Badania nad twórczością plastyczną w procesie

rozwoju dziecka.

mgr Beata Byrdy

„Twórczość towarzyszyła rozwojowi naszego gatunku, była z nim organicznie związana jako wynik i jako siła sprawcza ewolucyjnych przeobrażeń. [...] Dar tworzenia od zamierzchłych czasów był uważany za przywilej bogów, dlatego też stosunkowo późno zaczęto określać czynności człowieka mianem – twórczość, a jego samego – twórcą.”¹

Twórczość może być rozpatrywana w obrębie czterech kategorii:

• twórczość jako dzieło, wytwór

• twórczość jako proces

• twórczość jako zespół zdolności intelektualnych bądź zespół cech osobowościowych

• twórczość jako zespół stymulatorów społecznych.

Teraz zajmę się twórczością jako procesem. Najbardziej ogólne definicje twórczości

jako procesu zakładają, że twórczość jest procesem prowadzącym do powstania nowego dzieła, uznanego przez pewną grupę ludzi za zadowalające lub użyteczne w określonym czasie.

„Istotę procesu twórczego można określić jako szereg czynności psychicznych i fizycznych, mniej lub bardziej uświadomionych przez przedmiot tworzący, w wyniku czego następuje ekspresja własnej osobowości poprzez dokonywanie zabiegów przekształcania rzeczywistości zewnętrznej i własnego ja.”²

Z tego wynika, że proces twórczy u dziecka rozpoczyna się od momentu zakiełkowania pomysłu przyszłej pracy i trwa do jej zakończenia. Okres realizowania pomysłu powoduje uruchomienie takich czynności wewnętrznych (psychicznych), które określa się ogólnie mianem autokreacji (czyli tworzenia własnej osobowości). Ponieważ „twórczość jest projekcją osobowości”³ zrozumiały jest fakt różnic w wytworach plastycznych i to od najmłodszych lat życia dziecka (4 – 5 rok). Dla uchwycenia owych różnic od kilkudziesięciu lat prowadzone są badania empiryczne i rozważania nad typami postaw twórczych lub różnicami typologicznymi w przebiegu procesu twórczego. O różnicach charakterystycznych w uzdolnieniach plastycznych dzieci i młodzieży wzmiankuje kilku badaczy tego problemu.

Francuski badacz „sztuki dziecka” G. K. Lugnet wyodrębnił typ zewnętrzny i wewnętrzny czyli haptyczny. Stwierdził, że przeważająca liczba dzieci w okresie ideoplastyki przejawia postawę haptyczną, gdyż nie obrazuje bezpośrednio spostrzeganych przedmiotów i zjawisk, lecz tworzy na podstawie tego, co wie i jak przeżywa otaczający świat. Tak więc dziecko uzewnętrznia w pracach plastycznych swój wewnętrzny obraz świata.

V. Lowenfeld również zakłada istnienie dwu typów: typ wizualny (wzrokowy) charakteryzuje się skłonnością do kopiowania (odtwarzania) otaczających form, natomiast typ przeżyciowy (haptyczny) wyraża emocjonalny stosunek przedmiotu do świata.

„F. Minkowska wymieniła typy: racjonalistyczny i sensoryczny (rozumowy i zmysłowy lub w tym przypadku wzrokowy). Według C. G. Junga ludzie dzielą się na typy o przewadze introwersji lub ekstrawersji, natomiast o charakterze twórczości plastycznej decyduje dodatkowa przewaga w funkcjonowaniu jednej z czterech zdolności psychicznych: zmysłowej, uczuciowej, racjonalnej lub intuicyjnej.”⁴

W poglądach na twórczość plastyczną dziecka najtrudniej przyjął się pogląd M. Vernona, który wyłonił typ twórczości dziecięcej o przewadze ideoplastyki i typ twórczości młodzieżowej o przewadze fizjoplastyki.

Proces twórczy (jako uwarunkowania psychiczne i społeczne) jest zróżnicowany nie tylko w efekcie końcowym (wytworze), ale w swoim przebiegu, dlatego w zależności od typu postawy twórczej proces ten przebiega inaczej dając zróżnicowany wynik. Biorąc pod uwagę różnice pewnych typów można stwierdzić, iż duże znaczenie ma wewnętrzny obraz świata jednostki w odniesieniu do innych oraz wizualnie odbierana rzeczywistość zewnętrzna. Otaczający świat rzeczy i zjawisk jest podstawowym źródłem informacji i wewnętrznej inspiracji twórczej. Transformacja, tj. tworzenie się nowych idei i formalnych wizji dziecka, przebiega w wielostronnym powiązaniu poszczególnych funkcji poznawczych (spostrzeżeń, treści pamięciowych, wyobrażeń, myślenia konwergencyjnego i dywergencyjnego), intuicji, emocji i uczuć, przy zróżnicowanej aktywności motywacyjnej.

Na podstawie zgromadzonej wiedzy i własnych doświadczeń Stanisław Popek zakłada „istnienie następujących typów kreacyjnych:

• typu wzrokowego,

• typu behawioralnego,

• typu intuicyjnego,

• typu wyobrażeniowego,

• typu intelektualno – refleksyjnego.”⁵

Znacznie później po przeprowadzeniu wielu badań empirycznych wprowadzono typ emocjonalny.

„W świetle zgromadzonych materiałów nie ulega wątpliwości, że nawet najbardziej odległe skojarzenia formalne i tematyczne powstają w wyniku oddziaływania na psychikę dziecka obiektywnie istniejącej rzeczywistości. Deformacja obrazu tej rzeczywistości jest wynikiem różnic indywidualnych poszczególnych osobników w jej odbiorze, a następnie transformacji tak świadomej, jak i nieświadomej. Różnice indywidualne w percepcji otaczającego świata, a następnie jego interioryzacji i eksterioryzacji w postaci wytworu, uwarunkowane są okresem bądź fazą rozwoju psychicznego (wiekiem) – czyli możliwościami poznawczymi, emocjonalnymi i działaniowymi osobnika, a także tendencją kierunkową rozwoju osobowości.”⁶

Te tendencje ujawniają się w dominacji sfery intelektualnej i emocjonalnej lub behawioralnej, tworząc w efekcie podstawę do rozwoju typu percepcyjnego i kreacyjnego. Tak więc twórczość dzieci i młodzieży powinna być rozpatrywana na tle całokształtu rozwoju psychofizycznego. Z tego powodu musi opierać się na podziale rozwoju uwzględniającym okresy i fazy. Są to takie wycinki życia i działalności twórczej dzieci i młodzieży, które wskazują tendencje do uwzględnienia zarysowanych właściwości i cech dających się wyraźnie oddzielić od cech okresu poprzedniego i następnego. Dotychczasowa literatura podawała dwa główne okresy dotyczące rozwoju rysunkowego dzieci i młodzieży. Był to okres ideoplastyki (od 3 do 11 – 12 roku życia) i okres fizjoplastyki (11, 12 – 18 rok życia).

Podział bardziej szczegółowy określany jest najczęściej mianem faz rozwojowych rysunku.

Spośród różnorodnych koncepcji podziału rozwoju zdolności rysunkowych dziecka na poszczególne fazy, na szczególną uwagę zasługują takie podziały jak: Kerschensteinera, Burta, Lowenfelda i Brittaina oraz u nas, w naszym kraju Szumana.

V. Lowenfeld i W. L. Brittain rozwój rysunku dziecka dzielą na sześć faz rozwojowych.

Tabela 1

Fazy rozwojowe dziecka według V. Lowenfeld’a i W. L. Brittain’a

Lp.	Faza	Czas trwania	Cechy charakterystyczne
1.	Faza bazgrot	2 – 4	nieświadome działanie dziecka; nabieranie doświadczeń kinestetycznych; zjawianie się koordynacji wzrokowo – ruchowej; wypowiadanie się plamą barwną i kreską, a także formowanie przestrzenne dające dziecku dużą przyjemność.
2.	Faza przedschematyczna	4 – 7	odkrycie zależności między przedmiotem przedmiotem a rysunkiem; zmiana znaczeń form symbolicznych; zarysowanie płaszczyzny w sposób nieuporządkowany; zjawienie się postaci ludzkiej; rysunki konturowe i płaszczyznowe pozbawione proporcji, złożone z kół i linii oraz planu.
3.	Faza schematyczna (ekspresja inspirowana)	7 – 9	formowanie się pojęć w zależności od rozwoju osobowości dziecka; próba wyrażania tych pojęć w scenach ilustracyjnych; duże, emocjonalne nastawienie do twórczości; zjawienie się szczegółów w sztywnych schematach; subiektywne traktowanie koloru w wytworach plastycznych.
4.	Faza początkowego realizmu	9 – 12	odchodzenie od wyrażania się za pomocą linii do przedstawiania płaszczyznowego; krycie elementów – zjawienie się planów przestrzennych w obrazie; odchodzenie od schematu do formy realistycznej; wypowiadanie własnych emocji za pomocą koloru i ekspresyjnej linii ujmowanej subiektywnie; zjawianie się odrębności płci w wypowie- dziach plastycznych chłopców i dziewcząt.
5.	Faza pseudonaturalisty – czna	12 – 14	stopniowe naturalistyczne podchodzenie do otaczającego świata; różnicowanie się dzieci, wzrokowe i niewzrokowe podejście do otoczenia (praca z wyobraźni); właściwe ujmowanie „typu” i proporcji; akcentowanie przeżyć osobistych – dramatyzacja.
6.	Faza kryzysu w okresie adolescencji	14 – 17	krytyczne ustosunkowanie się do środowiska i własnych wytworów; naturalistyczna interpretacja obiektywnych wartości; naturalność proporcji, lokalność koloru; reagowanie na wartości; próby świadomej interpretacji estetycznej formy, równowagi rytmu, koloru, wprowadzenie przekształceń dekoracyjnych i kompozycyjnych; posługiwanie się przestrzenią trójwymiarową; zjawianie się trzech typów twórczych: wzrokowego, kinestetycznego, pośredniego; znikanie szczerości wypowiedzi, zjawianie się wyraźnych zachowań: kryzysów w działalności własnej; stopniowy zanik zainteresowań plastyką.^7

W swoim podziale Lowenfeld brał pod uwagę typ osobowości dziecka. Podział ten w zasadniczy sposób odbiega od innych w zakresie charakterystyki faz, podając analizę cech osobowości dzieci i młodzieży, a nie tylko ich wytworów. Analiza dotyczy działalności plastycznej, traktowanej szeroko w zakresie środków wyrazu plastycznego (technik plastycznych). Autorzy podają objawy i przyczyny kryzysów w twórczości młodzieży, opierając się głównie na tematyce związanej z postacią ludzką.

Nieco inaczej przedstawia się podział na okresy i fazy (Anglia 1947), w którym autor oparł analizę rozwoju na genetycznej teorii ewolucyjnej. Główny nacisk został położony na wczesne okresy rozwoju rysunku, traktowanego przez autora jako język wypowiedzi małego dziecka. Zdaniem autora rysunek jest przejawem bogactwa wyobraźni i uzdolnień konstrukcyjnych. Zwrócono uwagę na nieuchronność fazy regresji oraz na możliwość odrodzenia się artystycznego pewnej części młodzieży w okresie adolescencji. Podział ten wygląda tak:

Tabela 2

Fazy rysunku dziecięcego według C. Burta

Lp.	Okres - stadium	Faza	Czas trwania	Cechy charakterystyczne
1.	Stadium bazgroty	a) bazgrota bezcelowa	2 – 3	Ruchy mięśnia ramienia od strony prawej do lewej.
		b) bazgrota celowa	3	Nadawanie nazw bazgrotom bezprzedmiotowym.
		c) bazgrota odtwórcza	4	Próba naśladowania w bazgraniu osób dorosłych.
		d) bazgrota zlokalizowana	5	Przedstawienie ogólnych części przedmiotów.
2.	Stadium linii	Głowonogi	4 – 5	Przedstawienie postaci ludzkiej za pomocą koła, linii, kropek, i kresek.
3.	Stadium symbolizmu opisowego	Schemat symboliczny	5 – 6	Próba uchwycenia cech twarzy, tułowia, kończyn. Dopracowanie się schematu postaci ludzi i zwierząt.
4.	Stadium realizmu opisowego	Faza typu wewnętrznego	7 – 8	Dziecko rysuje to co wie, a nie to co widzi. Próba operowania schematem wzbogaconym.
5.	Stadium realizmu wizualnego	a) faza dwuwymiarowa	9 – 10	Próba przejścia z rysunku wyobrażeniowo – pamięciowego do rysunku z natury.
		b) faza trójwymiarowa	9 – 10	Próba przedstawienia trzeciego wymiaru. Uwzględnienie planów w obrazie i skrótu perspektywicznego.
6.	Stadium zahamowania	Faza regresji	11 – 14	Rysunek konwencjonalny z natury. Rozczarowanie i zniechęcenie twórcze, przesuwanie się w kierunku ekspresji słownej.
7.	Stadium artystycznego odrodzenia	Faza rysunku	Po 15 roku życia	Uświadomienie sobie artystycznych aspektów własnego rysunku. Różnicowanie się wypowiedzi plastycznych ze względu na płeć. Odradzanie się u części młodzieży zainteresowań i pasji twórczej.^8

W Polsce twórczością rysunkową zajął się Stefan Szuman. Ustosunkowując się krytycznie do podziału Kerschensteinera i Verworma, w swoich rozważaniach Szuman wyszedł z założenia, że „rysunek dziecka kształtuje się i rozwija na wzór modelu wewnętrznego. Graficznym jego wyrazem jest schemat rysunkowy. [...] Stwierdził, że schemat dziecko buduje, tworzy dlatego, że ma inteligencję ludzką. Rozwój rysunkowy byłby nie do pomyślenia gdyby nie było rozwoju niezależnego w pewnej mierze od obrazu natury, to jest rozwoju od prostego do bardziej złożonego, od prymitywnych całości (schematów) do skomplikowanych, konkretnych, realistycznych form.”⁹

Szuman rozróżnił trzy okresy twórczości rysunkowej dziecka:

Tabela 3

Okresy twórczości rysunkowej dziecka według S. Szumana

Lp.	Okres	Faza	Czas trwania	Cechy charakterystyczne utworów
1.	Okres bazgrot	Wstępne formowanie się schematu postaci	1,6 – 3,0	Zapełnianie płaszczyzny kropkami, kreskami, krzyżującymi się liniami krzywymi, próba zamknięcia koła.
2.	Okres schematyczny (ideoplastyka)	Głowonogi głowotułowie	3,0 – 4,0	Uprzedmiotowienie wypowiedzi plastycznych (postać ludzka, zwierzęca, środki lokomocji).
		Schematy uproszczone	5,0 – 7,0	Przekształcanie afektywne, symboliczne ujmowanie formy.
		Schematy wzbogacone	7,0-12,0	Stopniowe wzbogacanie formy w „akcydensy” typowe.
		Utworzenie się typu charakterystycznego		Stosowanie układu topograficznego, pasowego

				i kulistego jako form, stopniowe zatracanie indywidualnej świeżości.
3.	Okres typu poschema- tycznego	Faza realizmu wrażeniowego	12,0 – 13,0	Próba naśladowania natury, ujęcie typu indywidualnego.
		Faza realizmu intelektualnego	13,0 – 15,0	Ujmowanie trójwymiarowe form, Stopniowe zatracanie indywidualnej świeżości.

Szuman brał za podstawę analizy treści i formy prac rysunkowych. Jako pierwszy zastosował podział dotyczący okresów: poniemowlęcego, przedszkolnego, szkolnego młodszego i starszego. Według niego rysunek dziecka jest wyrazem wiedzy i przeżyć, a nie kopią rzeczywistości. Porównywał sztukę dziecka do sztuki pierwotnej, egzotycznej i ludowej. Uważał utwory plastyczne za sztukę.

Porównując opisane podziały rozwoju twórczości dzieci i młodzieży na okresy i fazy, dokonane przez różnych badaczy można stwierdzić, że mimo iż występują wśród nich dość znaczne różnice w terminologii, czasie trwania okresów i faz, to jednak w sprawach dotyczących charakterystyki rozwoju plastycznej twórczości, można doszukać się wielu wspólnych właściwości.

Wszyscy autorzy zwracają uwagę na to, że rozwój zdolności rysunkowych jest uzależniony od pewnych struktur anatomiczno – fizjologicznych, od rozwoju procesów poznawczych i motywacyjnych, jak również od bogactwa zdobytego doświadczenia i wiedzy oraz różnorodnych wpływów środowiskowych i kulturowych. Małe dziecko przede wszystkim rysuje to co wie, a nie to co widzi. Dopiero później pod wpływem rozwiniętych procesów poznawczych i coraz to bardziej narastającego krytycyzmu dziecko zaczyna pomijać w rysunku te cechy postaci ludzkiej, które sprawiają mu pewną trudność w rysowaniu. Tylko niewiele osób przezwycięża tę trudność.

Rozwój rysunkowy przebiega od form najprostszych (bazgroty), poprzez schematy (tak zwana ideoplastyka), aż do form bardzo złożonych, realistycznych i artystycznych (tzw. fizjoplastyka). Linia rozwoju rysunku jest ciągła. Trudno jest ustalić gdzie i kiedy kończy się jedna z tych faz, a rozpoczyna się druga. Cały rozwój zdolności zależy od wielu różnych czynników, które decydują o wykształceniu się takich lub innych zdolności rysunkowych. „U dzieci za nie kierującą się żadnymi kryteriami twórczością kryje się często zwykła chęć ruchu, pozostawienia śladów, w wyniku czego powstają nieoczekiwane kształty, coś co się zmienia, rośnie, wciąż na nowo przeobraża. Nagle coś pozornie „bezsensownego” zyskuje istotne znaczenie.”¹⁰

Czasem po prostu nastroje, nagromadzone uczucia i samopoczucie szukają ujścia na papierze znajdując w ten sposób upust dla swoich uczuć.

Niezależnie od stopnia cywilizacji i kultury, dziecięca twórczość plastyczna, jeśli jest właściwie pielęgnowana i „kierowana”, przechodzi przez podobne fazy i okresy rozwojowe niezależnie od tego, jaką terminologię nadają im badacze z tej dziedziny. Drobne różnice, uwarunkowane kręgiem kulturowym, tradycjami kształcenia plastycznego, a także środkami warsztatowymi dotyczą jedynie detali kształtów, klimatu kolorystycznego oraz aktualnych treści obrazowanych akcji życia społecznego. Dzięki występowaniu w poszczególnych grupach wiekowych cech charakterystycznych, plastyka dzieci może być analizowana w oparciu o jednorodne zasady estetyczne i pozaestetyczne.

Kończąc trzeba zwrócić uwagę na percepcję kolorów i zjawisk barwnych występujących w pracach plastycznych dzieci. „Odbiór zjawisk barwnych wyprzedza percepcję intelektualną bezpośrednio aktywizując sferę emocjonalną, co wywiera naturalny wpływ na ową aktywność bądź pasywność człowieka.”¹¹ Przeto kolory i zjawiska barwne same w sobie są energią aktywizującą dziecko do działania. Zjawiska barwne w swojej aktywności nie wyczerpują się także w obrębie przeżyć estetycznych, w procesie odbioru dzieł plastycznych: malarstwa, architektury, rzeźby, sztuki stosowanej. Tymczasem wszystkie dzieci bez względu na poziom reaktywności na zjawiska światła i barw, tak jak cała przyroda i otoczenie fizyczne, żyją w środowisku podlegającym przemożnym wpływom światła i zjawisk barwnych, tak w procesie „wyrażania” środkami wizualnymi czołową rolę pełnią kolory i kreowanie barwy.

---

1. S. Popek (red.): Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży, Warszawa 1985, s. 30↩

2. S. Popek: Wychowawcze wartości procesu kreacji plastycznej, „Plastyka w szkole”, Warszawa 1975, nr 9↩

3. W. Szewczuk (red.): Słownik psychologiczny, Warszawa 1985, s. 78↩

4. S. Popek (red.): Rozwój twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, Warszawa 1985, s. 27↩

5. S. Popek: Człowiek jako jednostka twórcza, Lublin 2001, s. 87↩

6. S. Popek (red.): Rozwój twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, Warszawa 1985, s. 60↩

7. S. Popek (red.): Rozwój twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, Warszawa 1985, s.16↩

8. S. Popek (red.): Rozwój twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, Warszawa 1985, s.18↩

9. B. Hornowski: Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży, Wrocław 1970, s. 71, 72↩

10. R. Fleck – Bangert: O czym mówią rysunki dzieci, Kielce 2001, s. 136↩

11. S. Popek: Barwy i psychika, Lublin 2001, s. 216↩