90. Proszę wskazać różnice i podobieństwa systemu prawa i innych systemów normatywnych.
Prawo nie jest jedynym systemem normatywnym za pośrednictwem którego poddaje się kontroli zachowania członków społeczeństwa. Podobną funkcję pełni religia, obyczaj, moralność i wiele innych norm społecznych.
Normy moralne odnoszą się do tych zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które podawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra. Normy obyczaju natomiast odwołują się przede wszystkim do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „jest-nie jest przyjęte” w danych okolicznościach i w danym środowisku. Normy religijne mają specyficzne teologiczne uzasadnienie, sakralne zabarwienie i są bronione przez kościół (związek wyznaniowy) oraz mogą pokrywać się z normami moralnymi lub prawnymi.
Ogół norm społecznych regulujących zachowania członków danego społeczeństwa można nazwać jego etosem. Etos to skomplikowany system relacji między różnymi systemami normatywnymi. Z punktu widzenia nauki prawa oraz dla charakteru etosu kluczowe znaczenie mają relacje jakie zachodzą między prawem a moralnością(normami moralnymi).
Kryterium, które pozwala odróżnić prawo od moralności to niewątpliwie przedmiot regulacji. Normy moralne odnoszą się nie tylko do zewnętrznych zachowań człowieka, ale także do jego pobudek i intencji, relacji między ludźmi, ale również do stosunku człowieka wobec siebie samego, wobec Boga, elementów składowych i zjawisk przyrody. Prawo bierze pod uwagę ludzkie intencje i przekonania (w przypadku konstrukcji winy), ale wewnętrzne stany psychiczne prawo uwzględnia wtedy, gdy sprawca przynajmniej próbował naruszyć prawo. Prawo nie uznaje odpowiedzialności doxatycznej tj. odpowiedzialności za same przekonania, motywy czy intencje.
Następnym kryterium jest podmioty systemu normatywnego. Podmiotem prawa mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i organizacje i instytucje, podmiotem moralności (obyczajowości również) są wyłącznie osoby fizyczne (w sensie moralnym winny może być tylko człowiek, a w sensie prawnym winne może być przedsiębiorstwo).
Kolejnym czynnikiem różnicującym prawo i moralność jest sposób sankcjonowania. Prawo operuje sankcjami sformalizowanymi i zinstytucjonalizowanymi, wymierzanymi przez specjalne organy, w specjalnym trybie i po zastosowaniu specjalnej procedury (sankcje skupione). Sankcje moralne mają charakter niesproceduralizowany i wyczerpują się w różnego rodzaju aktach społecznego potępienia i dezaprobaty (sankcje rozsiane). Niezwykle istotną sankcją norm moralnych i niekiedy obyczajowych są wewnętrzne przeżycia naruszającego normę- wyrzuty sumienia, wstyd, żal.
Oba systemy różnią się co do obowiązywania norm. Obowiązywanie norm prawnych ma zazwyczaj uzasadnienie tetyczne tj. jego źródłem jest akt władzy kompetentnego organu państwowego (np. wydanie ustawy przez Sejm). Takie normy określane są jako heteronomiczne. Obowiązywanie norm moralnych ma uzasadnienie aksjologiczne (normy autonomiczne). Źródłem obowiązywania norm moralnych są zatem nie akty władzy, lecz spontanicznie rozwijające się oceny, pod warunkiem że mają społeczne poparcie. Normy moralne ulegają internalizacji tzn. wpajane są jednostce w procesie wychowania i są przez nią przyjmowane za własne, uwewnętrzniane. Procesowi temu podlegają też i inne rodzaje norm, w tym niektóre normy prawne.
Normy prawne i moralne różnią się pod względem stopnia instytucjonalizacji i formalizacji. Prawo jest systemem znacznie bardziej sformalizowanym i zinstytucjonalizowanym niż moralność. Tylko w przypadku prawa istnieją specjalne procedury tworzenia i stosowania jego norm oraz skomplikowany układ instytucji i procedur takich jak parlamenty, administracja, więzienia itd. Normy prawne mogą być w celowy sposób tworzone, zmieniane i uchylane a normy moralne nie mogą zostać jednego dnia uchwalone a następnego uchylone, gdyż proces powstawania norm moralnych jest spontaniczny. Normy prawne są dużo bardziej precyzyjne i określone niż normy moralne, które zwykle przyjmują postać bardzo ogólnych wskazań.
Znaczne różnice można także zauważyć w sposobie regulacji. Moralność stawiając żądania maksymalistyczne domaga się od człowieka dążenia do doskonałości. Taki system moralny zawiera normy, ale często wspomaga je i podporządkowuje określonym ideałom lub cnotom (np. miłości bliźniego). Natomiast regułą jest w przypadku systemów prawnych koncentracja na spełnieniu określonych podstawowych obowiązków wobec siebie i innych, bez przestrzegania których byt społeczny byłby zagrożony (typ minimalistyczny).
Ostatnim elementem tworzącym różnice jest stosunek do państwa. Prawo jest strukturalnie powiązane z istnieniem organizacji państwowej a organy państwowe tworzą, zmieniają i uchylają normy prawne. Natomiast moralność nie jest strukturalnie powiązana z organizacją państwową. W pluralistycznych społeczeństwach z zasady istnieje ze sobą wiele różnych moralności (moralność ludzi wierzących, niewierzących, z miasta, ze wsi. Pluralizm etyczny współczesnych społeczeństw stawia prawo nieraz przed trudnym zadaniem godzenia ze sobą niezgodnych opcji moralnych (spory o aborcję, eutanazję).
Pomimo istnienia wielu różnic wymienionych systemów normatywnych, wszystkie pełnią podobną funkcję tzn. są systemami za pomocą których poddaje się kontroli zachowania członków społeczeństwa (regulatory zachowań ludzkich). Wszystkie mają charakter normatywny- określają jakie zachowania powinno się podejmować a jakich unikać.
Opracowałam na podstawie Stawecki i Winczorek „Wstęp do prawoznawstwa” oraz
„Wstęp do prawoznawstwa” Morawskiego