających wyższe wykształceni, którym ustępują dzieci rodziców z wykształceniem średnim a zwłaszcza podstawowym. Często za czynnik rozwoju uważa się wielkość rodziny. Wiąże to bowiem niektóre elementy paragenetyczne i środowiskowe, a więc wpływ kolejności urodzenia, wieku rodziców, odległości czasowej między kolejnymi ciążami, z podziałem dochodu przypadającego na jednego członka rodziny, zagęszczeniem mieszkania czy wykształceniem rodziców. Dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych cechuje gorszy rozwój fizyczny niż dzieci z rodzin małodzietnych. Przeżycia psychiczne mogą powodować zwolnienie tempa rozwoju. Pobyt dziecka w żłobku rozluźnia więzy psychiczne z matką i powoduje ograniczenie ruchliwości. Także dzieci pochodzące z małżeństw rozbitych, dotkniętych patologią społeczną, wychowujące się w rodzinach zastępczych, a zwłaszcza w zamkniętych zakładach opieki społecznej, wykazują znaczne opóźnienia rozwoju fizycznego i psychicznego. Zaburzenia rozwoju będące rezultatem nieprawidłowości w środowisku psychospołecznym dziecka określane są jako „nieograniczony zespół opóźnienia rozwoju” Szkoła a zwłaszcza rozpoczęcie nauki szkolnej, sztywna organizacja zajęć przyczyniając się do ograniczenia ruchliwości dzieci w pierwszych klasach powoduje szereg ujemnych skutków, takich jak: nerwowość dzieci, zaburzenia rozwoju motorycznego czy wady postawy.

26. Złożoność czynników środowiskowych: Charakter reakcji organizmu na różnorodne oddziaływanie czynników środowiskowych zależy od rodzaju czynnika, jego intensywności, czasu trwania oraz rezystancji ustroju i jego poszczególnych struktur. Elementy środowiska składają się z takich, które wchodzą w skład organizmu jako materiały budulcowe lub energetyczne oraz takich, które oddziałując na organizm nie wchodzą w skład jego tkanek. Obie grupy powodują jednak modyfikacje rozwoju w ten sposób, że organizm o identycznym zestawie genów rozwijałby się inaczej przy innym zestawie czynników środowiskowych. Czynniki środowiskowe, zależne od źródeł ich pochodzenia, dzielimy na modyfikatory naturalne i kulturowe. Złożoność wpływów czynników środowiskowych polega na tym, iż na przykład określone zespoły czynników ekologicznych tworzą czynniki żywieniowe, lecz są one nierozerwalnie związane z częścią dochodów przeznaczoną na zakup żywności oraz higieną żywienia, a także obciążeniami spowodowanymi charakterem pracy, warunkami bytowymi itp.

27. Wpływ żywienia na rozwój dzieci i młodzieży: Nieprawidłowe odżywianie się kobiety będącej potencjalną matką, następnie kobiety w ciąży oraz sposób żywienia niemowlęcia mogą mieć poważne konsekwencje zdrowotne, które mają wpływ na dalsze życie człowieka. Nawet krótki okres niedożywienia w trakcie rozwoju zarodkowego i płodowego może zredukować liczbę komórek w tkankach przechodzących właśnie okres krytyczny, programując organizm na całe życie. Niedożywione dzieci cechuje opóźnienie rozwoju fizycznego, motorycznego i psychicznego. Mają one bardzo poważne ograniczone zasoby podskórnej tkanki tłuszczowej, jak też tkanki mięśniowej, są zwykle niższe w stosunku do swoich rówieśników, wykazują opóźnione dojrzewanie kośćca oraz dojrzewanie płciowe. Niedobory poszczególnych składników pokarmowych, jak np. nienasyconych kwasów tłuszczowych, żelaza, jodu, kwasu foliowego, powodują bądź nieodwracalne wady układu nerwowego, bądź prowadzą do znacznego pogorszenia jego funkcji. Dzieci niedożywione są apatyczne, łatwo się męczą psychicznie i fizycznie, wykazują niezdolność do koncentrowania uwagi i słabsze postępy w nauce. Niekorzystny wpływ na rozwój i stan zdrowia człowieka mają nie tylko niedobory żywieniowe, lecz także nadmiar niektórych składników pokarmowych i zbyt duża ogólna kaloryczność pożywienia. Przekarmianie dzieci i młodzieży prowadzące do nadmiernej masy ciała może pozostawić trwały ślad w postaci zwiększenia liczby komórek tkanki tłuszczowej. Osoby takie wykazują dużą skłonność do ponownej otyłości w dalszym życiu. Otyłość jest przyczyną zwiększonej umieralności, a także wielu chorób np. niektórych nowotworów, cukrzycy typu II, chorób okładu krążenia, pęcherzyka żółciowego, zwyrodnienia stawów, zaburzeń rozrodczych.

28. Podstawowe grupy składników pokarmowych i funkcje jakie spełniają w organizmie: BIAŁKA – stanowią najcenniejszą grupę substancji pokarmowych; materiał budulcowy. regulują procesy przemiany materii, wzrastania i dojrzewania człowieka, regeneracje tkanek, reakcje immunologiczne, przystosowanie się do zmian środowiska zewnętrznego i wiele innych funkcji ustroju. Szczególnie dużo białek potrzebują dzieci i młodzież, u których trwa jeszcze wzrost organizmu. Źródłem białka są: mięso, mleko, sery oraz groch i fasola
WĘGLOWODANY - zwane inaczej sacharydami lub cukrami; stanowią wagowo i kalorycznie największą część naszego pożywienia, wytwarzanie energii mechanicznej. Występują w chlebie, bułkach, kaszy, makaronach, ziemniakach . Istnieje bardzo wiele rodzajów cukrów i charakteryzują się one różnymi właściwościami.
Z chemicznego punktu widzenia wśród węglowodanów występujących w pożywieniu człowieka można wyróżnić m.in.: cukry proste, dwucukry i cukry złożone, czyli polisacharydy. Z żywieniowego punktu widzenia dzielimy je na węglowodany przyswajalne- stanowią główne źródło energii dla organizmu człowieka, nadmiar węglowodanów, który nie zostanie wykorzystany zgodnie z aktualnymi potrzebami energetycznymi jest przekształcany w trójglicerydy oraz nieprzyswajalne, określane jako błonnik pokarmowy. TŁUSZCZE - In. lipidy, obejmują dużą grupę związków o różnorodnej budowie chemicznej, których wspólną cechą jest nierozpuszczalność w wodzie oraz rozpuszczalność w tzw. rozpuszczalnikach tłuszczowych; są materiałami energetycznymi. Do lipidów należą głównie: trójglicerydy, będące estrami glicerolu i kwasów tłuszczowych, fosfolipidy, glikolipidy i sterole (np. cholesterol).
WODA – jest środowiskiem większości reakcji chemicznych zachodzących w komórce. Należy do niezbędnych składników pokarmowych i stanowi podstawowy składnik wszystkich komórek, tkanek oraz płynów ustrojowych. Bez obecności wody nie mogą zachodzić w ustroju człowieka żadne procesy metaboliczne. Ponieważ organizm człowieka nie może magazynować większej ilości wody, istnieje konieczność stałego jej dostarczania w celu zapewnienia mu prawidłowych procesów życiowych. Utrata 15-20% wody ustrojowej wywołuje śmierć.
SKŁADNIKI MINERALNE – znajdują się we wszystkich pokarmach. Są one potrzebne do budowy organizmu. Szczególnie dużo składników mineralnych zużywa organizm do budowy kości i zębów. Brak tych składników zwłaszcza u dzieci, prowadzi do groźnych chorób. Składniki mineralne dzielimy na makro- i mikroelementy. Do makroelementów niezbędnych w żywieniu człowieka zaliczamy te składniki, na które zapotrzebowanie wynosi więcej niż 100mg dziennie na osobę. Są to: wapń, fosfor, magnez, sód, potas, chlor i siarka. Do mikroelementów wystarczających człowiekowi w ilościach mniejszych niż 100mg dziennie należą: żelazo, jod, cynk, mangan, miedź, kobalt, molibden, fluor, selen i chrom. Składniki mineralne spełniają w ustroju różnorodne funkcje. Część z nich stanowi podstawowy materiał budulcowy tkanki podporowej, czyli układu kostno-stawowego, zębów, skóry i włosów, inne są niezbędne do wytwarzania czerwonych krwinek i hemoglobiny, a niektóre odgrywają ważna rolę w gospodarce wodno-elektrolitowej, utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej i pobudliwości nerwowo-mięśniowej.

29. Do najważniejszych wad w żywieniu o charakterze jakościowym należą:
- niskie upowszechnianie karmienia piersią dzieci w pierwszym roku życia;
- nieregularne spożywanie posiłków;
- zjadanie ich w pośpiechu i stanach dyskomfortu emocjonalnego;
- niewłaściwa temperatura zjadanych potraw;
- spożywanie żywności zanieczyszczonej substancjami szkodliwymi dla zdrowia bądź zakażonej patogenami.
Nadkonsumpcja sprowadza się do spożywania większej ilości pożywienia aniżeli wynika to z fizjologicznego zapotrzebowania organizmu. Dotyczy to szczególnie:
- zbyt dużej ilości energii pobieranej z pożywieniem,
- zbyt wysokiej ilości zawartej w pożywieniu energii pochodzącej z tłuszczów;
- nadmiaru tłuszczów zwierzęcych o wysokiej ilości tłuszczów nasyconych, przy zbyt niskiej ilości w racjach pokarmowych tłuszczów roślinnych, zawierających jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe.
Towarzyszy temu zazwyczaj wysoka zawartość cholesterolu w pożywieniu oraz nadmiar łatwo przyswajalnych cukrów prostych i chlorku sodu. Wyżej podane wady w żywieniu sprzyjają przede wszystkim powstawaniu:
- miażdżycy, a na jej podłożu choroby niedokrwiennej serca, zawału mięśnia serca, nadciśnienia oraz udarów; otyłości; cukrzycy;
- niektórych rodzajów nowotworów, próchnicy zębów.
Również nie mniej liczne są wady w żywieniu na tle zbyt niskiej zawartości niektórych składników w pożywieniu. Należy tu wymienić zbyt niską ilość:
- jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, przy zbyt dużej ilości tłuszczów nasyconych, głównie wśród osób dorosłych,
- błonnika pokarmowego,
- jodu, żelaza, wapnia,
- niektórych witamin, głównie C,
- energii i białka w racjach pokarmowych głównie dzieci ze środowisk społecznie zaniedbanych.

30. Skutki zdrowotne niedoborów pokarmowych to m.in.:
- wole endemiczne występujące głównie w woj. Polski Południowej;
- częste występowanie przewlekłych zaparć,
- niedokrwistość z niedoboru żelaza, szczególnie w populacji dzieci i młodzieży oraz kobiet ciężarnych;
- osteoporoza, głównie u kobiet w okresie menopauzy;
- subkliniczne stany niedoboru witamin;
- opóźnienie rozwoju fizycznego i dojrzewania fizjologicznego, głównie dzieci ze środowiska wiejskiego.

31. Zależność między rozwojem struktury i funkcji w ontogenezie: Środowisko wewnętrzne organizmu, mimo istnienia wokół niego zmiennych warunków oraz mimo, że jest w pewnym stopniu układem otwartym, ma swoiste mechanizmy integrujące i utrzymujące stan równowagi – homeostazy. Owe układy autonomiczne zmieniają się w procesie ontogenezy w miarę formowania się organizmu. Stąd też celowe jest omówienie w procesie ontogenezy specyfiki jego funkcji umożliwiających m.in. lokomocję, rozbudowę, przemianę, materii, energii, rozród, koordynacje funkcji czy reaktywność na czynniki zewnętrzne i tryb życia.

33. Sprawna praca mięśni, koordynacja i precyzja ruchów zależą nie tylko od budowy samych mięśni, ale przede wszystkim od funkcji układu nerwowego, tj. od rozwoju analizatora ruchowego w korze mózgowej oraz od inerwacji, czyli unerwienia mięśni. Proces inerwacji polega na wrastaniu zakończeń nerwowych w głąb włókien mięśniowych i na rozgałęzieniu się rosnących zakończeń nerwowych i mielinizacji (powstawanie) części doprowadzającej przewodów nerwowych. Duży wpływ na efektywność wykonywanej przez mięśnie pracy mają także pobudliwość i labilność. Pobudliwość mięśni (zdolność do reagowania skurczem na pobudzenie elektryczne). Miarą pobudliwości jest minimalna siła pobudzenia, konieczna do wywołania efektu skurczu. Im bardziej dany miesień jest pobudliwy, tym niższy jest próg pobudliwości, czyli mniejszy impuls potrzebny do wywołania jego skurczu. Labilność mięśni – określa szybkość reakcji mięśniowych (ilość cykli skurczów na jednostkę czasu), od których w znacznym stopniu zależy szybkość ruchów, wykonywanych w odpowiedzi na bodziec. Wskaźnikiem labilności jest największa liczba skurczów na sekundę, jaką mięsień może wykonać. W rozwoju sprawności pracy mięśni istotnym elementem jest czucie mięśniowe, czyli propriocepcja. Proprioceptory należą do grupy receptorów odbierających sygnały z wnętrza ciała. Pozwalają one rejestrować ruchy kończyn, położenie ciała i jego części w przestrzeni oraz szybkość i siłę ruchów w stawach wykonywanych przez określone mięśnie. Na ogół przyjmuje si, że siła mięśni zależy od liczby włókien mięśniowych, od wielkości przekroju poprzecznego mięśnia, a także dojrzałości układu nerwowego i stopnia wytrenowania.

34. Specyfika oddychania małego dziecka i człowieka dorosłego: Wraz z rozwojem funkcji oddechowych płuc zmienia się z wiekiem ukształtowanie klatki piersiowej. U noworodka jest ona cylindryczna, żebra ustawione prawie prostopadle do kręgosłupa. Słabość mięśni oddechowych utrudnia unoszenie żeber do góry, wobec czego w tym okresie rozwój typowy jest brzuszny (przeponowy) typ oddychania. Dopiero obniżanie się mostka , spłaszczanie klatki piersiowej z cylindrycznego na zbliżony do ściętego stożka oraz typ oddychania z brzusznego na piersiowy. Z wiekiem znacznie zmieniają się funkcje układu oddechowego. Zmniejsza się liczba oddechów na minutę, wzrasta głębokość oddechów i objętość oddechowa, a w wyniku tego wzrasta minutowa wentylacja płuc. Wykazuje ona jednak znaczne zróżnicowanie związane z warunkami klimatycznymi i trybem życia. Z wiekiem zmienia się także powiązanie z układem krążenia, rośnie liczba uderzeń serca przypadająca na jeden oddech. Inna jest w różnych grupach wieku zawartość tlenu w powietrzu pęcherzykowym – u dzieci do 1 roku życia – ok.17,7 %, u uczniów - ok. 15%, u dorosłych – ok.13,7%. Zawartość dwutlenku węgla zwiększa się – u dzieci do 1 roku życia wynosi 2,4%, u uczniów 13,7% i u dorosłych ok. 4%. Zróżnicowane jest także pobranie tlenu z 1 litra powietrza wdychanego. Noworodek np. pobiera 26 ml tlenu z wdychanego powietrza, młodzież w okresie pokwitania 35-36 ml, zaś człowiek dorosły ok. 70 ml. Wraz z wiekiem zmieniają się nie tylko mechanizmy dostarczania tlenu, lecz także zapotrzebowanie. Zarówno wydatki, jak i straty energii u dziecka są duże, stąd też zapotrzebowanie na tlen jest większe. W miarę starzenia się ustroju następuje zmniejszanie się elastyczności i podatności tkanki płucnej, wentylacja różnych części płuc staje się nie równomierna, przypuszczalnie następuje zmniejszenie przepływu krwi przez płuca, związane ze zmniejszeniem elastyczności naczyń krwionośnych płuc. Rezultatem tych zmian jest zmniejszenie maksymalnej i wysiłkowej wentylacji płuc. Z 1 litra powietrza przepływającego przez płuca pobierana jest mniejsza ilość tlenu, wentylacja płuc staje się więc mniej ekonomiczna. Mniejsza jest pojemność życiowa płuc, a większa pojemność powietrza zalegającego. Duże zmiany w poszczególnych funkcjach oddechowych płuc wywołuje zwiększona aktywność fizyczna. Po obciążeniu fizycznym wzrasta wentylacja płuc.

36. Hormonalne sterowanie rozwojem polega na tym iż w pierwszym trymestrze wzrastanie płodu jest regulowane układem hormonalnym. Przebiega ono w zależności od potencjału genetycznego. Czynniki hormonalne zaczynają odgrywać większą rolę w dalszym rozwoju płodu, wpływając na spożytkowanie substratów odżywczych, dostarczanych z krwiobiegu matki. W późniejszym rozwoju płodu zasadniczą rolę odgrywa łożysko, które jest główną drogą wymiany metabolicznej między płodem a matką. Stanowi ono również ważny gruczoł dokrewny, a jego czynność hormonalna rozpatruje się najczęściej łącznie z układem endokrynalnym płodu jako tzw. jednostkę płodowo-łożyskową. Pierwszym hormonem wytwarzanym przez łożysko jest gonadotropina łożyskowa (hCG), która odpowiada za utrzymanie ciąży poprzez wpływ na przetrwanie ciała żółtego i hamowanie procesów immunologicznych odrzucania płodu. Wpływa również na rozwój i czynność komórek Leydiga w jądrach płodu, zabezpieczając różnicowanie się narządów płciowych w kierunku męskim. Działa także [pobudzająco na tarczycę płodową i korę nadnerczy. Kolejnym ważnym hormonem produkowanym przez łożysko jest prolaktyna łożyskowa (hPL). Stymuluje ona wytwarzanie czynników wzrostowych, szczególnie somatomedyn.

37. Na czym polega nadrzędna rola podwzgórza i przysadki mózgowej w funkcjonowaniu układu hormonalnego? Przysadka odgrywa niezmiernie ważną rolę jako ogniwo łączące układ nerwowy z układem wydzielania wewnętrznego. Pomimo drobnych rozmiarów przysadka odgrywa decydującą rolę w koordynacji chemicznej organizmu. Jest tak dlatego, że jej wydzieliny kontrolują aktywność innych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Przysadka mózgowa (nieparzysty gruczoł położony u podstawy mózgu): - somatotropina (GH): pobudza wzrost organizmu, pośrednio wpływa na wzrost kości długich, wzmaga transport aminokwasów, ukierunkowuje metabolizm, przyczynia się do wzrostu poziomu glukozy we krwi, pobudza układ tłuszczów zapasowych, zatrzymuje jony wapniowe i fosforanowe. Niedobór somatotropiny u dzieci powoduje karłowatość (jeśli jest to niedobór pierwotny to karłowatość przysadkową). Natomiast zbyt duże wydzielanie GH powoduje u dzieci gigantyzm, a u dorosłych akromegalię. - prolaktyna (PRL) (hormon laktotropowy) – zapoczątkowuje i podtrzymuje wydzielanie mleka - hormony tropowe: tyreotropina (TSH) – pobudza wydzielanie hormonów (tyroksyny) przez tarczycę; adrenokortykotropina (ACTH) – pobudza wydzielanie hormonów przez korę nadnerczy; lipotropina – pobudza rozkład tłuszczów zapasowych; gonadotropiny – pobudzają rozwój i czynności gonad: jajników lub jąder: folitropina (FSH) – u kobiet pobudza wzrost i dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego a u mężczyzn pobudza spermatogenezę, natomiast lutropina (LH) – powoduje jajeczkowanie; pobudza wydzielanie testosteronu przez komórki śródmiąższowe jąder Podwzgórze - część międzymózgowia w której znajdują się m.in. komórki nerwowe, które potrafią zmienić sygnał elektryczny na biochemiczny. Wydzielanie substancji dokrewnych przez neurony nazywa się neurosekrecją. Hormony: - wazopresyna (ADH, VIP) – wzmaga resorpcję zwrotną wody w nerkach, poprzez zwiększenie ilości akwaporyn wbudowanych w błonach komórek. W wyniku działania hormonu antydiuretycznego dochodzi do zmniejszenia diurezy (ilości produkowanego moczu) oraz wzrostu ciśnienia krwi - oksytocyna – pobudzanie skurczów mięśni gładkich macicy i wydzielania mleka - hormony sterujące czynnością przysadki – regulacja wydzielania hormonów przysadki.

38. Do gruczołów wewnątrzwydzielniczych należą:
1. Szyszynka – wydziela melatoninę hamującą rozwój gruczołów płciowych, kontroluje wydzielanie hormonów gonadotropowych i opóźnia dojrzewanie płciowe. Melatonina wpływa ponadto na ośrodki snu i czuwania, a także powoduje agregację ziaren barwnika melatoniny, prowadząc do rozjaśnienia skóry.
2. Tarczyca – wydziela dwa hormony: tyroksynę (T4) i trójodotyroninę (T3). Podstawową ich funkcją jest nasilanie procesów przemiany materii w komórkach organizmu i produkcja ciepła, stymulują one syntezę białek, wzrost i dojrzewanie różnych tkanek, a w szczególności ośrodkowego układu nerwowego. W tarczycy znajduje się również pewna ilość komórek C produkujących hormon kalcytoninę. Powoduje obniżanie poziomu wapnia we krwi na skutek zwiększonego odkładania tego składnika w kościach. Obniżenie się jej wydzielania w okresie starości sprzyja rozwojowi osteoporozy.
3. Przytarczyce – produkuje parathormon, który podwyższa poziom wapnia we krwi, tj. pobudza czynności osteoklastów, zmniejsza wydalanie wapnia z moczem, aktywuje witaminę D, oddziałuje również na równowagę kwasowo-zasadową.
4. Grasica – produkuje: tymizynę indukującą zróżnicowanie i dojrzewanie limfocytów T i tym samym wpływa na procesy immunologiczne; tymostymulinę pobudzającą wytwarzanie interferonu oraz tymopoietynę, która hamuje przewodzenie impulsów nerwowych między komórkami nerwowymi i mięśniowymi, przez co oddziałuje na siłę skurczu mięśni szkieletowych. 5. Trzustka- zawiera liczne skupienia tkanki, zwane wysepkami Langerhansa, w których występują komórki α, produkujące glukagon i insulinę. Obydwa te hormony działają wywołując przeciwstawne efekty. Glukagon powoduje podwyższenie poziomu cukru we krwi; insulina obniża poziom glukozy we krwi. Ogólnie insulina pobudza anabolizm w komórkach różnych tkanek i narządów, stąd jej duże znaczenie w procesie wzrastania organizmu.
6. Nadnercza- kora nadnerczy zbudowana jest z trzech warstw:
-kłębowej, której hormony wpływają głównie na gospodarkę wodno-mineralną ustroju, zwiększają resorpcję sodu i wydalanie potasu. Powoduje to podwyższenie ciśnienia krwi;
- pasmowej, jej hormony chociaż przyspieszają syntezę glikogenu w wątrobie, powodują podwyższenie glukozy we krwi, gdyż jednocześnie zmniejszają zużycie glukozy i zwiększają szybkość przekształcania białek w węglowodany. Hormony te hamują także syntezę białek i obniżają liczbę leukocytów we krwi, przez co ograniczają m.in. odporność organizmu;
- siatkowej syntezującej hormony płciowe (androgeny). Wpływają one na przyspieszenie syntezę białek i wzrastanie organizmu. Odpowiadają za rozwój drugorzędnych cech płciowych męskich.
7.Rdzeń nadnerczy – wydziela adrenalinę i noradrenalinę. Mobilizują one organizm do działania i przygotowują go do warunków stresowych. Ich działanie polega m.in. na przyspieszeniu częstości skurczów serca, podwyższeniu ciśnienia tętniczego krwi, rozszerzeniu naczyń krwionośnych w mięśniach szkieletowych, zwiększeniu wentylacji płuc, podwyższeniu poziomu glukozy we krwi i rozkładzie tłuszczów w tkance tłuszczowej, rozszerzeniu źrenic i poprawie przytomności umysłu.
8. Gruczoły płciowe- hormony płciowe: - androgenem męskim jest testosteron- pobudza podziały komórek, wzrastanie i dojrzewanie tkanek. W trakcie rozwoju zarodkowego i płodowego kształtują ośrodek rozrodczy w podwzgórzu w kierunku męskim- pobudzają rozwój dodatkowych narządów płciowych i kształtowanie zewnętrznych narządów płciowych w trakcji, tj. przewodów i gruczołów wydzielniczych, które przenoszą plemniki i produkują płyn nasienny. W okresie dojrzewania powodują wzrost prącia i moszny - gruczołu krokowego i pęcherzyków nasiennych, rozwój owłosienia łonowego i rozrost gruczołów łojowych oraz rozrost mięśni, kośćca i krtani. W wieku dojrzewania androgeny odpowiadają za prawidłowy przebieg spermatogenezy i popęd płciowy, za typowe dla płci męskiej owłosienie klatki piersiowej i twarzy, a także stopniowe zanikanie włosów na głowie. Największa produkcja androgenów występuje u mężczyzn w wieku ok.20 lat, później stopniowo spada. Spadek ten jest najszybszy między 40-50 rokiem życia, co prowadzi do objawów, zwanych przekwitaniem męskim (andropauzą).
- estrogenem produkowanym przez jajniki jest estradiol, a także estron. Podobnie jak androgeny wykazują istotnie działanie anaboliczne, są odpowiedzialne za wzrost i rozwój jajowodów, macicy, pochwy oraz zewnętrznych narządów płciowych. Wpływają na zwiększenie ilości białek kurczliwych (aktyny i miozyny) w mięśniówce macicy. Współdziałają w rozwój gruczołów sutkowych, przyspieszą dojrzewanie kośćca i odpowiadają za ukształtowanie miednicy u kobiet. Około 50 roku życia następuje zakończenie wydzielania estrogenów przez jajniki i ustanie miesiączkowania (menopauzy).
- progesteron odpowiada za przygotowanie macicy do przyjęcia (inplantacji) zapłodnionej komórki jajowej i za kontrolę przebiegu ciąży.

39. Koordynacyjno – regulacyjne funkcje układu nerwowego: Somatyczny układ nerwowy składa się z nerwów biegnących z narządów czuciowych skóry do mózgu i rdzenia krę­gowego oraz nerwów unerwiających mięśnie szkieletowe, skórę i niektóre inne części ciała, warunkuje, zatem odruchy somatyczne, tj. mimowolne ruchy różnych części ciała oraz ruchy świadome. Trzewny układ nerwowy unerwia mięsień sercowy, mięśnie gładkie i gruczoły, a tym samym kieruje i kontro­luje czynności narządów trzewnych (serca, jelit, gruczołów itd.), które wyko­nywane są bez udziału świadomości. Do nich należą szybkość pracy serca, skurcz mięśni gładkich przewodu pokarmowego, naczyń krwionośnych, pę­cherza moczowego i innych narządów wewnętrznych oraz wydzielanie gru­czołów trawiennych i gruczołów potowych.

40. Sposób organizacji mózgowia najogólniej pokazuje stopień lub poziom funkcjonowania określonej jego części:
Obszary mózgowia leżące najniżej związane są z czynnościami automatycznymi (np. rytm pracy serca i oddychania).
Okolice położone odpowiednio wyżej wiążą się z czynnościami o wzrastającym stopniu integracji i rozwoju, jak skoordynowana czynność mięśniowa oraz wnioskowanie i myślenie .
Kresomózgowie- Największa część mózgowia ludzkiego zawiera ponad połowę z ok. 10 miliardów neuronów całego układu nerwowego. Szczególnie rozwinięta u człowieka jest powierzchowna warstwa kresomózgowia zwana korą.
Koncentrują się tutaj wyspecjalizowane funkcje układu nerwowego wraz z pamięcią, inteligencją, uczuciami i innymi cechami osobowości, także różnorodne wrażenia, np.: wzrokowe, i smakowe, dotykowe i inne.
Móżdżek - Koordynuje aktywność wielu innych ośrodków móz­gowych regulujących i integrujących niektóre funkcje ustroju, zwłaszcza czynność mięśni szkieletowych. Ważny element aparatu koordynacyjno-regulacyjnego stanowią także składniki międzymózgowia: wzgórze i podwzgórze.
Wzgórze - porówny­wane jest do stacji przekaźnikowej, do której dochodzą prawie wszystkie impulsy z różnych pól czuciowych przed ich wejściem do kresomózgowia, gdzie wywołują świadome wrażenia.
Podwzgórze - jest głównym ob­szarem mózgowia, w którym skupiają się ośrodki odruchów trzewnych regulujące i integrujące metabolizm i różne czynności tkanek i narządów wewnętrznych. Jest ośrodkiem sterowania czynno­ściami przedniego płata przysadki dzięki wytwarzaniu tzw. czynników uwalniających (neurohormonów).

41. Jak zmieniają się z wiekiem funkcje układu krwionośnego? Tętnice z wiekiem stają się stosunkowo węższe niż u małego dziecka. Żyły powiększają się i w okresie dojrzałości ich objętość jest dwukrotnie większa niż objętość tętnic. Światło naczyń włosowatych u dzieci jest również stosunkowe szersze, dzięki czemu przepływa przez nie dwukrotnie więcej krwi niż u dorosłych. Ściany naczyń krwionośnych dziecka są bardziej elastyczne, co ułatwia krążenie krwi. W okresie starości następuje ograniczenie liczby czynnych naczyń włosowatych. W ściankach naczyń zaczynają odkładać się składniki mineralne i cholesterol, co zmniejsza ich elastyczność, powoduje to utrudnienie i zwolnienie przepływu krwi.
Po 40-50 roku życia następuje zahamowanie wzrastania ciśnienia rozkurczowego, a po 70-80 roku życia ciśnienie skurczowe stabilizuje się u mężczyzn, podczas gdy zazwyczaj obniża się u kobiet. Z wiekiem zmienia się kształt krwinek. U płodu są one większe, niekiedy jądrzaste i zawierają hemoglobinę innego typu (tzw. płodową). Zmienia się również skład krwi: zwiększa się liczba erytrocytów i płytek krwi, a obniża się liczba leukocytów. Tendencje rozwojowe tych właściwości krwi, które odgrywają zasadniczą rolę w transporcie tlenu są ściśle powiązane z rozwojem masy ciała i powierzchni aktywnej wymiany gazów w płucach.

42. Dlaczego rozwój osobniczy człowieka dzielimy na różne okresy i etapy? W rozwoju osobniczym człowieka obserwujemy pewną etapowość, wynika ona stąd, że rozwój poszczególnych struktur tkankowych, rozwój funkcji oraz stopień ich wzajemnych powiązań nie jest taki sam, ani nie przebiega w takim samym tempie przez cały czas trwania życia. Pewne struktury czy funkcje są inne w poszczególnych okresach rozwoju niektóre z nich nasilają lub zmniejszają intensywność działania. Te różnice zachodzące w poszczególnych okresach są podstawą do podziału życia ludzkiego na okresy i etapy, czyli periodyzacji rozwoju osobniczego człowieka. W różnych naukach o człowieku stosowane są różne podziały. W psychologii i pedagogice główne kryteria podziałów ontogenezy opierają się na rozwoju psychiki, motoryki i rozwoju psychospołecznym. Nauki o kulturze fizycznej opierają się na kryteriach rozwoju sprawności motorycznej. Różne działy medycyny opierają swe podziały na przemianach zjawisk odpornościowych i fizjologicznych, dążące do ustalenia stanów prawidłowych i patologicznych dla poszczególnych okresów rozwoju. Historia periodyzacji życia człowieka jest dość długa i sięga starożytności. Od zarania dziejów życie ludzkie dzielono na różne okresy i etapy w zależności od celów i potrzeb, którym służył ten podział i stanu wiedzy o człowieku.

43. Podział życia ludzkiego na okresy i etapy: 1. w psychologii i pedagogice- kryteria podziałów ontogenezy opierają się na rozwoju psychiki, motoryki i psychospołecznym 2. w naukach o kulturze fizycznej- na sprawności fizycznej 3. w medycynie- na przemianach zjawisk odpornościowych i fizjologicznych, dążąc do ustalenia stanów prawidłowych i patologicznych dla poszczególnych okresów rozwoju 4. w biologii człowieka- na właściwościach morfologicznych i funkcjonalnych organizmu

44. Podział ontogenezy na różne okresy: 1. Klasyfikacja starożytnych uczonych:
młodość - do lat 20
wiek zawierania małżeństw - do lat 30
wiek pełnienia urzędów społecznych - do lat 40
wiek poznawania własnych błędów - do lat 50
końcowy okres twórczego życia - do lat 60
wiek upragniony - do lat 70
starość - od lat 70 2. Klasyfikacja Arystotelesa: 7 lat- synowie oddawani pod opiekę ojca; postrzyżyny chłopców, rozpoczynano naukę w szkole powszechnej 14 lat- nauka w szkole średniej 21 lat- uzyskiwano pełnię praw obywatelskich 3. Klasyfikacja Pitagorasa: okres stawania się człowiekiem 0-20 lat
człowiek młody 20-40 lat
człowiek w pełni 40-60
stary i cofający się człowiek 60-80 4. Podział rzymski: Dzieciństwo - do 15 lat, Młodzieńczość- 15-25 lat, Dojrzałość– 25-45 lat, Starość- 45 lat i wzwyż 5. Klasyfikacja W. Jasińskiego: okres płodowy- 10 miesięcy księżycowych okres noworodka- około 15 dni okres niemowlęcy - do ukończenia 1 roku okres wczesnego dzieciństwa- do 4 roku okres przedszkolny- do 7 roku okres szkolny- do 14 roku okres dojrzewania płciowego- do 17 roku 6. Klasyfikacja J. Bogdanowicz- kryterium wg stopnia poznania i opanowania nowych funkcji: okres płodowy- 10 miesięcy księżycowych okres popłodowy: noworodek – 0-14 dni niemowlęcy i dziecięcy- 3-7 lat (okres równowagi) z podokresem- 7-14 lat (okres równowagi) okres dojrzewania płciowego- 12-16 lat (okres przejściowy) okres młodzieńczy- od 16 roku (okres równowagi) 7. Klasyfikacja wg Żebrowskiej- kryterium rozwoju psychicznego: niemowlęctwo- 1 rok wiek poniemowlęcy- 1-3 rok wiek przedszkolny- 3-7 lat wiek szkolny- 7-11/12 wiek dorastania- 12/13-17/18 lat 8. Klasyfikacja wg Klonowicza- kryterium społeczno-produkcyjne: Ludność w wieku przedprodukcyjnym (od 0-17 lat): okres dzieciństwa (od 0-14 lat), w tym pierwszego dzieciństwa (0-7 lat) i drugiego dzieciństwa (8-14 lat) młodociani (51-17 lat) Ludność w wieku produkcyjnym (mężczyźni 18-64 lata, kobiety 18-59): okres młodości i przygotowywania się do zawodu, zakończenie osobniczego rozwoju (18-24 lata) okres optymalnej zdolności do pracy (25-59 lat) okres przedpola starzenia się (40-49 lat) okres starzenia się (mężczyźni 50-64 lata, kobiety 50-59 lat) Ludność w wieku poprodukcyjnym (mężczyźni od 65 roku życia, kobiety od 60 roku życia)

9. W położnictwie i pediatrii: noworodki urodzone przed terminem- wiek płodowy poniżej 38 tygodni noworodki urodzone w terminie- wiek płodowy 32-42 tygodnie 10. W okresie dojrzewania płciowego- fazy: przedpokwitaniowa, pokwitania właściwego, popokwitania 11. Okres przekwitania u kobiet (klimaterium): premenopauza- 45-49 rok menopauza- 49-55 rok postmenopauza- po 55 roku 12. W antropologii: okres noworodka- do 4 tygodnia; do przystosowania się organizmu dziecka do samodzielnego bytu i ustąpienia objawów związanych z porodem okres niemowlęcy- do 1 roku; do przyjęcia spionizowanej postawy ciała okres wczesnego dzieciństwa- do 7 roku; zmiana uzębienia mlecznego okres starszego dzieciństwa- do osiągnięcia dojrzałości płciowej okres młodzieńczy- u kobiet do 18-20 roku, u mężczyzn do 20-23 roku; do osiągnięcia ostatecznej wysokości ciała okres wieku dorosłego- do 40 roku; do wystąpienia I objawów starzenia się organizmu okres wieku dojrzałego- do 60 roku; do zakończenia funkcji gruczołów płciowych Okres starości: przedstarości- 45-59 rok starości- 60-74 rok sędziwości- powyżej 75 roku 13. Kryterium biochemiczne: rozwój progresywny- od zapłodnienia do wieku dorosłego okres stabilizacji- od okresu dojrzewania do starzenia się rozwój regresywny- okres starości 14. Klasyfikacja Wolańskiego: Okres rozwoju śródmacicznego (metabolizm matki rzutuje na metabolizm jej potomka): faza jaja płodowego (pierwsze 2 tygodnie) faza zarodka (od 3 do 7 tygodnia) faza płodu (od 8 tygodnia do urodzenia) Okres rozwoju progresywnego: faza bierności (od urodzenia do 5-7 miesiąca) faza ekspansji: okres opanowania własnego ciała i formowania się homeostazy środowiska wewnętrznego (od 5-7 miesiąca do 2,5-3 lat) okres rozwoju kontroli otocznia (od 2,5-3lat do 8-10 roku życia) okres przygotowania do rozrodu i założenia rodziny (pokwitania)- od około 8 roku życia do dojrzałości płciowej okres dorastania- umocnienia optymalnej niezależności osobniczej w równowadze ze środowiskiem zewnętrznym (od osiągnięcia dojrzałości płciowej do zakończenia procesów rozrostu, czyli do około 20- 25 lat) Okres stabilizacji- względnej równowagi procesów anabolicznych (od zakończenia procesów rozrostu, czyli od około 20-25 lat do zakończenia równowagi względnej i początku procesów inwolucyjnych, czyli około 60 lat) – okres pełni życia Okres starości- przewagi procesów katabolicznych nad anabolicznymi, inwolucji niektórych tkanek, starczej wegetacji biologicznej zazwyczaj powyżej 60 roku życia 15. Klasyfikacja wg Bunaka: Ewolucja: zarodkowy(embrionalny) okres przejściowy- między 8 a 16 tygodniem rozwoju; płodowy (fetalny);wczesnopłodowy; środkowy; późno płodowy; pozamaciczny Inwolucja: stadium równowagi (transwolucji) 16. Klasyfikacja C. Buhler: faza I – 1 rok; faza II- 2-4 rok; faza III- 5-8 rok; faza IV- 9-13 rok; faza V- 14-19 rok

48.Skok pokwitaniowy- okres w chronologii dojrzewania płciowego charakteryzujący się intensywnym tempem wzrastania. W okresie tym następuje szybki przyrost wysokości i ciężaru ciała, dynamiczny rozwój narządów wewnętrznych (serce, płuca, nerki, wątroba, trzustka, układ mięśniowy), jak i zewnętrznych (penis, jądra). Zanika grasica, zmniejszeniu objętości ulega tkanka limfatyczna, śledziona, przyrost podskórnej tkanki tłuszczowej ulega zwolnieniu. Występuje też przejściowa krótkowzroczność trwająca ok. 1,5 roku, która u osób predysponowanych może pozostać trwałym zaburzeniem w akomodacji oka. Skok pokwitaniowy wysokości ciała cechuje się intensywnym wzrostem wysokości ciała, tj. ok. 8 cm na rok. Przyspieszenie tempa wzrastania występuje nagle, prawie dwa lata przed dojrzewaniem i na rok przed menarche (między 10 a 13 rokiem życia). W roku poprzedzającym dojrzewanie seksualne w punkcie szczytowym skoku pokwitaniowego osobnikowi przybywa 9–15 cm wzrostu. U mężczyzn narządy płciowe osiągają ostateczne rozmiary. Klatka piersiowa rośnie, lecz nie jest większa od bioder. Po osiągnięciu dojrzałości wzrastanie trwa nadal, lecz w tempie wolniejszym. Waga w szczycie skoku pokwitaniowego zwiększa się o 4,5-9,0 kg. W ciągu 4 lat trwania skoku pokwitaniowego wysokość ciała powiększa się o prawie 25%, a ciężar ciała podwaja się. Chłopcy rosną znacznie szybciej niż dziewczęta i osiągają wymiary osobników dorosłych w wieku 19-20 lat, zaś dziewczęta w 18 roku życia. Później może nastąpić dorastanie, częstsze u chłopców niż u dziewcząt. Skok pokwitaniowy jest opóźniony w czasie względem dziewcząt o mniej więcej 2 lata. Szczyt tego skoku jest czuły na warunki społeczno-ekonomiczne, w których odbywa się dojrzewanie danego osobnika.

49. OKRES STARZENIA SIĘ. W okresie tym następuje nieodwracalna, stopniowa redukcja czynnych komórek w najważniejszych organach, między innymi mózgu i mięśniach, dochodzi do obniżenia przystosowawczych zdolności do środowiska zew., które wyraża się m.in. poprzez trudności w dostosowaniu się do bodzców stresowych i wolniejszy powrót do stanu równowagi ustrojowej, zmienia się chemiczny skład krwi, występują zakłócenia w ciśnieniu krwi oraz ciepłocie ciała. Zaburzenia i zmiany w układzie nerwowym , zwiększona labilność emocjonalna, osłabienie pamięci, koncentracji uwagi. Kruchość układu kostnego i zwiotczenie mięsni. Ogólne zwolnienie przemiany materii. Ilościowe i jakościowe zmiany w zakresie białek i składników mineralnych. Odkładanie się w tkankach złogów wapnia, cholesterolu i innych tzw. produktów odpadowych przemiany materii. Demielinizacja włókien nerwowych. Osłabienie koordynacji nerwowo mięśniowej. 45-55 lat cofanie w rozwoju, wydolności fizjologicznej, zmniejsza się szybkość, elastyczność i płynność ruchów. Ucieczka od nauczania nowego ruchu i stronienie od znaczniejszego wysiłku fizycznego.

50. Zmniejszenie wysokości ciała (w cm) u kobiet i mężczyzn – jest to związane z osłabieniem pewnych grup mięśni oraz ze zmianami zwyrodnieniowymi w kręgosłupie. Ponad 10 % kobiet powyżej 50.roku życia choruje na osteroporozę, która zmienia strukturę kości, powoduje garbienie się, a tym samym obniżenie wzrostu

51. Zmiany fizjologiczne zachodzące w procesie starzenia się organizmu : Układ sercowo-naczyniowy – zmiany tu zachodzące dotyczą wewnętrznej błony tętnic większych i mniejszych oraz naczyń włosowatych . Ulegają one pogrubieniu – dochodzi do ich zwężenia, w następstwie czego zmniejsza się światło tętnic i stają się one sztywniejsze. Zmiany te mogą prowadzić do częściowego zaniku włośniczek w całym ustroju. Gorsze ukrwienie jest przyczyną zmian w obszarach najbardziej oddalonych od serca, zwłaszcza w podudziach i stopach. Zachodzi tu do licznych przebarwień, zaników, owrzodzeń. Ręce i nogi osób starszych na skutek gorszego krążenia ulegają częściej ziębnięciu. Zmiany te nie tworzą zagrożenia dla życia, ale u osób z predyspozycjami genetycznymi oraz pod wpływem czynników środowiskowych np. palenie tytoniu, niewłaściwa dieta, może dojść do powstawania miażdżycy, która prowadzi do szeregu miażdżycopochodnych chorób ( zawał mięśnia sercowego, dusznica bolesna, udar mózgu). W miarę upływu lat obserwujemy zmiany w żyłach, które ulegają zwiotczeniu i rozszerzeniu, co w następstwie prowadzi do występowania żylaków i hemoroidów. Układ krążenia – Najczęściej spotykaną chorobą jest nadciśnienie tętnicze; izolowane nadciśnienie skurczowe, nadciśnienie skurczowo-rozkurczowe oraz izolowane nadciśnienie rozkurczowe. Zachodzące zmiany są przede wszystkim efektem znacznie zmniejszonej podatności dużych naczyń tętniczych, co prowadzi do zwiększenia szybkości fali tętna w aorcie i bezpośrednio decyduje o wzroście ciśnienia skurczowego. Obniżenie ciśnienia rozkurczowego w okresie starości wynika ze zmniejszenia efektu powietrzni. Uszkodzenie ściany naczyniowej w wyniku jej narażenia na znaczne wahania ciśnienia poprzez pulsacyjny charakter przepływu krwi prowadzi do dalszego usztywnienia ściany naczyniowej i powstania błędnego koła: wzrost ciśnienia-uszkodzenie naczyń-wzrost ciśnienia. Wpływ na wzrost ciśnienia mają również zmiany czynnościowe, w postaci postępującej z wiekiem dysfunkcji śródbłonka i narastającej względnej przewagi wazokonstrykcyjnych receptorów α nad receptorami β- częstsze występowanie hipotonii ortostatycznej i większa wrażliwość na leki o działaniu wazodilatacyjnym.
Układ krwiotwórczy – zmiany jakościowe ze względu na ich wpływ na zdolność do samoodnawiania, różnicowania, na plastyczność a także zdolność do reagowania na sygnały z zewnątrz, w tym z mikrośrodowiska hematopoetycznego, utworzonego z komórek podścieliska krwiotwórczego i drobnych naczyń ( zasadnicze źródło informacji dla komórek krwiotwórczych, zapewnia właściwy przebieg krwiotworzenia poprzez dostarczenie czynników odżywczych oraz cytokin regulujących hematopoezę). Całkowita ilość komórek czynnego szpiku zmniejsza się , przy czym komórki wszystkich układów hematopoezy zastępuje tkanka łączna i tłuszczowa. Najbardziej uszkodzona jest erytropoeza –zmniejszenie liczby erytroblastów na korzyść prekursorów granulocytarnych Niedokrwistość – to jedna z najczęstszych chorób układu krwiotwórczego w podeszłym wieku- jej powstawaniu sprzyjają: defekty hematopoezy, zwiększona aktywność procesów katabolicznych, podwyższone stężenie cytokinprozapalnych, zmiany strukturalne i czynnościowe błon erytrocytarnych, zmiany w nerkach, zaburzenia wchłaniania w przewodzie pokarmowym i wielochorobowość z polipragmazją. Niedokrwistość jest najczęściej objawem wtórnym choroby nowotworowej, przewlekłych chorób nerek, reumatoidalnego zapalenia stawów czy też chorób zapalnych jelit. Układ odpornościowy- narządem odpowiedzialnym za starzenie układu odpornościowego jest grasica, która po osiągnięciu dojrzałości płciowej zaczyna zanikać. Z wiekiem zmieniają się proporcje pomiędzy grupami limfocytów, których część pochodzi z grasicy. Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego jest bardzo złożona, a z wiekiem dochodzi do szeregu zmian w jego obrębie- staje się on wolniejszy i mniejszy. Dochodzi do spadku zdolności limfocytów B do produkcji przeciwciał. Nasila się produkcja przeciwciał skierowanych przeciwko własnym białkom i chorób spowodowanych autoimmunoagresją. Przykładem takich schorzeń jest między innymi reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty i choroby degeneracyjne.
Układ wydzielania wewnętrznego- stopniowe zmniejszenie poziomu hormonów tarczycy, hormonu wzrostu, testosteronu, insuliny, androgenów, aldosteronu, DEA, melatoniny również dochodzi do obniżenia liczby receptorów wrażliwych na działanie hormonów.
Wraz ze starzeniem układ hormonalny zaczyna słabiej i wolniej reagować na zmiany środowiska. Uważa się, że obniżający się poziom hormonu wzrostu zapoczątkowuje szereg zmian prowadzących do starzenia. U osób w starszym wieku dochodzi również do zaburzenia wydzielania insuliny – organizm gorzej radzi sobie z utrzymaniem stałego poziomu glukozy we krwi. Częściej także występują zaburzenia snu, zmienia się jego długość i czas trwania poszczególnych faz. Uważa się, że jedną z przyczyn jest obniżone wydzielanie melatoniny, hormonu produkowanego przez szyszynkę.
Układ oddechowy – starzenie przejawia się w tym układzie złożonymi zmianami morfologicznymi i zaburzeniami czynnościowymi, do których należą: wzrost sztywności klatki piersiowej , zmiany morfologiczne oskrzeli, utrata masy i/lub osłabienie mięśni oddechowych, zmniejszenie powierzchni wymiany gazowej, upośledzenie reaktywności ośrodkowego układu nerwowego, nieprawidłowości odpowiedzi immunologicznej. Wzrost sztywności klatki piersiowej, związany jest z tworzeniem się zwapnień w chrząstkach i stawach żeber, a także ze zwyrodnieniem kręgosłupa piersiowego ( charakterystyczny kształt klatki beczkowatej) powoduje między innymi obniżenie pojemności życiowej ( VC) i zmniejszenie podatności płuc. Z upływem lat dochodzi do stopniowego poszerzania światła tchawicy i głównych oskrzeli, co skutkuje wzrostem oddechowej przestrzeni martwej. Po przekroczeniu 40 r.ż. dochodzi do równoczesnego, powolnego zwężania światła drobnych oskrzeli. Utrata masy mięśniowej i nasilona męczliwość mięśni oddechowych są istotnymi czynnikami ograniczenia rezerw oddechowych i tolerancji wysiłku u chorych w podeszłym wieku.
Układ pokarmowy- ściany jelita i inne jego warstwy stają się coraz cieńsze. Traci swoją elastyczność mięśniówka jelit, w wyniku, czego zmniejsza się perystaltyka jelit, częściej dochodzi do zaparć. Zmianie ulega także skład flory jelitowej. Występuje zmniejszone wydzielanie gruczołów ślinowych i żołądkowych. W medycynie jest opisane schorzenie pod nazwą starcza niedokwaśność spowodowana obniżeniem wydzielania kwasu solnego. W wyniku tego oraz innych procesów dochodzi do zaburzenia procesów trawienia, pogorszeniu ulega wchłanianie np. witaminy D i wapnia. Zwiotczenie powłok brzusznych może spowodować u ludzi w starszym wieku przepuklinę. Pracę przewodu pokarmowego utrudnia również pogarszający się stan naczyń krwionośnych.
Układ moczowy- masa nerek zaczyna się zmniejszać już, po 40 r.ż. obniżając się o około 20%, do 80 r.ż. do 50% swojej wydolności. Proces ten wiąże się z włóknieniem i szkliwieniem kłębuszków i śródmiąższu nerek oraz z zanikiem kanalików nerkowych wyniku stwardnień naczyń nerkowych zmniejsza się przepływ krwi w obrębie kory, co prowadzi do postępującego spadku filtracji kłębuszkowej. U osób starszych dochodzi do zaburzenia mechanizmów zagęszczania moczu, co powoduje obniżenie gęstości względnej porannej próbki moczu. Upośledzeniu ulegają także cewkowe mechanizmy odpowiedzialne za kontrolowanie gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej ustroju. W przypadku odwodnienia lub przewodnienia lub nadmiernego obciążenia niektórymi pierwiastkami, jonami wodorowymi i resztami kwasowymi może łatwo dochodzić do zaburzeń, zwłaszcza gospodarki sodowej i potasowej oraz do kwasicy metabolicznej. Najczęstsze choroby to: choroby tętnic nerkowych, ostra niewydolność nerek. Układ rozrodczy – kobiety tracą zdolność rozmnażania około 40 lat od osiągnięcia dojrzałości płciowej. Zdrowi mężczyźni mogą zachować te funkcje do późnej starości. U kobiet proces starzenia przebiega bardziej gwałtownie- z wiekiem spada u nich liczba komórek jajowych, a wzrasta liczba mutacji chromosomowych. Około 50 r.ż. liczba niedojrzałych komórek jajowych w jajnikach spada do zera. Pod wpływem hormonów przysadki mózgowej dochodzi do zmian degeneracyjnych w jajnikach. Po okresie menopauzy obniża się gwałtownie poziom hormonów płciowych. Od początku menopauzy obserwuje się wiele zmian fizycznych w narządach układu rozrodczego. Zmniejszeniu ulega masa macicy, pochwa kobiety maleje, a ściany jej stają się cieńsze, spada ilość wydzielanego śluzu mężczyzn dochodzi do obniżenia poziomu sterydów płciowych, jednaj proces ten ma mniej gwałtowny przebieg. Ponadto u mężczyzn powiększa się gruczoł krokowy powodując utrudnienie w oddawaniu moczu. Układ mięśniowo-szkieletowy- u osób po 50 r.ż. zachodzi do zaniku tkanki kostnej, proces ten przebiega intensywniej u kobiet niż u mężczyzn. U niektórych osób dochodzi do rozwoju osteoporozy. Przyczyna osteoporozy nie jest do końca znana, często jest łączona ze zmianami poziomu hormonów takich jak estrogeny, kalcytonina, kortykosterydy, progesteron. Ważną rolę przypisuje się czynnikom dietetycznym szczególnie niedoborowi wapnia i witaminy D. Z przeprowadzonych badań wynika, że kuracja estrogenowi, przyjmowanie wapnia i wysiłek fizyczny spowalnia tempo niszczenia kości po okresie menopauzy. Z wiekiem występuje bolesność stawów, słabną mięśnie, kości łatwiej ulegają złamaniu. Z wiekiem więzadła tracą swoją elastyczność, mięśnie muszą, więc wykonać większą pracę, zły stan naczyń krwionośnych powoduje gorsze ich odżywienie i przeciążenie.
Układ nerwowy- zmniejszenie się masy mózgu- dotyczą one zawartości płynu, ale również poszczególnych komórek. Najsilniej kurczą się płaty czołowe, siedlisko myśli. Następstwem tego mogą być kłopoty z koncentracją i zmniejszenie zdolności skupienia się na kilku rzeczach jednocześnie. Obserwujemy również zmiany w hipokampie, w narządzie odpowiedzialnym za powstawanie i przywoływanie wspomnień. W procesie starzenia dochodzi do starzenia się komórek glejowych, przez co nie mogą one prawidłowo „ opiekować się „ komórkami nerwowymi komórkach nerwowych dochodzi do kurczenia i łysienia dendrytów. Zmniejsza się liczba połączeń pomiędzy komórkami nerwowymi. Obniżeniu ulega sprawność receptorów, wydłuża się czas reakcji i zmniejsza szybkość ruchów dowolnych. U osób w starszym wieku częściej występują zaburzenia psychiczne. Najczęściej spotykane to otępienie, zwłaszcza choroba Alzheimera, depresja i zaburzenia świadomości. U osób starszych jedną z podstawowych przyczyn zgonów i inwalidztwa są choroby naczyniowe mózgu, najczęściej występujący jest udar mózgu.

52. Homeostaza ontogenetyczna – homeoreza jest to zjawisko polegające na utrzymywaniu stanu równowagi dynamicznej – w ramach normy reakcji osobnika – między czynnikami wewnętrznymi organizmu a ciągle zmieniającymi się czynnikami środowiska zewnętrznego.

53. Zasady samoregulacji ontogenezy:
1) rozwój według programu zadanego przez materiał dziedziczny,
2) rozwój odpowiedni do określonego środowiska zewnętrznego, tj. w zależności od środowiska zewnętrznego,
3) regulacja rozwoju ontogenetycznego poprzez korygowanie odchyleń i odtwarzanie normalnych reakcji podczas zakłóceń.

54. Obie płcie różnią się stopniem homeorezy, a mianowicie:
1) obserwuje się większą u kobiet niż u mężczyzn odporność na „wytrącenie w dół”;
2) większą u płci żeńskiej odporność na „wytrącenie wzwyż”.
Gorsza u płci męskiej niż u żeńskiej homeoreza polega na słabszej u mężczyzn odporność na wytrącenie z indywidualnej, genetycznie zaprogramowanej trajektorii rozwojowej przez stresy środowiskowe. Chodzi przy tym zarówno o odporność na „wytrącenie w dół”, jak i na „wytrącenie wzwyż”.

55. Okres bujania: wzrost na długość. Okres pełnienia: rozrost na szerokość

56. Zmiany proporcji ciała wraz z wiekiem: proporcje małego dziecka wraz z wiekiem zmieniają się i różnią się od proporcji osoby dorosłej. Jest to wynikiem różnej dynamiki rozwoju poszczególnych cech. Noworodki i niemowlęta posiadają: dużą głowę, krótką szyję, długi tułów, krótkie kończyny. Proporcje kończyn górnych i dolnych-ok.5 roku życia długość kończyn dolnych jest mniejsza od kończyn górnych. Podudzie w stosunku do uda, a przedramię w stosunku do ramienia jest dłuższe. W ciągu rozwoju ontogenetycznego dł. kończyn dolnych zwiększa się ok. 5 razy, a długość kończyn górnych ok.4 razy. Zmiany długości tułowia z wiekiem-długość tułowia zwiększa się trzykrotnie po trzecim roku życia wzrastanie staje się wolniejsze w stosunku do kończyn. Po pewnym okresie dojrzewania następuje wyrażne wyrównanie proporcji związane z zahamowaniem wzrostu kończyn i dalszym wzrostem tułowia. Kształt klatki piersiowej- u noworodków jest cylindryczna, a w roku rozwoju osobniczego ulega spłaszczeniu związane jest to z większym tempem wzrostu wymiaru poprzecznego w stosunku do wymiaru strzałkowego, a także zmianą kąta ustawienia się żeber. Zmiana obwodu głowy w stosunku do obwodu klatki piersiowej-u noworodka obwód głowy jest o ok. 2 cm. Większy od obwodu klatki piersiowej, w 3 m-c życia następuje przekrzyżowanie się obu tych obwodów, jest to moment zmienny i zależy od osobnika, ponieważ dzieci są w wieku 3 lat u których obwód głowy jest większy od obwodu klatki piersiowej.

57. Różne pojęcia płci wynikające z różnych kryteriów jej wyznaczania: 1. Płeć chromosomalna ( genetyczna) jest określana rodzajem chromosomów płciowych, które zostały przekazane przez parę rodzicielska. Męskość czy żeńskość osobnika jest ustalona genetycznie.
2. Płeć chromatynowa – określa ją obecność ciałek Barra w jądrach komórek kobiet lub ich brak u mężczyzn. Płeć chromosomalna i chromatynowa stanowią o płci genetycznej.
3. Płeć gonadalna wyznaczana jest przez formowanie się typu gonady – jąder u mężczyzn i jajników u kobiet. Płeć gonadalna powstaje w początkach 7 tygodnia życia wewnątrzłonowego.
4. Płeć hormonalna (metaboliczna) – jest uwarunkowana jakością i ilością wydzielanych hormonów płciowych determinujących rozwój cech płciowych. Istnieje bowiem wrodzona tendencja do ich feminizacji przy braku działania hormonów męskich – androgenów. Płeć hormonalna można oznaczać od okresu dojrzewania, na podstawie wydzielania hormonów płciowych.
5. Płeć somatyczna (fenotypowa) jest określana rozwojem wewnętrznych narządów płciowych, na podstawie rozwoju gonad i dróg wyprowadzających oraz zewnętrznych narządów płciowych, przez obecność prącia, jąder i moszny u mężczyzn, a sromu u kobiet. Płeć somatyczna określać można od początku 3 miesiąca życia wewnątrzmacicznego. Ponadto wszystkie cechy budowy ciała tworzą pojęcie płci somatycznej.
6. Płeć metrykalna (prawna) jest ustalona przy urodzeniu na podstawie budowy zewnętrznych narządów płciowych. Przerost łechtaczki imitującej obecność prącia i inne zaburzenia rozwojowe mogą prowadzić do mylnych określeń. Dlatego prawo powinno przyjąć trzy kryteria stosowane przez lekarzy, tzn. sprawdzenie płci chromosomowej, gonadalnej i fenotypowej i jeżeli wszystkie trzy testy dają zgodny wynik – na ich podstawie należy określić pleć dla celów małżeństwa, nie biorąc pod uwagę żadnych interwencji chirurgicznych.
7. Płeć psychiczna jest związana z poczuciem przynależności do określonej płci. Pleć psychiczna nie jest cecha dziedziczną, lecz nabyta we wczesnym okresie życia. Orientacja psychoseksualna wykształca się do 2 roku życia. Dziecko nabiera przekonania o swojej przynależności do określonej płci dzięki stałym oddziaływaniom otaczających je osób. Mechanizmy decydujące o kształtowaniu się poczucia płci psychicznej nie są w pełni ustalone. Zaburzona prawidłowa orientacja psychoseksualna, tzw. transseksualizm, oznacza sprzeczność miedzy poczuciem płci psychicznej a płcią genetyczna i fenotypową.

58. Tendencja przemian, zmienność czasowa lub trend sekularny – zjawisko przyspieszonego rozwoju biologicznego człowieka, osiąganie wyższych wartości ostatecznych wymiarów ciała pomiędzy kolejnymi pokoleniami ludzi zamieszkujących dany teren. Zmiany te powodują międzypokoleniową zmienność fenotypowych właściwości cech morfofunkcjonalnych zachodzących pod wpływem rozwoju cywilizacji.

59, 60. Elementy składowe tendencji przemian:
1) akceleracja, czyli przyspieszenie rozwoju i dojrzewania biologicznego.
2) zmiana kolejności niektórych etapów rozwojowych;
3) retardacja procesów inwolucyjnych, czyli opóźnienie procesów starzenia.
Przez akcelerację rozwoju rozumie się między pokoleniowe przyspieszenie rozwoju biologicznego i dojrzewania, a wiec wcześniejsze osiąganie kolejnych etapów rozwoju. Proces ten w okresie ostatniego stulecia uległ wyraźnemu nasileniu. Zwiększenie wysokości ciała w końcu XIX wieku szacowano na 0,3 cm na dziesięciolecie, w początkach XX wieku na 0,5 cm, a w drugiej połowie tego wieku na 1-3 cm na dziesięciolecie. Akceleracji ulęgają w większym, stopniu te cechy, których determinacja genetyczna jest słabsza, a wiec główne przyczyny tego zjawiska leża w zmianach czynników zewnętrznych. Akceleracja nieco silniej przejawia się u chłopców, a także dotyczy bardziej wysokości ciała niż jego masy. Podkreśla się też zmianę innych proporcji, np. wydłużenie kończyn i brak zmian w długości tułowia. Obserwuje się również tendencję do wcześniejszego wyrzynania zębów mlecznych i stałych. Wcześniejsza jest inwolucja migdałków, szyszynki i grasicy, wcześniej maja miejsce zmiany gospodarki hormonalnej związanej z dojrzewaniem. Akceleracji ulega również rozwój motoryczny, czego przejawem jest wcześniejsze siadanie, stanie dzieci i lepsze wyniki testów sprawności motorycznej. Jednakże polepszenie owo następuje w tempie wolniejszym niż wzrost wysokości ciała, zaś mierniki wytrzymałości nie wykazują akceleracji, a nawet maja tendencje przeciwną. Obniżenie wytrzymałości, tzn. zdolności do wykonywania długotrwałych wysiłków, dotyczy szczególnie dziewcząt. Zmiana kolejności niektórych etapów rozwojowych dotyczy kostnienia i dentycji. Najczęściej wymienia się zmianę kolejności wyrzynania się zębów stałych. Otóż do niedawna z reguły jako pierwsze wyrzynały się dolne pierwsze trzonowce, następnie zaś pierwsze siekacze, obecnie natomiast kolejność ta uległa odwróceniu. Obecnie obserwuje się retardacje procesów inwolucji starczej. Proces ten zwykle jest dokumentowany przesuwaniem w górę wieku menopauzy kobiet. Szacuje się, że menopauza u kobiet w starożytności miała miejsce w wieku około 40 lat, w okresie nowożytnym w około 45 roku życia, w połowie naszego stulecia w populacjach Europy, przesunęła się do około 49 lat, a w latach 70-tych do granicy 55 lat. Zaobserwowano również opóźnianie się zmian wstecznych w narządach ruchu, w sprawności fizycznej, w zdolnościach akomodacyjnych oczu oraz w zmianach ciężaru narządów wewnętrznych.

61. Skutki tendencji przemian:
- występuje zwiększenie rozbieżności, zwłaszcza w okresie okołopokwitaniowym między wiekiem kalendarzowym i rozwojowym. W konsekwencji wiek kalendarzowy stał się słabym miernikiem rozwoju, bowiem zwiększył się zakres zmienności międzyosobniczej cech, co utrudnia określenie normalności rozwoju;
- przyspieszonemu rozwojowi fizycznemu i dojrzewaniu płciowemu nie towarzyszy przyspieszenie dojrzałości społecznej, która wraz z wydłużaniem nauki szkolnej ulega raczej retardacji. Prowadzi to do różnych trudności wychowawczych;
- w medycynie podkreśla się większą wrażliwość ustroju, zwłaszcza chłopców, na wpływ czynników środowiskowych, które nie zawsze korzystnie się zmieniają;
- następuje dezintegracja morfologiczno – funkcjonalna spowodowana m. in. Zaburzeniami proporcji miedzy wymiarami serca i naczyń oraz dezintegracja morfologiczna, gdyż np. mięśnie zmniejszają się, a tkanka tłuszczowa zwiększa się.

62. Główne przyczyny tendencji przemian: Główna rolę odgrywają tu zmiany fenotypowe o charakterze adaptabilnym, chociaż podkreśla się również wpływ czynników genetycznych i paragenetycznych. W wielu pracach na ten temat trend sekularny jest rozumiany jako ciąg zmian fenotypowych zachodzących stopniowo z pokolenia na pokolenie i postępujących w stałym kierunku pomimo możliwych krótkotrwałych fluktuacji. Trendy sekularne były i są głównie rezultatem awansu cywilizacyjnego społeczeństw, przede wszystkim poprawy poziomu odżywiania i malejącego obciążenia chorobami wieku dziecięcego.

63. Zjawisko heterozji- zjawisko nazywane również wybujałością lub wigorem mieszańców pierwszego pokolenia, fenotypowy skutek współdziałania genów u heterozygot. Dzięki niemu mieszańce pierwszego pokolenia mogą znacznie przewyższać wartością fenotypową cech ilościowych swoich homozygotycznych rodziców. Heterozja dotyczy głównie cech związanych z rozrodem oraz szybkości rozwoju osobniczego (wzrost i masa ciała), a także większej odporności na choroby i zdolności przystosowawczych do niekorzystnych czynników środowiskowych. Najkorzystniejszym dla hodowcy zjawiskiem jest przewaga cech mieszańców pierwszego pokolenia nad wartością fenotypową rodzica reprezentującego rasę o wyższej wartości interesującej cechy. U zwierząt gospodarskich przewaga mieszańców pierwszego pokolenia nad średnią wartością fenotypową cechy rodziców waha się od 1-15%. W drugim pokoleniu uzyskanym z kojarzenia osobników pierwszego pokolenia, efekt heterozji maleje wskutek zaniku korzystnego współdziałania genów allelicznych i nieallelicznych. Efekt heterozji jest zjawiskiem przeciwstawnym depresji inbredowej.

67. Wpływ teratogenów na rozwój zarodka w różnych stadiach: zależy od składu genetycznego organizmu, który został na ich działanie narażony. Zasada genetycznego różnicowania wrażliwości występuje zarówno w przypadku jednostek obcych gatunków (np. talidomid- płód człowieka jest silnie wrażliwy na te substancję, a królika nie), jak i jednego gatunku (np. gdy w czasie ciąży matki spożywają alkohol jedne dzieci posiadają wady wrodzone, inne już nie). Zależy także od momentu ich działania. I tak w ciagu 2-3 pierwszych tygodni po zapłodnieniu płyny zygoty nie mieszają się z płynami organizmu matki- a więc zygota jest względnie niewrażliwa na działanie teratogenów. Dopiero od momentu wszczepienia zygoty w macicę, substancje krwiobiegu matki mogą mieszać się z krwią embrionu. Od 2-8 tygodnia po zapłodnieniu teratogeny mogą powodować uszkodzenia formułujących się już narządów. Kiedy narządy są już uformowane, tetrogeny zaczynają wpływać na opóźnienie rozwoju lub uszkodzenie tkanek. Jak widać natężenie negatywnego działania teratogenów skupiające się na danym narządzie zależy od stadium rozwoju tego narządu, w czasie, gdy matka zaraziła się danym teratogenem oraz od natężenia danego tetrogenu. Działanie teratagenów może objawiać się zewnętrznie (np. talidomid powodował deformacje kończyn) lub wewnętrznie i sensorycznie (np. różyczka). Może ono powodować śmierć, uszkodzenie narządów i tkanek- deformacje, opóźnienia w rozwoju lub zaburzenia w funkcjonowaniu i zachowaniu. Teratogeny w różny sposób mogą przedostawać się do płodu, tj. bezpośrednio (np. promieniowanie przez skurę matki) lub pośrednio (np. przez krew i błony łożyska). Wady wywołane działaniem teratogenów na komórki płciowe nazywa się gametopatiami, na wady między 1 a 15 dniem- blastopatiami, między 16 a 60- embriopatiami, a dalej- fetopatiami. Ważne jest, że ten sam teratogen działający w różnym okresie rozwoju zarodka, może wywołać różne wady- dlatego wyróżniamy momenty krytyczne rozwoju, okresy embriologiczne zapisane w postaci tabel.

68. Tetratogeny dzielimy na czynniki: 1. chemiczne: - alkohol powoduje zespół alkoholowy płodu (FAS). Nadmiar u kobiet powoduje niedobór witamin i mikro-/makroelementów oraz wady płodu w odniesieniu do wzrostu i rozwoju, w obrębie części twarzowej, niedorozwój paznokci, nadmierne owłosienie, skrzywienie palców, wady nerek. Nadmiar u mężczyzn uszkadza proces spermatogenezy; dzieci o zaniżonej masie ciała - nikotyna powoduje opóźnienie wzrostu wewnątrzmacicznego zarodka, zwiększa ryzyko poronienia i przedwczesnego porodu, zmniejsza masę ciała i iloraz inteligencji płodu - kofeina powoduje efekt ko teratogenny, przyjmowana z innymi tetro genami może zwiększać ich działanie - leki, np. thalomiden powodował narodziny dzieci bez kończyn, bądź z kończynami poskręcanymi na kształt płetw foki. Hormony płciowe (VACTERAL) o działaniu progesteronu, czy androgenu mogą powodować niedorozwój pochwy i macicy, zrost warg sromowych, powiększenie łechtaczki. Diethylstilbestron- zaburzenia rozwoju narządów płciowych u potomstwa oraz podnosi ryzyko raka pochwy. Insulina i leki hipoglikemiczne powodują małomózgowie, rozszczep kręgosłupa, wargi, podniebienia, wady serca, kręgów, żeber, układu pokarmowego. Tetracyklina wpływa na wady uzębienia mlecznego. Streptomycyna- uszkodzenie nerwu słuchowego lub upośledzenie słuchu, głuchotę. Preparaty przeciwnowotworowe powodują poronienia, śmierć wewnątrzmaciczną, wady ośrodkowego układu nerwowego. Dialektyna- opóźnienie wzrostu wewnątrzmacicznego, małogłowie, niedorozwój twarzy i umysłowy, wady kończyn, serca, nerek, rozszczep podniebienia i warg. Trimetadion- upośledzenie umysłowe i mowy, nisko osadzone oczy, wady serca i szczątkowe gonady -nadmiar witaminy A powoduje wodogłowie, demorfizm twarzy, wady serca, brak zawiązka grasicy - kokaina powoduje niedotlenienie zarodka, wady serca, ośrodkowego układu nerwowego, małomózgowie, upośledzenie umysłowe, niedrożność jelit, wady kończyn - zawiązki rtęci powodują niedorozwój układu nerwowego, kostnego, zaburzenia mowy - chloro fenole powodują przebarwienia skóry i opóźnienie wzrostu 2. fizyczne: - promieniowanie jonizujące powoduje wewnątrzmaciczne uszkodzenie chromosomów, wady wrodzone, upośledzenie umysłowe, poronienia - przegranie i hałas 3. infekcyjne, tj. mikroorganizmy chorobotwórcze (różyczka, opryszczka, ospa, cytomegal, grypa. AIDS, kiła) powodują śmierć płodu lub wady wrodzone (zaćmę, głuchotę, wady serca, jaskrę, małoocze, małomózgowie, wady zębów i szkliwa, niedorozwój umysłowy) 4. odżywcze, tj. niedobory pokarmowe, np.; jodu- upośledzenie wzrostu, wole, opóźnienie rozwoju 5. mechaniczne: - mała ilość płynu owodniowego, niewspółmiernie szybki przyrost płodu, nadmierne napięcie ściany macicy mogą spowodować ucisk płodu- przyczyna wad posturalnych, tj. skrzywienie kręgosłupa, zwichnięcie stawu biodrowego, nadmierny wyprost kolan, stopa końsko-szpotawa, zniekształcenia trzewioczaszki, porażenia nerwów, taśmy owodniowe

69. Zaburzenia wzrastania związane z nieprawidłowym wydzielaniem hormonu wzrostu: Karłowatość przysadkową cechuje niedobór hormonu wzrostu. Już między 1 a 3 rokiem życia tempo wzrastania ulega zwolnieniu. Niedobór wzrostu z wiekiem staje się coraz bardziej widoczny i w wieku szkolnym wynosi ok. 16-30cm. W przypadku karłowatości przysadkowej stwierdza się znaczne opóźnienie wieku kostnego, radiogramy czaszki ujawniają wyraźną dysproporcję między prawidłowymi w stosunku do wieku rozmiarami części twarzowej, które są zatrzymane na poziomie dzieci 2-5-letnich. Dojrzewanie płciowe występuje późno i przebiega powoli. Przez podanie hormonu wzrostu można uzyskać przyrost wysokości ciała od kilkunastu do 30 cm.
Gigantyzm jest chorobą cechująca się nadmiernym wzrostem (powyżej 200 cm u mężczyzn i 190 cm u kobiet). Gigantyzm przysadkowy rozpoczyna się w dzieciństwie lub młodości, kiedy nie doszło jeszcze do zrostu nasad kości z trzonami. Nadmiernie szybki skok wzrostu zachodzi zwykle między 10 a 12 rokiem życia. Poziom pomimo okazałego wzrostu i silnego rozwoju mięśni osoby takie są słabe, łatwo się męczą i są mało sprawne fizycznie.
Akromegalią nazywamy chorobę zależną od nadmiernego wydzielania hormonu wzrostu u osób dorosłych. W następstwie nadmiaru hormonu wzrostu dochodzi do postępującego rozrostu chrząstek (żebrowych, stawowych, nosa, uszu, krtani), przerostu mięśni, pogrubienia kości, powiększenia narządów miąższowych (serca, nerek, wątroby). Twarz jest charakterystycznie zmieniona, rysy pogrubiałe, wydłużona żuchwa, powiększone dłonie i stopy. Cechy fizyczne akromegalii mogą jednak także wystąpić u dzieci przed ukończeniem wzrastania, jeśli nadmiar hormonu wzrostu jest duży i trwa dostatecznie długo.

70. Budowa ciała i postawa ciała człowieka obrazują przestrzenne ułożenie ciała i są wyrazem aktualnego stanu aparatu ruchu, Budowa całego ciała czy poszczególnych jego części zależy przede wszystkim od struktury somatycznej, natomiast postawa ciała jest kategorią czynnościową (funkcjonalną). Jest ona wyrazem nawyku „trzymania się” i opera się na fizjologicznej funkcji warunkującej stan właściwego napięcia odpowiednich grup mięśni, co prowadzi do ułożenia poszczególnych segmentów ciął i wyznacza jego ogólne zrównoważenie. Miedzy budową i postawą ciała występują związki i w niektórych przypadkach trudno jest określić czy dany objaw jest zmiana w budowie czy w postawnie ciała. Dlatego tez do analizy wad postawy ciała włącza się takie defekty budowy, jak np. płaskostopie czy koślawość kolan. Wyrazem związków między postawą ciął a jego budową jest także fakt, iż typy o silnej budowie (o przewadze mezomorfii) odznaczają się na ogół bardziej poprawną postawa, zaś typy o przewadze czynnika ektomorficznego są bardziej skłonne do nabywania błędów i wad w postawnie.

71. Konstytucja (biotyp) jest to zespół genetycznie zdeterminowanych właściwości psychicznych i fizycznych osobnika, modyfikowanych w trakcie rozwoju osobniczego przez czynniki środowiska zewnętrznego. Obecnie konstytucję ujmuje się najczęściej jako stan reaktywności organizmu, wytworzony w procesie wzajemnych oddziaływań czynników środowiska na genotyp.

72. Przez pojęcie typologii budowy ciała rozumiemy usystematyzowanie rozmaitych rodzajów i typów budowy ciała ludzkiego pod względem podobieństwa i różnic poszczególnych cech. W rożnych systemach typologicznych ujmowano najczęściej takie właściwości jak:
a) budowa morfologiczna decydująca o wyglądzie i kształcie ciała,
b) cechy mówiące o aktualnym stanie tkanek (kośćca, mięśni, tkanki tłuszczowej),
c) cechy fizjologiczne i biochemiczne, przemiany materii, czynności hormonalnej, typ układu krążenia,
d) typ układu nerwowego decydujący o cechach osobowości psychicznej,
e) właściwości odpornościowe ustroju, cechy patologiczne i anomalie.
Pierwsza typologia – Hipokratesa (IV w.p.n.e.) wyróżniła dwa typy:
- suchotniczy – o szczupłej budowie,
- apoplektyczny – o budowie silnej, masywnej.
Typologia Hipokratesa została uzupełniona przez Galena. Na podstawie kryteriów charakterologicznych wyróżnione zostały cztery typy temperamentów – humory:
- choleryczny – (chole-żółć) – wybuchowy, cechuje się łatwością utraty panowania nad sobą, reakcjami niewspółmiernymi z bodźcami,
- sangwiniczny – (sanguis-krew) – o usposobieniu pogodnym, uczuciowym, aktywnym i żywym w reakcjach,
- flegmatyczny – (flegma-śluz) – o małej pobudliwości, zrównoważeniu, opanowaniu i wytrwałości w działaniu,
- melancholiczny – (melas chole-czarna żółć) – cechuje się małą ruchliwością, apatią, przewlekłymi stanami przygnębienia.

73. Proces posturogenezy polega na kształtowaniu się postawy ciała w ontogenezie. Trzonem postawy ciała jest kręgosłup. Elementem umożliwiającym mu wytrzymywanie znacznych obciążeń są jego krzywizny fizjologiczne. Wytwarzają się one w związku z pionizacją osobnika poddawanego znacznym i zmiennym obciążeniom, zmuszonego do stałego równoważenia całości postawy drogą przesunięć odpowiednich segmentów ciała nad płaszczyzną podparcia.

74. Kształtowanie się krzywizn kręgosłupa w trakcie ontogenezy przebiega w sposób następujący: w okresie płodowym występuje ogólna kifoza tylnej ściany tułowia. Noworodek posiada niemal zupełnie prosty kręgosłup. W wyniku pracy mięśni karku towarzyszących podnoszeniu głowy kształtuje się lordoza szyjna (ok.3-4 miesiąca życia), jej pogłębienie następuje przy siadaniu i raczkowaniu. Siadanie (ok.6 miesiąca) przyczynia się do kształtowania rozległej kifozy piersiowej. Ok.9-12 miesiąca życia, w efekcie pionizacji, następuje wysunięcie ku przodowi talerzy biodrowych przy równoczesnym cofnięciu klatki piersiowej ku tyłowi. Powoduje to powstanie lordozy lędźwiowej. Krzywizny kręgosłupa początkowo nie są stałe. Ich względna stabilizacja następuje od 3 roku życia, ale znaczny wzrost tułowia przy słabych mięśniach utrzymujących kręgosłup powoduje ciągłe modyfikacje krzywizn. W wieku 4-6 lat dominuje kifoza piersiowa, charakterystyczny jest również wypukły brzuch w związku z bardzo słabymi mięśniami, wchodzącymi w skład jego ścian. O ukształtowaniu się przednnio-tylnego wygięcia kręgosłupa, a w tym również typu postawy dziecka, można mówić dopiero w wieku ok.7 lat. W wieku 8-11 lat wraz ze stopniowym rozwojem silnych mięśni grzbietu następuje u większości dzieci (zwłaszcza u chłopców) znaczne pogłębienie lordozy lędźwiowej. W okresie skoku pokwitalnego obserwujemy często pogłębienie się kifozy piersiowej (tzw. kifoza młodzieńcza) spowodowane dystonią mięśni grzbietu w tym okresie rozwojowym. Właściwy dla człowieka sposób trzymania się ustala się ostatecznie w okresie młodzieńczym, tj. około 18 roku życia. Dla młodych mężczyzn charakterystyczna jest postawa o zrównoważonym wygięciu kręgosłupa, dla kobiet – o lekko pogłębionej lordozie lędźwiowej. Zmiany postawy ciała w okresie starości są wyrazem zmian tkanki łącznej oraz zmniejszonej siły mięśniowej. Człowiek stara się wówczas podświadomie zrównoważyć ciężar ciała elementami podporowymi w większym niż poprzednio. Statyka ulega zaburzeniu również z powodu zmian wstecznych w aparacie więzadłowo-stawowym. Wszystko to prowadzi do dalszego pogłębienia fizjologicznych krzywizn kręgosłupa (np. garb starczy jako wyraz zwiększonej kifozy piersiowej).

75. Charakterystyczne cechy prawidłowej postawy ciała

- prostym ustawieniem głowy,

- fizjologicznymi wygięciami kręgosłupa w płaszczyźnie strzałowej oraz prostym kręgosłupem w płaszczyźnie czołowej,

- dobrze wysklepioną klatką piersiową; przednia ściana klatki piersiowej powinna być częścią najdalej wysuniętą ku przodowi,

- dobrze podpartą miednicą na głowach kości udowych,

- prostymi kończynami dolnymi i prawidłowo wysklepionymi stopami,

- esowaty kształt kręgosłupa, wypukłości ; do przodu- szyjny i lędźwiowy, do tyłu- piersiowy i krzyżowy.

76. Najczęściej przy określaniu wieku rozwojowego (fizjologicznego) posługujemy się następującymi kryteriami:
1) wiekiem morfologicznym (sylwetki),
2) wiekiem kostnym (szkieletowym),
3) wiekiem zębowym,
4) wiekiem wtórnym cech płciowych.

77. W analizie stopnia rozwoju kości długich uwzględnia się następujące cechy:
- pojawienie się pierwotnego punktu kostnienia,
- stadium wzrostu,
- kształtowanie się nasad,
- osiągnięcie ostatecznego kształtu,
- zespolenie się nasad z trzonem.
Zespolenie nasad z trzonami kości następuje u dziewcząt ok.2 lat wcześniej niż u chłopców. U chłopców większa jest także dyspersja wieku kostnego i częstsze jego opóźnienie w stosunku do wieku kalendarzowego niż u dziewcząt.

78. Ocena wieku zębowego dziecka: W 4 tygodniu życia wewnątrzłonowego kształtuje się jama ustna zarodka, jest ona wysłana nabłonkiem entodermalnym wnikającym z powłoki zewnętrznej głowy zarodka. Z nabłonka tego powstaje listewka zębowa, z której tworzą się zawiązki zębów. Działanie czynników zaburzających w postaci rozszczepów wargi i podniebienia oraz nieprawidłowej liczby zębów. Od 4 miesiąca życia płodowego rozpoczyna się proces mineralizacji zawiązków zębów mlecznych.
Korony siekaczy mlecznych są uformowane na 4-6 miesięcy przed ich wyrżnięciem, pozostałych zębów mlecznych na 6-12 miesięcy przed ich ukazaniem się w jamie ustnej. Ząbkowanie pierwsze trwa średnio od 6 do 30 miesiąca życia. Opóźniony początek ząbkowania oraz wydłużenie tego procesu obserwuje się często u wcześniaków i dzieci z niska masą urodzeniową. Wiek zębowy określa się na podstawie liczby zębów wyrżniętych u badanego dziecka i porównaniu jej z tablica podającą przeciętny wiek wyrzynania się poszczególnych rodzajów zębów. Dla ułatwienia szybkiej oceny wieku zębowego przyjmuje się następujące kryteria:
a) dziecko roczne powinno mieć wyrżniętych 8 zębów (wszystkie siekacze)
b) dziecko półtoraroczne- 12 zębów (8 siekaczy i 4 pierwsze trzonowce)
c) dziecko 2 –letnie 16 zębów (8 siekaczy, 4 pierwsze trzonowce, 4 kły)
d) dziecko 2,5 roczne – 20 zębów (wszystkie mleczne).

79. Wiek kalendarzowy nie jest i nie może być miarą dojrzałości biologicznej osobnika. Znajomość wieku kalendarzowego osobnika jest punktem wyjścia przy ocenie rozwoju fizycznego. Do obliczenia wieku kalendarzowego potrzebna jest data badania i data urodzenia dziecka. Dane przedstawiamy w postaci ułamka dziesiętnego i od daty badania odejmujemy datę urodzenia.
Wiek biologiczny jest to stopień zaawansowania danego osobnika w rozwoju. Przez zaawansowanie w rozwoju rozumiemy m.in. osiągnięty przez osobnika procent ostatecznych wymiarów ciała, odsetek całkowitej liczby zębów właściwych człowiekowi dorosłemu, stopień skostnienia układu kostnego, stopień rozwoju cech płciowych itp. Wiek biologiczny określa więc stan dojrzałości poszczególnych układów organizmu w kolejnych etapach rozwoju osobniczego. Wiek biologiczny traktowany jest często jako pojęcie szersze, obejmujące całe życie osobnicze (także inwolucję).
Wiek rozwojowy w odróżnieniu od wieku kalendarzowego jest miarą biologicznej dojrzałości organizmu, wskazuje ona bowiem na stopień zaawansowania w rozwoju niektórych cech lub układów ustroju. Właściwa ocena rozwoju fizycznego dziecka powinna być oparta na jego wieku rozwojowym, gdyż tylko w przypadku znajomości wieku rozwojowego dziecka możemy określić, czy jest ono rozwojowo (biologicznie) młodsze lub starsze niż by to wynikało z jego wieku kalendarzowego. Ocena wieku rozwojowego danego osobnika sprowadza się zwykle do podania czasu, w którym wystąpiło zjawisko przyjęte jako kryterium oceny wieku rozwojowego. Stąd oceniając wiek rozwojowy dziecka, oceniamy stopień zaawansowania czyli przyspieszenia lub opóźnienia danej właściwości biologicznej tego dziecka.

80. Wskaźnik stanu dojrzałości biologicznej (WSDB)- wyraża stosunek wieku rozwojowego do kalendarzowego. Oblicz się go ze wzoru (wiek rozwojowy * 100 / wiek kalendarzowy) – 100. – x - 40,1 : opóźnienie patologiczne - 40 - - 20,1 : opóźnienie w granicach fizjologicznych - 20 - +20 : norma + 20,1 - + 40 : przyśpieszenie w granicach fizjologicznych + 40,1 - + x : przyśpieszenie patologiczne Wartości ze znakiem + informują o niezgodności wieku rozwojowego z kalendarzowym w kierunku jego przyśpieszenia, zaś ze znakiem – w kierunku opóźnienia rozwoju.

81. Istnieje kilka rodzajów norm rozwojowych:
- normy populacyjne rozumiane zwykle jako normy ogólnopolskie, np. miasto-wieś, czy jako regionalne normy rozwoju fizycznego,
- normy grupowe (uwzględniające cechy rodziców),
- normy docelowe (konstruowane na wyselekcjonowanej pod względem warunków socjalno-ekonomicznych populacji wielkomiejskich),
- normy uwzględniające somatotyp osobnika.
W trakcie badań przeglądowych najczęściej wykorzystuje się normy populacyjne
najlepszym graficznym obrazem normy rozwojowej jest siatka centylowa, która podaje zakres zmienności cechy.
Normy rozwoju osobniczego dobitnie wskazują na wpływ modyfikatorów społeczno-ekonomicznych na cechy biologiczne człowieka.

11. Budowa i funkcja kwasów nukleinowych.

12. Podobieństwa i różnice w budowie i funkcjach DNA i RNA.

13. Podstawowe zasady kodowania i odczytu informacji genetycznej.

15. Scharakteryzuj typy dziedziczenia cech fenotypu człowieka

32. Podstawowe połączenia kości.

35. Jaką rolę odgrywają poszczególne rodzaje leukocytów w reakcjach immunologicznych

45. Omów podział na okresy ze względu na charakter przemian biologicznych zachodzących w organizmie

46. Na czym polega ocena stanu biologicznego noworodka

47. Omów najważniejsze odruchy bezwarunkowe noworodka

64. Podaj najczęściej występujące błędy w przekazywaniu informacji genetycznej

65. Opisz przykłady mutacji genowych

66. Omów schorzenia będące następstwem aberracji chromosomowych