Władza polityczna, legitymizacja władzy
Pojęcie władzy
Władza jest rodzajem zależności między ludźmi, czyli rodzajem stosunku społecznego. W zależności przyczynowo-skutkowej, władza jest rzeczywistą zdolnością wywoływania zamierzonych rezultatów, bez względu na rodzaj zastosowanych do tego środków. Jest to sposób skutecznego działania.
Wielu teoretyków władzy kładzie nacisk na możliwość stosowania przymusu, jako istotnej cechy zależności władczej
Robert Dahl: Władza jest takim rodzajem zależności pomiędzy podmiotami społecznymi, że zachowania jednego lub więcej podmiotów są uzależnione w określonych okolicznościach od zachowań innych podmiotów.
Władza jest następstwem stratyfikacji społecznej, opartej na nierównej ważności poszczególnych funkcji spełnianych przez określone podmioty (instytucje) na rzecz całego systemu społecznego. Władza jako konsekwencja podziału pracy i specjalizacji.
Normatywna koncepcja władzy: Władza jest następstwem sposobu organizowania się zbiorowości ludzkich w specyficzny porządek (ład) społeczny. Najogólnbiej polega on na specjalizowaniu skreślonych ludzi w rozmaitych czynnościach, których wykonywanie wymaga świadomego wchodzenia z innymi ludźmi w zależności względnie symetryczne (wzajemne, poziome) albo zależności względnie asymetryczne (jednostronne, pionowe). Zależności symetryczne polegają na współdziałaniu i ekwiwalentnej wymianie świadczeń, z pominięciem przewag i korzyści płynących z różnicy miejsca w strukturze społecznej, np. wzajemna pomoc dwóch przyjaciół przygotowujących się do egzaminu. Zależności asymetryczne polegają na korzystaniu z określonych przewag faktycznych lub normatywnie ustanowionych w strukturze przywilejów, co powoduje podporządkowanie czynności jednych podmiotów działających decyzjom innych, a także nierówny udział w ewentualnych korzyściach, np. wykonywanie prac budowlanych pod nadzorem kierownika, ćwiczenie żołnierzy przez kaprala.
Podmiotowość społeczna i stosunek społeczny
Podmiotowość społeczna to normatywnie przyznane danemu podmiotowi (jednostce, grupie) uprawnienie do swobodnego działania w określony sposób i w określonym zakresie, we własnym imieniu i ze skutkiem dla siebie.
Charakterystyka podmiotowości społecznej: a) nie jest naturalną właściwością człowieka, ale właściwością nadawaną mu społecznie, po spełnieniu określonych w normach warunków; b) zakres pozyskiwanej podmiotowości społecznej jest ustalony w odpowiednich normach społecznych (zwyczaju, moralności, religii, prawie), ale mimo to musi być uznany przez partnerów lub inne podmioty. Inaczej powiemy, że podmiotowość społeczna jest określona także przyzwoleniem społecznym; c) podmiotowość społeczna ulega zmianom uwarunkowanym dynamiką sytuacji społecznej danego podmiotu, raz poszerzają a raz pomniejszają możliwości społecznego działania.
Podmiotowość potencjalna – wyznaczona treścią odpowiednich norm społecznych oraz skorygowana przyzwoleniem społecznym.
Podmiotowość realna – część podmiotowości potencjalnej, która w określonych warunkach działania rzeczywiście może być przez dany podmiot urzeczywistniona (zrealizowana).
Proces formalizacji podmiotowości – gdy zwiększają się normatywne lub/i przyzwolone społecznie uprawnienia do działania, ale jednocześnie nie powiększają się odpowiednio do wzrostu uprawnień jego rzeczywiste możliwości działania.
Ufaktycznienie podmiotowości społecznej – gdy dany podmiot posiada coraz to większe możliwości działania, ale nie odpowiadają im normatywne uprawnienia do działania i odpowiednie przyzwolenie społeczne na działanie.
Proces upodmiotowienia – poszerzanie zakresu podmiotowości społecznej o nowe dziedziny działania, podmioty z którymi można wchodzić w interakcje, nowe środki i sposoby działania, wzrost uprawnień i przyzwolenia społecznego.
Proces uprzedmiotowienia – zwężanie zakresu podmiotowości.
Stosunek społeczny jest specjalną zależnością pomiędzy ludźmi, istotnie różniącą się od zależności mechanicznych, biologicznych czy ogólnie – przyrodniczych.
Niezbędne elementy stosunku społecznego: a) co najmniej dwa podmioty społeczne, indywidualne lub zbiorowe; b) co najmniej jedna norma społeczna, określająca sposób wzajemnego działania tych podmiotów w określonej sytuacji; c) co najmniej dwa wzajemnie na siebie skierowane działania podmiotów spod a), z których jeden wywołuje drugi, czyli tzw. interakcja; d) co najmniej jedna wartość – cel, który poprzez interakcje ma być osiągnięty.
Potencjalne stosunki społeczne (istniejące w świadomości) i realne stosunki społeczne (podjęte czynności).
Stosunek społeczny jest symetryczny, jeżeli jego realizacja jest niezależna od stopnia podmiotowości społecznej posiadanego przez podmioty, które wykonują czynności realizujące oraz gdy realizacja tego stosunku nie wpływa na stopień posiadanej podmiotowości, czuli nie jest związana z procesem upodmiotowienia ani procesem uprzedmiotowienia.
Stosunek społeczny jest asymetryczny wtedy, gdy realizujące go podmioty posiadają nierówny stopień podmiotowości społecznej w dziedzinie, w jakiej realizują ten stosunek i gdy dla wykonania czynności realizujących konieczne jest wykorzystanie przewagi stopnia podmiotowości jednej ze stron tego stosunku (dokonuje się proces uprzedmiotowienia jednego z podmiotów).
Władza jako kategoria stosunku społecznego
Władza jest stosunkiem społecznym. Jest możliwością jak i czymś spełnianym. Posiada charakterystykę idealną (przepisaną normami) i realną (uzyskaną poprzez realizowanie tych norm).
Władza rozumiana jako rodzaj zależności normatywnie uregulowanej jest podstawowym założeniem normatywnej koncepcji władzy. Przyjmując taką koncepcję, uznajemy władzę za zjawisko społeczne, tworzone i zmieniane przez ludzi, uzależniające jednych od drugich na zasadzie konwencji, ale realnie wpływające na ich życie i ustanawiające hierarchiczne struktury tych, którzy decydują i tych, którzy są tym decyzjom posłuszni.
Władza jest asymetrycznym stosunkiem społecznym, czyli takim, w którym strony tego stosunku posiadają zróżnicowaną podmiotowość społeczną w określonej dziedzinie działania i dzięki temu mogą go zrealizować. Realizacja polega na tym, że jeden podmiot decyduje o sposobie działania innego podmiotu oraz kontroluje przebieg tego działania. Podmiot posiadający przewagę to podmiot władczy. Kontrola podmiotu władczego obejmuje nie tylko sprawdzanie, czy wykonanie decyzji odpowiada jej treści, ale także jest uprawnieniem i możliwością zastosowania odpowiednich środków wpływających na sposób działania podmiotu realizującego decyzję władczą, czyli podmiotu podporządkowanego. Są to głównie rozmaitego rodzaju kary i nagrody.
Władza jest to taki asymetryczny stosunek społeczny, który umożliwia jednemu podmiotowi osiąganie jego celów (wartości) poprzez kształtowanie podmiotowości drugiego podmiotu.
Różnice pomiędzy władzą a wpływem:
W stosunku władzy podmiot władczy podejmuje decyzję o sposobie realizacji tego stosunku; taką możliwość zapewnia mu normatywnie określona przewaga podmiotowości. W relacji wpływu to podmiot ulegający wpływowi sam podejmuje decyzję o swoim postępowaniu. Nie jest konieczna żadna przewaga podmiotowości.
Wpływ nie jest uregulowany żadnymi normami społecznymi, nie jest stosunkiem społecznym, ale rodzajem zależności.
Nie można wykonywać władzy nieświadomie. Wpływ można wywierać będąc nieświadomym.
Manipulacja jest rodzajem wpływu – świadome i celowe sterowanie postępowaniem ludzi, czego ci ostatni nie muszą być i nie są świadomi.
Kryteria rozmiarów władzy
Normatywne rozmiary władzy – są to uprawnienia władcze (kompetencje), które możemy podzielić na przedmiotowe, podmiotowe i temporalne. Wszystkie określone są w treści norm społecznych, regulujących rodzaje władzy.
Kompetencje przedmiotowe – określają w jakiej dziedzinie życia społecznego i w jakim zakresie podmiot władczy może podejmować wiążące decyzje dla podmiotu podporządkowanego. Zakres obowiązku posłuszeństwa.
Kompetencje podmiotowe – określają charakterystyki podmiotów zobowiązanych do posłuszeństwa decyzjom władczym w wyznaczonym przedmiotowo zakresie. Pozwala odpowiedzieć na pytanie kto powinien być posłuszny decyzjom określonego podmiotu władczego. Kompetencja terytorialna, horyzontalna – dotyczy terytorium na którym obowiązuje posłuszeństwo.
Kompetencje temporalne – określają czas, w którym podmiot władczy może realizować swoje kompetencje przedmiotowe i podmiotowe. Czas ten może być nieoznaczony, albo oznaczony (kadencyjny).
Realne rozmiary władzy – składają się na nie rozmiary psychologiczne i materialne.
Psychologiczne rozmiary władzy wyznaczone są stopniem gotowości do posłuszeństwa podmiotów podporządkowanych. Szczególny rodzaj przeżycia psychicznego, ukształtowanego w procesach socjalizacji i zdeterminowanego wiedzą, przekonaniami, ocenami, wartościami i postawami podmiotów normatywnie podporządkowanych w stosunku do podmiotów władczych. Wpływ mają także czynniki sytuacyjne. Im większa gotowość do posłuszeństwa tym większa władza wertykalna.
Materialne rozmiary władzy określone są przez ilość i jakość środków materialnych pozostających do dyspozycji podmiotu władczego. Środki dzielimy na: a) środki komunikacji (możliwość porozumiewania się z podporządkowanymi podmiotami, także biurokracja); b) środki kontroli i przymusu (charakter techniczny). Przymus jest normatywnie przepisanym stosowaniem kar i nagród wobec podmiotów podporządkowanych po to, aby zapewnić wykonanie decyzji władczej. c) materialne środki potrzebne do realizacji decyzji władczych. Środki produkcji, dostęp do technologii, do wiedzy, umiejętności organizacyjne i inne. Materialne wyposażenie podmiotu władczego często przesądza o realności jego władzy. Niedostatek psychologicznego lub materialnego rozmiaru władzy, który uniemożliwia realizowanie kompetencji władczych jest nazywany formalizacją władzy.
Pojęcie władzy politycznej
Władza polityczna posiada specyficzny przedmiot uregulowań i działań realizujących stosunki władzy politycznej. Przedmiotem tym są dobra publiczne.
Dobrami publicznymi nazwiemy takie materialne i niematerialne wartości-cele, które:
Są powszechnie i trwale pożądanymi stanami rzeczy,
Nie można ich pozyskać, pomnożyć przez działanie indywidualne. Są produktem zbiorowego, złożonego organizacyjnie i długotrwałego wysiłku,
Są uznane za szczególnie cenne.
Do podstawowych dóbr publicznych zaliczamy: bezpieczeństwo, wolność, zabezpieczenie egzystencji (ekonomicznie), potrzeby wyższe (religijne, edukacyjne, medyczne, itp.). Władza jest również postrzegana jako dobro publiczne, posiadanie władzy to jeden z najbardziej pożądanych stanów rzeczy.
Zbiorowość polityczna służy ogólnie pozyskiwaniu, ochronie i pomnażaniu dóbr, a także sposobu dystrybucji, sposobu kontroli. Specyficznym dobrem publicznym staje się także sam sposób wykonywania władzy politycznej i/lub struktura organizacyjna stosunków tej władzy czyli ustrój polityczny.
Podmioty władcze w stosunkach władzy politycznej nazwiemy decydentami politycznymi, ich partnerami są rządzeni.
Władza polityczna to taka, która poprzez instytucjonalne uprzedmiotowienie lub upodmiotowienie ludzi dokonuje dystrybucji, ochrony i kreowania dóbr publicznych.
Metody realizacji władzy politycznej
Realizowanie władzy politycznej to zespół czynności wykonywanych przez rządzących w ramach przyznanych im normatywnie kompetencji władczych.
Na kompetencje składają się uprawnienia decyzyjne i kontrolne, jak i odpowiadające im obowiązki decydenckie.
Przestrzeń kompetencyjna oznacza rozmiary władzy potencjalnej, a także maksimum i minimum uprawnień.
Realizowanie władzy politycznej to wypełnianie przestrzeni kompetencyjnej konkretnymi czynnościami, polegającymi na decydowaniu i kontroli wykonania decyzji. Jest to spełnianie władzy potencjalnej. Czas polityczny – okres kadencji.
Autotelizm władczy – polega na tym, że decydenci zaczynają realizować władzę wyłącznie dla własnego dobra.
Władza polityczna uregulowana jest normami politycznymi oraz przyzwoleniem społecznym na władzę.
Normy polityczne – nazwa zbiorcza wszystkich norm społecznych, których przedmiotem regulacji są stosunki władzy politycznej. Są to odpowiednie normy prawne, szczególnie prawa ustrojowego.
Przyzwolenie społeczne pozorne (manipulacja) i rzeczywiste (empirycznie stwierdzalne).
Władza sprawowana to decyzje podjęte w ramach decyzji normatywnie możliwych do podjęcia. Zależy od poprawności formalnej decyzji (zgodność z procedurą podejmowania decyzji), poprawności merytorycznej (zgodność z zamiarem decydującego) i poprawności technicznej (wymogi techniki komunikowania).
Rodzaje decyzji politycznych:
Decyzje reaktywne albo sytuacyjne
Decyzje programowe – spełnienie obietnic programu politycznego
Decyzje strategii politycznej – mają służyć zachowaniu stanowisk władczych
Decyzje rutynowe – dotyczące stałych obowiązków rządzących
Po etapie decyzyjnym następuje etap kontrolny. Kontrola decyzji jest częścią przestrzeni kompetencyjnej każdego decydenta.
Kontrola (sensu strictissimo) jest porównywaniem zaistniałego stanu rzeczy ze stanem pożądanym, zamierzonym a nawet idealnym, czyli podstawą kontroli. W ujęciu szerszym jest także przywracaniem zgodności istniejącego stanu rzeczy z podstawą kontroli, czyli egzekucją kontrolną, oraz sankcjonowaniem zgodności/niezgodności istniejącego stanu rzeczy z podstawą kontroli, czyli represją kontrolną.
Gdy podstawą jest norma to mówimy o kontroli normatywnej. Dokonywanie kontroli wykonania decyzji rządzących, czyli władza kontrolna, charakteryzuje się właśnie tym że jest zarazem normatywna, proceduralna i instytucjonalna.
Sprawność władzy kontrolnej – relacja pomiędzy liczbą decyzji skontrolowanych a liczbą potrzebujących kontroli.
Skuteczność władzy kontrolnej – relacja pomiędzy liczbą decyzji skontrolowanych a tych z nich które zostały wykonane w następstwie podjęcia czynności kontrolnych.
Polityczna władza realna to relacja między decyzjami podjętymi w ramach kompetencji władczych a tymi, które zostały wykonane przez podmioty podporządkowane, bez względu na przyczynę ich wykonania.
Normatywna koncepcja władzy politycznej pozwala na rekonstrukcję i zrozumienie świata polityki bez konieczności odwoływania się do bytów transcendentnych, praw przyrody, utajonych zjawisk psychicznych lub absolutnych praw ekonomicznych. Czyni świat stosunków politycznych wytworem całkowicie społecznym, durkheimowskim faktem, który jest zbiorową kreacją człowieka i jednocześnie zwrotnie kreuje jego samego. Tym samym czyni ten świat bardziej zrozumiałym i ułatwia formułowanie dyrektyw praktycznego postępowania.
Metodologiczne i aksjologiczne dylematy legitymacji
Legitymacja (prawomocność) – pewien stan systemu politycznego, ładu społecznego itp.
Legitymizacja (uprawomocnienie) – proces wiodący do tego stanu.
Delegitymizacja to proces odwrotny
Legitymacja tradycyjna – wymaga spełnienia pewnych zewnętrznych lub transcendentalnych wartości lub warunków.
Liberalna koncepcja legitymacji – tylko ta jest prawdziwa która gwarantuje szeroką i świadomą partycypację obywateli w procesie politycznym oraz zdobywa aktywne poparcie obywateli. A. De Tocqueville. Decyzja samoograniczenia wolności, przyznanie prerogatyw rządzącym – ŚWIADOMA DECYZJA.
Koncepcja WEBERA co najmniej część państwa a zwłaszcza elita władzy uznaje go za wzorowy i obowiązujący, a inne grupy nie są zintegrowane przez alternatywna wizje porządku społecznego, uznawana za bardziej wzorowa, obowiązującą.