Proces nauki czytania
Jednym z podstawowych celów edukacji wczesnoszkolnej jest nabycie przez dzieci rozpoczynające naukę szkolną umiejętności czytania. Jej opanowanie jest ogromnie ważnym czynnikiem ich rozwoju umysłowego. Proces ten dokonuje się nie tylko na lekcjach poświęconych czytaniu, lecz także przez rozwój mowy podczas omawiania treści ze wszystkich dziedzin wiedzy.
Czytanie to rozpoznawanie drukowanych lub pisanych symboli, służących jako bodziec do przywołania znaczeń nagromadzonych dzięki wcześniejszym doświadczeniom życiowym i tworzeniu nowych znaczeń drogą manipulacji pojęciami, które czytelnikowi są już znane.
Miles A. Tinker
Psychofizjologiczne podstawy procesu czytania
Na przebieg czynności czytania i pisania wpływa stopień rozwoju centralnego układu nerwowego dziecka, poziom sprawności i zdolności współdziałania jego wzroku, słuchu, mowy oraz czynności motorycznych. Czynniki te mają istotny wpływ na zainteresowania czytelnicze dziecka, zainteresowanie pisaniem i nauką szkolną. Wpływają również na osiągane przez niego sukcesy , które motywują go do dalszej pracy.
Najważniejszym i ściśle związanym z mową procesem poznawczym jest myślenie, które łączy się z rozumowaniem i innymi zdolnościami poznawczymi, m.in., klasyfikowaniem, abstrahowaniem, uogólnianiem, rozumowaniem indukcyjnym i dedukcyjnym, a nawet przetwarzaniem dotychczasowych treści i ich struktur. Myślenie wpływa na rozumienie istotnych cech zjawisk i przedmiotów, a także ich związków i relacji. Występuje również, gdy konkretne przedmioty nie działają na zmysły dziecka. Proces ten kształtuje się stopniowo i jest zależy od aktywności oraz bezpośrednich doświadczeń.
Najczęściej wyodrębniamy myślenie logiczne, umożliwiające wykrywanie zależności, trafne sądy niezależne od właściwości pozornych oraz myślenie krytyczne zawierające elementy wnioskowania i oceny.
W procesie czytania szczególnie ważny jest rodzaj myślenia krytycznego, dzięki któremu odbiorca analizuje uzyskane informacje pod kątem celowości i przydatności przekazu w celu zrozumienia myśli przewodniej, wartości estetycznych czy realizacji określonych sugestii, np. prawdziwości lub fikcji zaprezentowanego świata.
Czytelnik wzrokowo dokonuje percepcji znaków graficznych i odbiera bodźce wywołujące ich wyobrażenia dźwiękowe. Dzięki złożonym procesom psychofizjologicznym możliwe jest przekształcanie tych spostrzeżeń i wyobrażeń w czynności motoryczne przy udziale narządów mowy podczas głośnego czytania.
Istota nauki czytania
Czytanie to:
Umiejętność intelektualna, umożliwiająca poznanie mowy utrwalonej na piśmie.
Złożony i dynamiczny proces poznawczy, w którym biorą udział zjawiska fizyczne, fizjologiczne i psychologiczne.
Istotą początkowej nauki czytania jest rozpoznawanie (dekodowanie) przedstawionych graficznie słów, zdań lub dłuższych tekstów często przekształcanych na język mówiony, natomiast jej celem jest rozumienie przekazywanych informacji.
Należy więc pamiętać, że sama znajomość liter czy odtwarzanie w sposób foniczny wyrazów i zdań nie wystarcza. Najważniejsze jest rozumienie myśli przewodnich tekstów.
Zjawiska zachodzące podczas procesu czytania:
Czytanie zaczyna się od zjawiska fizycznego, kiedy to na siatkówce oka powstają obrazy graficzne, stanowiące odbicie czytanego tekstu.
Po utworzeniu się obrazu następuje proces fizjologiczny, a mianowicie przesłanie nerwem wzrokowym tegoż obrazu jako impulsu do części korowej analizatora.
Następnie zachodzi zjawisko psychiczne, tj. spostrzeganie znaków graficznych.
Trzy główne elementy procesu czytania wg Jana Zborowskiego, autora Początkowej nauki czytania:
Wzrokowy, polegający na spostrzeganiu obrazów graficznych wyrazów;
Słuchowo-dźwiękowy, stanowiący fonetyczny odpowiednik artykułowanej mowy;
Znaczeniowy (semantyczny), rozumiany jako czynność psychiczna, polegająca na rozumieniu wyrazów zdań i całej treści tekstu, uświadamianiu jej sobie i przeżywaniu.
Proces czytania jest procesem syntezy i składają się na niego takie szczegółowe etapy jak:
Objecie okiem pola spostrzeżeń;
Odbiór wrażeń tekstu na siatkówce oka;
Ruch oczu (postępowy, wsteczny, zwrotny);
Transmisja impulsów z siatkówki do wzrokowych ośrodków mózgu;
Pobudzenie procesów kojarzenia i interpretacja impulsów wzrokowych.
Akt czytania z fizjologicznego punktu widzenia dokonuje się dzięki pobudzeniom nerwowym w ośrodkach korowych mózgu:
Wzrokowych, kiedy tworzą się, tzw. grafemy czyli obrazy graficzne;
Słuchowych, kiedy tworzą się fonemy.
Czytający uruchamia wówczas narządy artykulacyjne aparatu mowy (proces motoryczny) i wymawia określone słowa.
W procesie czytania danego tekstu biorą udział także:
Pamięć wzrokowa – obrazów słów;
Myślenie;
Wyobrażenia;
Emocje.
Ich intensywność jest zależna od doświadczenia osoby czytającej i stopnia rozumienia przez nią czytanych zdań, związków i zależności występujących w tekście.
Obszar skokowy oka- określany mianem pola czytania, określa liczbę znaków graficznych jaką obejmuje oko podczas jednorazowego „skoku” do przerwy spoczynkowej, w której następuje odczytywanie rozpoznawanych wzrokowo znaków graficznych. W zależności od obszaru skokowego oka dziecko czyta „po literze”, sylabami lub wyrazami.
Czytanie po literze utrudnia proces rozumienia czytanego tekstu. Nie należy nakłaniać dzieci do szybkiego czytania lecz do czytania ze zrozumieniem.
Ruchy skokowe oka:
Ruchy postępowe, to dzięki nim następuje spostrzeganie znaków graficznych. Skok oka trwa ok.0,023 sek.
Ruchy wsteczne nazywane regresyjnymi oznaczają powrót do już przeczytanego fragmentu i są wykonywane w toku czytania ze względu na problemy czytającego powstałe w związku z niepełnym rozumieniem przeczytanego tekstu.
Przerwa spoczynkowa
Pomiędzy jednym a drugim skokiem postępowym następuje przerwa spoczynkowa, tzw. fiksacja wzroku na danym fragmencie, która wynosi 0,2-0,5 sek. I to podczas niej następuje percepcja tekstu, czyli wyraźne spostrzeganie znaków a więc czytanie.
W czasie przerw spoczynkowych czytelnik stara się zrozumieć i zapamiętać sens czytanych wyrazów i ich połączeń.
U dzieci rozpoczynających naukę czytania rytm poruszeń oka i liczba przerw spoczynkowych są niewielkie i nie przebiegają w sposób regularny. Przy tekście niezbyt trudnym jedna fiksacja obejmuje 1,2 słowa. W obrębie wiersza może to być 4-5 skoków – u przeciętnie czytającego ucznia – natomiast mniej wprawne oczy dzieci w wieku 7-9 lat mogą czytać ten sam wiersz czterokrotnie dłużej. Szybkość czytania zależy od wielu różnych czynników, a mianowicie: sprawności wzroku, wielkości czcionki, układu i treści tekstu oraz wprawy.
Gotowość i aspekty procesu czytania
Dojrzałość do czytania jest uznawana za pojęcie względne. Składają się na nią zarówno ogólna dojrzałość fizyczna (wzrok, słuch i mowa), jak i doświadczenie oraz efekty uczenia się a także inne czynniki typu: dojrzałość językowa, inteligencja, percepcja wzrokowa i słuchowa oraz koordynacja wzrokowo-ruchowa.
Trzy podstawowe aspekty decydujące o szybkości czytania:
Znajomość znaków języka pisanego;
Umiejętność ich rozszyfrowania lub tłumaczenia;
Zdolność ogarniania przy jednorazowym spojrzeniu na tekst pisany coraz większej liczby symboli graficznych, najpierw wyrazów, później zdań i dłuższych fragmentów, które umożliwiają rozumienie tekstów.
Według Anny Brzezińskiej stan gotowości do nauki czytania i pisania można ująć w trzech aspektach jako:
Gotowość psychomotoryczną, która jest warunkiem czytania i pisania gdyż decyduje o szybkim opanowaniu przez dziecko techniki czytania i pisania.
Gotowość słownikowo-pojęciową, warunkującą rozumienie znaczeń czytanych wyrazów, wyrażeń i tekstu.
Gotowość emocjonalno-motywacyjną, której istotą jest odkrywanie wartości i potrzeby znajomości języka pisanego i zasad nim rządzących.
Aspekty czytania
Techniczny – rozpoznawanie, kojarzenie i różnicowanie grafemów i fonemów, umiejętność ich odtwarzania werbalnego w czytaniu i graficznego w pisaniu. Istotą tego procesu jest kojarzenie znaków graficznych z fonicznymi i odwrotnie.
Semantyczny – kojarzenie rozpoznawanych znaków z doświadczeniem, rozumienie dosłowne treści słów i zdań. Istota tego aspektu polega na rozumieniu znaczeń zawartych bezpośrednio w tekście oraz sensu poszczególnych fragmentów w kontekście całości.
Krytyczno-twórczy – to ustosunkowanie się do tekstu i ocena czytanych treści w kontekście własnego doświadczenia. Istotą tego aspektu jest refleksyjność i krytyczny stosunek do nich i ich znaczeń, czyli myślenie krytyczno-twórcze.
Gotowość do szkolnego uczenia się nie pojawia się samorzutnie, lecz dokonuje się w wyniku oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych, stosowanych metod i form pracy, wykorzystywanych środków dydaktycznych oraz wymagań stawianych jednostce.
Przygotowanie do nauki czytania i pisania powinno obejmować trzy sfery:
Procesy psychomotoryczne (sprawność analizatorów: wzrokowego, słuchowego, kinestetyczno-ruchowego, aparatu ruchowego oraz sprawność manualną);
Sferę procesów poznawczych (myślenie wraz z zasobem pojęciowym i słownikowym);
Procesy emocjonalno-motywacyjne mające wpływ na postawę w stosunku do kształtowanych umiejętności i pokonywania związanych z nimi problemów.