Rodzinna piecza zastępcza
Od 2012 uregulowania prawne dotyczące pieczy zastępczej zostały wyłączone z ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej i zawarte w nowej ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Ustawa ta określa w jednym akcie prawnym zarówno zasady i formy wspierania rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, jak i zasady i formy sprawowania pieczy zastępczej, traktując je jako dopełniające się i wzajemnie powiązane. Szeroko rozumianą profilaktykę, a więc pomoc rodzinie w opiece i wychowaniu dziecka oraz pracę z rodziną zdefiniowano jako zadanie gminy, a rodzinną i instytucjonalną pieczę zastępczą jako zadanie powiatu.
W myśl powołanej ustawy piecza zastępcza jest sprawowana w formie rodzinnej (w rodzinie zastępczej) i instytucjonalnej (w placówce opiekuńczo-wychowawcze). Również w nowy sposób zdefiniowano formy rodzinnej pieczy zastępczej.
Rodzinna piecza zastępcza jest formą zapewnienia opieki dziecku pozbawionemu całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej. Jest to przejściowa – okresowa forma opieki nad dzieckiem. W rodzinach zastępczych umieszcza się dzieci, których rodzice zostali trwale lub czasowo pozbawieni praw rodzicielskich lub gdy władza ta została im ograniczona. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu i po uzyskaniu zgody rodziców zastępczych.
Formami rodzinnej pieczy zastępczej są:
1) rodzina zastępcza:
a) spokrewniona,
b) niezawodowa,
c) zawodowa, w tym zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego i zawodowa specjalistyczna;
2) rodzinny dom dziecka.
Wszystkie rodziny na ich wniosek mogą być wspierane na określonych zasadach przez rodziny pomocowe.
Rodzina zastępcza zapewnia dziecku całodobową opiekę i wychowanie, w szczególności:
traktuje dziecko w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej;
zapewnia dostęp do przysługujących świadczeń zdrowotnych;
zapewnia kształcenie, wyrównywanie braków rozwojowych i szkolnych;
zapewnia rozwój uzdolnień i zainteresowań;
zaspokaja jego potrzeby emocjonalne, bytowe, rozwojowe, społeczne oraz religijne;
zapewnia ochronę przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka;
umożliwia kontakt z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba że sąd postanowi inaczej.
Prawa dziecka w rodzinie zastępczej
Dziecko umieszczone w rodzinie zastępczej ma w szczególności prawo do:
utrzymywania osobistego kontaktu z rodziną naturalną i powrotu do rodziny naturalnej,
traktowania w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości,
praktyk religijnych zgodnych z wolą rodziców i potrzebami dziecka,
kształcenia, rozwoju uzdolnień, zainteresowań i indywidualności, zabawy i wypoczynku,
pomocy w przygotowaniu do samodzielnego życia,
wiedzy o swoim pochodzeniu, dostępu do informacji i wyrażania opinii w sprawach, które go dotyczą.
Tworzenie rodzin zastępczych
Kto może ubiegać się o pełnienie funkcji rodziny zastępczej
Pełnienie funkcji rodziny zastępczej może być powierzone małżonkom lub osobie niepozostającej w związku małżeńskim, którzy:
1) dają rękojmię należytego sprawowania pieczy zastępczej;
2) nie są i nie były pozbawione władzy rodzicielskiej, oraz władza rodzicielska nie jest im ograniczona ani zawieszona;
3) wypełniają obowiązek alimentacyjny - w przypadku gdy taki obowiązek w stosunku do nich wynika z tytułu egzekucyjnego;
4) nie są ograniczone w zdolności do czynności prawnych;
5) są zdolne do sprawowania właściwej opieki nad dzieckiem, co zostało potwierdzone zaświadczeniami o braku przeciwwskazań zdrowotnych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka, wystawionymi przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej;
6) przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
7) zapewnią odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe umożliwiające dziecku zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb, w tym:
a) rozwoju emocjonalnego, fizycznego i społecznego,
b) właściwej edukacji i rozwoju zainteresowań,
c) wypoczynku i organizacji czasu wolnego.
Ponadto pełnienie funkcji rodziny zastępczej niezawodowej lub zawodowej może być powierzone osobom, które nie były skazane prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe, a w przypadku rodziny zastępczej niezawodowej co najmniej jedna osoba tworząca tę rodzinę musi posiadać stałe źródło dochodów.
Wniosek o ustanowienie rodziny zastępczej należy złożyć samodzielnie w Sądzie Rejonowym Wydział Rodzinny i Nieletnich w dwóch egzemplarzach. Do wniosku należy dołączyć przede wszystkim:
odpis aktu małżeństwa (w przypadku małżonków),
odpis aktu urodzenia dziecka obejmowanego pieczą zastępczą,
zaświadczenie o wysokości uzyskiwanego dochodu,
zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia,
poświadczenie zameldowania,
zaświadczenie o ukończeniu szkolenia dla rodzin zastępczych.
O czym powinno się pamiętać stając się rodziną zastępczą
Rodzinę zastępczą tworzy się w celu zapewnienia dziecku (dzieciom) opieki z powodu wystąpienia w ich rodzinach różnego rodzaju sytuacji kryzysowych. Celem działania rodziny zastępczej jest wzmocnienie rodziny naturalnej, tak aby dziecko mogło do niej powrócić wzmocnione i wyposażone w umiejętności, np. tworzenia trwałych związków emocjonalnych. Utworzenie rodziny zastępczej nie powoduje powstania więzi rodzinno-prawnej pomiędzy opiekunami, a dzieckiem (w przeciwieństwie do adopcji, inaczej zwanej przysposobieniem). Oznacza to, że dziecko przyjęte do rodziny nie staje się dzieckiem tej rodziny, nie powstają też obowiązki i uprawnienia alimentacyjne czy dotyczące dziedziczenia, stan cywilny dziecka nie ulega zmianie, dziecko nie przyjmuje nazwiska opiekunów, a rodzina zastępcza nie przyjmuje pełni władzy rodzicielskiej nad dzieckiem.
Adopcja a rodzina zastępcza
W odróżnieniu od rodziny zastępczej, rodzina adopcyjna przyjmuje dziecko na stałe i traktuje je jako pełnoprawnego członka rodziny. Rodzice adopcyjni mają pełnię władzy rodzicielskiej wobec przysposobionego dziecka i nie udziela się im żadnej pomocy finansowej na jego utrzymanie.
Po orzeczeniu adopcji przez sąd, ustają wszelkie prawa i obowiązki adoptowanego dziecka wobec jego rodziny naturalnej, jak i prawa rodziny wobec dziecka. Kandydaci na rodziców adopcyjnych są przygotowywani do tej roli w ośrodkach adopcyjnych według zatwierdzonych programów szkoleń.
Formy rodzinnej pieczy zastępczej
Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zakłada możliwość funkcjonowania rodzin zastępczych zawiązanych do końca 2011 r. na zasadach i w trybie określonych w przepisach dotychczasowych, tj. w oparciu o ustawę z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej – będzie się to odbywać na wniosek rodziny złożony do końca stycznia 2012 r. Natomiast wszystkie nowe rodziny zastępcze będą funkcjonować na zasadach określonych w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
W myśl tej ustawy funkcjonują obecnie:
Rodziny spokrewnione to takie, w których opiekę i wychowanie nad dzieckiem przejmują członkowie rodziny dziecka zobowiązani do jego alimentacji, tj. wstępni (dziadkowie, pradziadkowie) lub rodzeństwo. Spokrewnionej rodzinie zastępczej przysługuje świadczenie pieniężne na pokrycie kosztów utrzymania dziecka na każde umieszczone w niej dziecko.
Rodziny niezawodowe to rodziny, które tworzone są przez małżeństwo lub osobę niepozostającą w związku małżeńskim niebędące wstępnymi lub rodzeństwem dziecka, w tym przez osoby z dalszej rodziny lub też zupełnie obce (niespokrewnione z dziećmi). Niezawodowej rodzinie zastępczej przysługuje świadczenie pieniężne na każde umieszczone w niej dziecko.
W rodzinie zastępczej niezawodowej lub zawodowej w tym samym czasie może przebywać łącznie nie więcej niż 3 dzieci lub osób, które osiągnęły pełnoletniość przebywając w pieczy zastępczej. W razie konieczności umieszczenia w rodzinie zastępczej licznego rodzeństwa jest dopuszczalne umieszczenie większej liczby dzieci.
Rodziny zawodowe otrzymują oprócz świadczenia pieniężnego na utrzymanie każdego umieszczonego w niej dziecka w wysokości nie niższej niż kwota 1.000 zł także wynagrodzenie w wysokości minimum 2.000 zł miesięcznie (brutto). W zawodowej rodzinie zastępczej umieszcza się dzieci na pobyt długoterminowy lub – w przypadku rodziny zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego – na pobyt okresowy, do czasu unormowania sytuacji dziecka, nie dłużej niż na okres 4 miesięcy ( okres ten został skrócony z wcześniejszych 6 miesięcy; w szczególnych sytuacjach pobyt może być przedłużony do 8 miesięcy lub do zakończenia postępowania sądowego o powrót dziecka do rodziny, przysposobienie lub umieszczenie w rodzinnej pieczy zastępczej). W przypadku tego typu rodzin wysokość wynagrodzenia jest zależna od liczby i stanu zdrowia umieszczonych dzieci, przy czym rodzina zastępcza otrzymuje wynagrodzenie także za okres pozostawania w gotowości przyjęcia dziecka. Rodzina zastępcza zawodowa specjalistyczna obejmuje opieką w szczególności dzieci niedostosowane społecznie oraz dzieci legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności, tj. z różnymi dysfunkcjami, problemami zdrowotnymi wymagającymi szczególnej opieki i pielęgnacji, a także małoletnie matki z dziećmi.
W rodzinnym domu dziecka może przebywać łącznie nie więcej niż 8 dzieci lub osób, które osiągnęły pełnoletność przebywając w pieczy zastępczej (lub w razie konieczności liczniejsze rodzeństwo).
W rodzinie pomocowej może być umieszczone dziecko w przypadku czasowego niesprawowania opieki nad dzieckiem w związku z wypoczynkiem, udziałem w szkoleniu lub pobytem w szpitalu oraz w wyniku nieprzewidzianych trudności lub zdarzeń losowych w rodzinie zastępczej. Rodziną pomocową może być:
- rodzina zastępcza niezawodowa, zawodowa lub prowadzący rodzinny dom dziecka,
- małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim przeszkoleni do pełnienia funkcji rodziny zastępczej, prowadzenia rodzinnego domu dziecka lub rodziny przysposabiającej.
Pomoc pieniężna przysługująca rodzinie zastępczej
Rodzinie zastępczej przysługuje comiesięczne świadczenie na pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka w wysokości odpowiedniej do sprawowanej formy opieki, tj.:
- 660 zł miesięcznie – w przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej spokrewnionej;
- 1000 zł miesięcznie – w przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej zawodowej, rodzinie zastępczej niezawodowej lub rodzinnym domu dziecka.
Świadczenie to jest pomniejszane o kwotę nie wyższą niż 50 % dochodu dziecka, który stanowi renta rodzinna lub otrzymywane alimenty. Przy ustalaniu wysokości świadczenia uwzględnia się niepełnosprawność dziecka oraz niedostosowanie społeczne – na rzecz takich dzieci kwota świadczenia jest o 200 zł wyższa.
Ponadto rodzinie zastępczej starosta może przyznać:
1) dofinansowanie do wypoczynku poza miejscem zamieszkania dziecka w wieku od 6. do 18. roku życia – raz w roku;
2) świadczenie na pokrycie:
- niezbędnych wydatków związanych z potrzebami przyjmowanego dziecka – jednorazowo,
- wydatków związanych z wystąpieniem zdarzeń losowych lub innych zdarzeń mających wpływ na jakość sprawowanej opieki – jednorazowo lub okresowo.
3) środki finansowe na utrzymanie lokalu mieszkalnego w budynku wielorodzinnym lub domu jednorodzinnego – rodzinie zastępczej niezawodowej i zawodowej;
4) świadczenie na pokrycie kosztów związanych z przeprowadzeniem niezbędnego remontu lokalu mieszkalnego w budynku wielorodzinnym lub domu jednorodzinnego – raz do roku – rodzinie zastępczej zawodowej.
Pełnoletni wychowanek rodziny zastępczej może za zgodą rodziców zastępczych pozostać w rodzinie, która pełniła funkcję rodziny zastępczej również po osiągnięciu pełnoletności nie dłużej jednak niż do ukończenia 25. roku życia i pod warunkiem, że się uczy. W tym przypadku rodzinie nadal wypłacana jest wyżej opisana pomoc pieniężna.
Rodziny zastępcze mogą zrezygnować z przysługującej pomocy pieniężnej. W przypadku gdy rodzina zastępcza nie ponosi kosztów utrzymania dziecka w związku z jego pobytem w domu pomocy społecznej lub innej placówce całodobowej opieki, otrzymuje pomoc pieniężną w wysokości 20% przysługującego jej świadczenia.
Rodziny zastępcze oraz rodzinne domy dziecka są objęte opieką koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej, który jest wyznaczany przez organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, po zasięgnięciu opinii, odpowiednio rodziny zastępczej lub prowadzącego rodzinny dom dziecka.
Do zadań koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej należy w szczególności:
1) udzielanie pomocy rodzinom zastępczym i prowadzącym rodzinne domy dziecka w realizacji zadań wynikających z pieczy zastępczej,
2) przygotowanie, we współpracy z asystentem rodziny i odpowiednio rodziną zastępczą lub prowadzącym rodzinny dom dziecka, planu pomocy dziecku,
3) pomoc rodzinom zastępczym oraz prowadzącym rodzinne domy dziecka w nawiązaniu wzajemnego kontaktu, w szczególności przez organizowanie grup wsparcia,
4) zapewnianie rodzinom zastępczym oraz prowadzącym rodzinne domy dziecka dostępu do specjalistycznej pomocy dla dzieci, w tym psychologicznej, reedukacyjnej i rehabilitacyjnej,
5) organizowanie opieki nad dzieckiem, w przypadku gdy rodzina zastępcza niezawodowa, rodzina zastępcza zawodowa albo prowadzący rodzinny dom dziecka okresowo nie może sprawować opieki, w szczególności z powodów zdrowotnych lub losowych albo zaplanowanego wypoczynku,
6) zgłaszanie do ośrodków adopcyjnych informacji o dzieciach z uregulowaną sytuacją prawną, w celu poszukiwania dla nich rodzin przysposabiających,
7) udzielanie wsparcia pełnoletnim wychowankom rodzinnych form pieczy zastępczej,
8 ) przedstawianie corocznego sprawozdania z efektów pracy organizatorowi rodzinnej pieczy zastępczej.
Koordynator rodzinnej pieczy zastępczej obejmuje swoją opieką i wsparciem łącznie nie więcej niż 30 rodzin zastępczych lub rodzinnych domów dziecka.
Podstawa prawna