BOŻENA CHRZĄSTOWSKA, SEWERYNA WYSŁOUCH – POETYKA STOSOWANA
V. LIRYKA – 3. KONSTRUKCJE STYLISTYCZNE WYPOWIEDZI LIRYCZNEJ
SYTUACJA LIRYCZNA
Każda wypowiedź formułuje się w określonej sytuacji.
Obecność odbiorcy w utworze może być wyraźna (adresat wypowiedzi – „ty” liryczne) lub utajona, zaszyfrowana w strukturze utworu: wtedy mówimy o odbiorcy projektowanym lub wirtualnym.
Odczytanie wewnętrznej sytuacji komunikacyjnej – to jest relacji między nadawcą (podmiotem lirycznym) a odbiorcą – jest podstawowym warunkiem zrozumienia struktury utworu. W epice ten wewnętrzny układ komunikacji nazywamy sytuacją narracji; w liryce stosujemy termin sytuacja liryczna.
Aby odczytać sytuację liryczną, która jest kategorią nadrzędną, jednoczącą wszystkie poziomy tekstu, należy wziąć pod uwagę trzy zasadnicze elementy: nadawcę, odbiorcę i świat przedstawiony. Motywacji wypowiedzi trzeba szukać w samym podmiocie lirycznym, w jego stanie psychicznym. Tak dzieje się najczęściej w liryce bezpośredniej, w której konstrukcję podmiotu określimy jako podmiot przezywania. Innym razem sytuacja liryczna wiąże się z jawną obecnością adresata wypowiedzi, do którego podmiot kieruje wyznanie lub na którego usiłuje wpłynąć, oddziałać. W liryce pośredniej sytuację liryczną odczytujemy najczęściej z elementów świata przedstawionego: z obrazu poetyckiego, opisu czy narracji. Sytuacja liryczna może być wówczas stematyzowana (np. sytuacja rozstania, pożegnania) lub implikowana – utajona w całokształcie przedstawienia.
Można by więc mówić o sytuacji zewnętrznej wobec podmiotu lirycznego (sytuacja przedstawienia) i sytuacji wewnętrznej podmiotu – jego punkt widzenia, stosunek do świata przedstawionego, co tworzy sytuację wypowiedzenia, czyli sytuację liryczną.
Sytuacja liryczna jest więc, obok podmiotu, centralną kategorią liryki, od niej zależy konstrukcja stylistyczna wypowiedzi, różne typy monologów lirycznych. Sytuacja liryczna stanowi wewnętrzny element struktury utworu, jest jednorazowa, odrębna dla każdego wiersza i określa konstrukcję monologu lirycznego. Wiąże się więc nie z poetą piszącym wiersz, lecz z podmiotem lirycznym wpisanym niejako w obręb utworu.
LIRYKA WYZNANIA
Najbardziej typowa dla liryki jest sytuacja wyznania, a jej stylistycznym odpowiednikiem jest monolog liryczny w postaci czystej.
W sytuacji wyznania podmiot liryczny mówi zawsze o tym, co w momencie wypowiedzenia jest dla niego aktualne.
O czasowej współbieżności przeżywania „ja” lirycznego z wypowiadaniem monologu świadczy liryka wspomnień.
Monolog liryczny zawsze dotyczy aktualnych stanów psychicznych „ja” lirycznego, toteż w liryce istnieje przede wszystkim czas teraźniejszy. Nawet jeżeli przedmiotem wypowiedzi są dawne przeżycia, zostają one zaktualizowane w świadomości podmiotu. Przedmiotem liryki wyznania są więc przeżycia doznawane w momencie wypowiadania monologu.
Kształt monologu lirycznego zależny jest zawsze od podmiotu, uformowany zostaje przez wzorzec liryczny epoki. W liryce klasycznej podmiot można by określić mianem retora, jest on bowiem najczęściej mówcą, który moralizuje, przekazuje prawdy ogólne. W liryce romantycznej i poetykach pochodnych zwyciężył typ człowieka uczuć. Językową konsekwencją dążności do otwartego wyrażania przeżyć jest tendencja do posługiwania się słownictwem silnie nacechowanym emocjonalnie oraz składnią podkreślającą dynamikę uczuć (powtórzenia, paralelizmy, anafory, zdania pytające, wykrzykniki, zdania urwane).
W liryce współczesnej występują najrozmaitsze typy monologu w zależności od konstrukcji „ja” lirycznego. Wyznanie podmiotu przybiera niekiedy kształt monologu wypowiedzi potocznej.
Monolog ukształtowany jest jak wypowiedź potoczna, stanowi konsekwencję reguł potocznej mowy. Świadczą o tym omówione elipsy, nieuporządkowanie charakterystyczne dla języka potocznego, w którym niestaranna, bełkotliwa artykulacja zniekształca wyrazy. Wszystko to pełni jednak konkretne funkcje. Wieloznaczne jest nie tylko słowo, ale i jego cząstki. Zarys zdania gubi się w nieciągłości składni. Ze sposobu mówienia odczytujemy stan psychiczny podmiotu. Doznanie podmiotu jest, jak jego język, potoczne, zwyczajne, przeciętne. Wszystkie odkształcenia językowe, ukryte znaczenia słów i cząstek słów wywołują efekt humorystyczny. Taki też jest stosunek podmiotu do świata przedstawionego. Odczytujemy w wierszu znudzenie, autoironię podmiotu, który mówi niedbale, parodiując system językowy jako całość.
LIRYKA ZWROTU DO ADRESATA
Utwory liryczne ukształtowane w formie monologu skierowanego do określonej postaci mają wspólną cechę. Występuje w nich bezpośredni adresat wypowiedzi – „ty” liryczne. Różna może być jednak funkcja owego „ty”. W erotykach adresat monologu lirycznego pełni najczęściej funkcję wyznacznika sytuacji lirycznej, konkretyzuje wyznanie, w centrum wypowiedzi staje jednak zawsze „ja” liryczne.
Taki typ utworów, w których na pierwszy plan wysuwa się nie podmiot, ale adresat, którego podmiot wysławia lub przypisuje mu pewne mniemania czy chce na niego wpłynąć, określa się jako lirykę apelu albo lirykę inwokacyjną. Forma liryki apelu wywodzi się z poetyki klasycznej, jest charakterystyczna dla poezji idei, dla utworów będących manifestem lub wezwaniem, dla poezji dydaktycznej i agitacyjnej, spełniającej funkcję postulatywną wobec adresata.
Liryka apelu jest skrajnym przykładem wypowiedzi lirycznej ukształtowanej w sytuacji wyznanie skierowanego do określonej postaci lub uosobionego pojęcia.
Liryka zwrotu do adresata obejmuje więc monologi liryczne skierowane do „ty” lirycznego, które stanowią swoistą formę jawnego wyznania (liryka bezpośrednia), oraz utwory, w których „ja” liryczne ustępuje w cień, nie ujawnia się bezpośrednio, a nacisk położony jest na „ty”.
Liryka apelu stanowi przejście od liryki bezpośredniej do pośredniej.
Rozpatrując kategorię adresata wypowiedzi, czyli funkcję „ty” lirycznego, poruszaliśmy się na płaszczyźnie komunikacji wewnątrztekstowej uwzględniając relacje „ja” liryczne (podmiot mówiący) – „ty” liryczne (adresat). Istnieje jednak wyższe „piętro” komunikacyjne, także wewnątrztekstowe: podmiot całego utworu i odbiorca wirtualny, tzn. zaprojektowana w utworze partytura roli, jaką powinien przyjąć czytelnik, aby dobrze zrozumieć utwór.
Aby odczytać zaprogramowane w utworze powinności odbiorcy, nie wystarczy poziom zdania, poziom wypowiedzi (gramatyczne wyznaczniki „ja” – „ty”), jak w relacji poprzedniej. Tak intencje nadawcy (podmiot utworu), jak zaprojektowaną rolę odbiorcy odczytujemy w strukturze całego dzieła, biorąc pod uwagę także tytuł, motto, segmentację całości, zapis graficzny – problem wirtualnego odbiorcy jest więc kategorią poetyki. Rozpatrywanie tej kategorii strukturalnej zmienia jednak dotychczasowe rozumienie poetyki; organizuje w jej systemie podsystem – teorię dzieła zorientowaną na jego odbiór.
Niekiedy sygnały autora wewnętrznego związane z wirtualnym odbiorcą są bardzo wyraźne, przybierają postać chwytu metajęzykowego, który podpowiada określony tok postępowania odbiorcy, tłumaczy kod przekazu. Każdy utwór zawiera informacje implikowane dotyczące odbiorcy wirtualnego – jest to kategoria ściśle związana z wewnątrztekstowym układem komunikacji.
LIRYKA OPISOWA
Lirykę pośrednią nazywa się inaczej liryką przedstawiającą, gdyż wypowiedź jest skierowana w większej mierze ku rzeczywistości otaczającej nadawcę, mówi o kimś, kogo się określa zaimkiem „on”. Podmiot wypowiada się przez określanie przedmiotu wypowiedzi, znajduje się w sytuacji obserwatora, kształtuje monolog ujmując go w liryczną formę opisu, opowiadania, dialogu lub uogólnień pojęciowych.
Najwyraźniej wyodrębnioną odmianą poezji pośredniej (przedstawiającej) jest liryka opisowa. Opis liryczny nie istnieje samodzielnie, podporządkowany jest zawsze podmiotowi, wyraża jego stosunek do opisywanego zjawiska. Może stanowić ilustrację lub pretekst do wyznania podmiotu dokonanego wprost albo jest jedynym wyznaniem podmiotu, który przez odpowiednią konstrukcję świata przedstawionego określa swój stosunek do ukazywane rzeczywistości.
Opis nie służy obiektywnemu przedstawieniu rzeczy i zjawisk, ale wyraża subiektywne stany emocjonalne podmiotu, który dostrzega te, a nie inne zjawiska w opisywanym świecie, kształtuje własną, niepowtarzalną wizję, na swój sposób interpretuje świat.
LIRYKA NARRACYJNA
Inaczej kształtuje się wypowiedź w sytuacji narracji, kiedy podmiot liryczny opowiada o czymś, co znajduje się poza podmiotem, co się zdarzyło. Mówimy wtedy o monologu lirycznym narracyjnym. Opowiadanie nie jest ważne samo w sobie, odnosi się w pełni do podmiotu. W lirycznym monologu narracyjnym występują elementy typowe dla każdego opowiadania: bohater oraz zdarzenia rozwijające się w określonym porządku. Istotnym składnikiem świata przedstawionego jest czas – na ogół przeszły.
Sposób ukształtowania monologu narracyjnego nie jest obojętny dla interpretacji utworu. Zaangażowanie podmiotu lirycznego wynika także z toku narracji.
Monolog narracyjny rzadko bywa stosowany w czystej postaci zachowującej wszystkie wskazane wyżej komponenty narracji. Często przeplata się z innymi typami monologów lirycznych.
LIRYKA SYTUACYJNA
Inny rodzaj sytuacji lirycznej występuje w wierszach, które przypominają budową małe scenki dramatyczne. Sytuacja jest w tych utworach elementem świata przedstawionego, stanowi punkt wyjścia do przedstawienia zarysu fabuły. Utwory liryczne oparte na sytuacji dramatycznej nazywamy liryką sytuacyjną. Na plan pierwszy wysuwa się w niej świat przedstawiony ukazany bezpośrednio jak w dramacie. Podmiot liryczny chowa się w cień, dopuszcza do głosu bohaterów, toteż dużą rolę gra w utworach tego typu rozmowa. Dlatego lirykę sytuacyjną określa się także jako lirykę dialogu, a monolog liryczny w niej zastosowany jako monolog udramatyzowany. Wyznanie podmiotu jest jeszcze bardziej utajone niż w liryce narracyjnej lub opisowej. Liryka sytuacyjna jest najbardziej zobiektywizowanym rodzajem poezji lirycznej.
W każdym utworze lirycznym odczuwamy obecność osoby mówiącej – „ja” lirycznego, choć różny bywa stopień ujawniania podmiotu. Mówią bowiem bohaterowie utworu; z ich wypowiedzi poznajemy sytuację, w jakiej się znaleźli.
Sytuacja pożegnania, rozstania warunkuje sposób wypowiedzi kochanków, w której zauważamy: czułe pieszczotliwe nazwy, skargi obojga na nieszczęśliwy los, krótkie urwane zdania i szybką ich wymianę w dialogu obojga w momencie pożegnania – co ilustruje wzrost napięcia nerwowego. Udramatyzowany charakter monologu lirycznego podkreśla także wersyfikacja.
Układ relacji osobowych w liryce sytuacyjnej jest bardziej skomplikowany, przypomina dramat przez zastosowanie dialogu bohaterów i usunięcie się w cień podmiotu lirycznego. W tym wypadku jest to sytuacja komunikacyjna szczególna – podmiot wypowiadający (jak narrator w epice) przytacza wypowiedzi bohaterów i komentuje świat przedstawiony w ostatniej uogólniającej apostrofie.
OBRAZOWANIE
Monolog liryczny rzadko bywa czystym, bezpośrednim wyznaniem, w którym przeżycia są po prostu nazywane. Podstawowym wyróżnikiem liryki są obrazy poetyckie, poprzez które dokonuje się wyznanie podmiotu. Obrazem poetyckim nazywamy wizję świata odsłoniętą w utworze przez semantyczną warstwę języka. Obraz poetycki, jakkolwiek sama nazwa sugeruje skojarzenie malarskie, powstaje pośrednio dzięki słowu, w przeciwieństwie do sztuk plastycznych, które budują obraz z tworzyw bezpośrednio oddziałujących na zmysły, jak farba, glina, gips itd. Tworzywem literatury jest język, toteż obraz poetycki kształtuje się poprzez warstwę znaków językowych i ich znaczeń. Dzięki możliwości przekształceń semantycznych, jakim słowo może podlegać w różnych kontekstach, nabiera ono nowych odcieni znaczeniowych. Obraz poetycki uformowany poprzez te przekształcenia (tropy) przedstawia subiektywną wizję świata, często różną od ogólnego doświadczenia, ukazuje jakiś wycinek rzeczywistości zewnętrznej uzależniony od wewnętrznych przeżyć podmiotu mówiącego.
Nie należy więc ograniczać pojęcia obrazowości do elementów plastycznych. Malowanie słowem nie jest warunkiem działania obrazu poetyckiego; na tle poezji współczesnej jest coraz rzadszym chwytem stylistycznym. W konstrukcji obrazu ważną rolę gra metaforyka, głównie w funkcji interpretacyjnej. Nie wszystkie jednak desygnaty słów wynikające bądź z kontekstu, bądź z metafory są wyobrażalne. Toteż kiedy mówimy o obrazie poetyckim, nie zawsze chodzi o jego konkretyzację w wyobraźni.
Zdarzają się utwory, w których istnieje wiele elementów obrazowych, ale niemożliwa byłaby ich ekranizacja, namalowanie czy inscenizacja.
Obraz liryczny jest projekcją przestrzeni w świecie przedstawionym, istnieje zawsze potencjalnie w utworze, może być konkretyzowany wizualnie i pojęciowo.
Coraz częściej w nowszej poezji obraz jest jedynym wyznaniem podmiotu. Jednakże i w rzadko pojawiającej się liryce bezpośredniej czyste wyznanie podmiotu nie jest pozbawione elementów oglądowych,
Obraz stanowi więc podstawowy element konstrukcji wypowiedzi lirycznej, istotną funkcję pełni w liryce bezpośredniej (przedstawiającej).
Sposób konstruowania obrazu poetyckiego nazywamy obrazowaniem . Każdy poeta lub szkoła poetycka, a nawet cała epoka literacka może mieć właściwe sobie obrazowanie. Może być ono:
realistyczne,
przekształcające (deformujące rzeczywistość),
fantastyczne.
Obrazowanie realistyczne zmierza do wiernego odwzorowania otaczającego świata. Mówimy wtedy o poetyce mimetyzmu (kopiowanie, naśladowanie rzeczywistości).
Obrazowanie przekształcające i deformujące rzeczywistość można egzemplifikować najpełniej twórczością Przybosia. Obraz jest przesycony nastrojem żalu, rozpaczy, a elementy świata przedstawionego zostają przekształcone, wprowadzone w nowe, nierzeczywiste związki. Wnosi je metafora, która nazywa złudzenia zmysłowe podmiotu. Jedna osoba odjeżdża, ale w odczuciu podmiotu cały świat się oddala. Sposób obrazowania przekształcającego istniał we wszystkich okresach poezji, jednakże dominujące znaczenie zyskał dzięki Awangardzie w liryce współczesnej.
Obrazowanie fantastyczne występuje wtedy, kiedy poeta wprowadza nowe prawa rządzące światem przedstawionym, prawa nie mające odpowiedników w świecie rzeczywistym. Taki typ obrazowania jest charakterystyczny dla poezji Bolesława Leśmiana.
Utwory, w których występują nierealistyczne sposoby obrazowania (deformujące rzeczywistość i fantastyczne), określa się mianem liryki kreacyjnej, która stanowi opozycję wobec liryki mimetycznej (obrazowanie realistyczne).
Każdy z omówionych sposobów obrazowania wiąże się ściśle ze strukturą utworu, pełni w niej określoną funkcję. Poszczególni poeci korzystają ze wszystkich sposobów konstrukcji obrazu, niezależnie od dominującego w ich poetyce typu obrazowania. Obraz poetycki jest podstawowym środkiem wyrazu w poezji, a jego rola wzrasta w poezji współczesnej, tym bardziej że dominuje w niej liryka kreacyjna.
STYL A KOMPOZYCJA W UTWORZE LIRYCZNYM
W dziele literackim istnieje dwoistość formy: kształt materiału językowego – styl oraz układ świata przedstawionego – kompozycja.
W utworze lirycznym język jest nieprzezroczysty, widoczny, narzuca się czytelnikowi swoją nadmierną organizacją, „zbędnym ładem” – funkcją poetycką.
W utworze lirycznym na plan pierwszy wysuwa się kształt materiału językowego, a więc ujęcie stylistyczne.
Ujęcie stylistyczne obejmuje również organizację brzmieniową języka: instrumentację i rytmizację, stosunki składniowo-intonacyjne, zasób słownictwa i stosunki między jego różnymi rodzajami.
Dominantą kompozycyjną, czyli podstawowym czynnikiem kompozycyjnym, jest w liryce podmiot wypowiadający. Im wyrazistsze wyznanie, tym bardziej podporządkowany jest mu świat przedstawiony, który ujawnia osobowość, sposób odczuwania i myślenia podmiotu.
W liryce pośredniej dominantą kompozycyjną mogą być pewne składniki kompozycji fabularnej.
W liryce narracyjnej lub sytuacyjnej nadrzędnym czynnikiem kompozycji jest zdarzenie lub bohater.
W niektórych lirykach lub w liryce apelu osią utworu staje się potencjalny odbiorca wpisany w strukturę wiersza.
W ukształtowaniu utworu lirycznego najważniejszą rolę odgrywają zjawiska stylistyczne. Taką rolę pełni wersyfikacja, np. strofa, wers, rym i in. = wszystko to uwydatnia elementy treści, porządkuje wypowiedź.
Kiedy mówimy o kompozycji utworu lirycznego, mamy na myśli przede wszystkim kształt materiału językowego, różne sposoby ujęć stylistycznych na wielu „piętrach” organizacji języka, choć można wyróżnić sposoby wiązania układów językowych jak: kontrast, paralelizm, gradacja, związki logiczne, charakterystyczne dla poezji pojęciowo-intelektualnej (np. teza i dowodzenie alb szereg antytez, albo argumenty i pointa końcowa).
Najistotniejszym sposobem kompozycji utworu jest metaforyzacja i wynikające z niej związki logiczne.
Terminu „kompozycja” używamy więc w odniesieniu do liryki najczęściej w znaczeniu przenośnym, gdyż w ścisłej terminologii teoretycznej oznacza on układ świata przedstawionego, który w liryce pełni znacznie mniejszą funkcję niż w pozostałych rodzajach literackich. Świat przedstawiony podporządkowany jest w pełni podmiotowi lirycznemu, wynika niejako z kształtu językowego utworu, ze stylu wypowiedzi. Toteż jakość i układ materiału językowego oraz sty stanowią podstawę dla zrozumienia struktury utworu lirycznego.