MODUŁ VI

PIENIĄDZ
Wiele osób utożsamia ekonomię tylko i wyłącznie z pieniądzem. Nie dzieje się tak bez przyczyny, ponieważ pieniądz to synonim bogactwa. Chociaż zakres zależności gospodarczych obejmuje znacznie więcej zagadnień, to bez wątpienia można stwierdzić, że pieniądz ma w nich w wielu przypadkach centralne miejsce. Wynika to z tego, że ten specyficzny rodzaj towaru umożliwia wyrażanie stopnia rzadkości innych dóbr poprzez system cen, a poza tym sam może być przedmiotem handlu i ulega wycenie na rynkach międzynarodowych.

Pieniądz jest określonym na zasadzie umowy społecznej lub przymusu władzy państwowej, powszechnie akceptowanym towarem, który jest zamiennikiem wartości innych towarów oraz służy otrzymywaniu płatności za sprzedane dobra i spłacaniu zobowiązań pieniężnych.

Właściwe funkcjonowanie pieniądza może być możliwe po spełnieniu następujących warunków:

a) powszechna akceptacja społeczna (całe społeczeństwo musi uznać, że dana waluta jest zamiennikiem wartości innych dóbr);

b) łatwość przenoszenia (pieniądz nie może być zbyt ciężki i zajmować zbyt dużej ilości miejsca, bo to utrudniłoby jego używanie i regulowanie płatności);

c) możliwość dzielenia na mniejsze części (chodzi o możliwość rozmieniania);

d) odpowiednie zabezpieczenie przed próbami fałszerstwa (pieniądz powinien mieć na tyle silne zabezpieczenia, aby w maksymalnym stopniu ograniczyć możliwość jego podrobienia).

Pieniądz występuje w różnych formach i postaciach.

Wyróżnia się następujące rodzaje pieniądza:

1. towarowy (funkcje pieniądza mogą spełniać towary, które mają inne zastosowanie niż tylko wyrażanie wartości innych produktów i usług; przykładem są kruszce szlachetne, jak chociażby złoto, które ma szerokie zastosowanie w jubilerstwie, czy elektronice, natomiast funkcję pieniądza może spełniać dodatkowo);

2. symboliczny (obecnie dominujący rodzaj pieniądza; przykładem są banknoty i monety, które są zrobione z papieru lub mniej wartościowych stopów, a ich wartość jest umowna, bo surowiec z którego są zrobione jest mniej warty w przypadku jego innego zastosowania; to znaczy, że chociażby wartość papieru z którego jest zrobiony banknot 100 złotowy jest dużo niższa niż uznawana przez nas jego wartość; dlatego mówi się, że są one symbolem wartości);

3. bezgotówkowy (w formie zapisów elektronicznych na kontach bankowych, kart płatniczych, czeków, itd.; dzięki temu nie musimy nosić gotówki, a możemy używać tych narzędzi tak jak banknoty i monety).

Postęp technologiczno-informatyczny i intensyfikacja międzynarodowej współpracy gospodarczej w ramach globalizacji powodują, że coraz większe znaczenie na świecie ma bezgotówkowa forma pieniądza. Zwiększa to też bezpieczeństwo używania pieniądza, ale trzeba wiedzieć, że firmy emitujące karty płatnicze pobierają za to opłaty i dlatego podraża to używanie takiej formy pieniądza dla handlowców i konsumentów (najczęściej nawet o tym nie wiemy i coraz chętniej korzystamy z płatności bezgotówkowych).

MIKOŁAJ KOPERNIK A TEORIE PIENIĄDZA
Jako ciekawostkę można dodać, że ważny wkład w teorie pieniądza miał nasz wielki rodak Mikołaj Kopernik, który jest znany przede wszystkim z jego astronomicznych osiągnięć i „wprawienie w ruch Ziemi”. Mikołaj Kopernik to prawdziwy człowiek renesansu, który miał wiele zainteresowań i talentów. Jeśli chcesz więcej się dowiedzieć na ten temat zajrzyj do literatury opisującej jego życie lub skorzystaj z zasobów umieszczonych na wirtualnej encyklopedii prowadzonej przez WIKIPEDIĘ. Poniższa ilustracja przedstawia banknot 1000 złotowy, który funkcjonował w Polsce jako środek płatniczy przed denominacją przeprowadzoną w 1994 roku (dla wyjaśnienia chodzi o to, że wymieniono stare złote na aktualnie używane nowe złote w stosunku 10.000:1; tak więc 1000 zł przed denominacją dziś miałoby wartość 10 groszy liczonych w nowych złotych).

Teorie pieniądza:

1. Kruszcowa (dominalna) – pieniądz musi być zrobiony z wartościowego materiału. Teorię tę rozwijał m.in. Mikołaj Kopernik. M. Kopernik odkrył poniżej opisane prawo ekonomiczne (potwierdzono później przez Greshama, stąd nazwa „prawo Kopernika-Greshama”):

Prawo Kopernika – Greshama – pieniądz gorszy wypiera z obiegu pieniądz lepszy. Kopernik zauważył, że pieniądz wykonany z cennego materiału zostaje zastępowany przez pieniądz zrobiony z gorszego materiału (w szerokim użyciu złoto zastępowano srebrem, a potem innymi stopami jeszcze mniej wartościowymi; te stopy wyparte zostały przez pieniądz papierowy, a obecnie obserwujemy, że papier jest zastępowany „plastikowym pieniądzem” i transakcjami bezgotówkowymi).

2. Nominalistyczna – wartość pieniądza wynika z umowy społecznej, a nie z wartości surowca dzięki któremu powstał. Teoria nominalistyczna we współczesnej gospodarce pełni przeważającą rolę.

Pieniądz pełni funkcje:

a) środka wymiany (umożliwia wymianę pośrednią czyli „towar za pieniądz, pieniądz za towar”; dzięki temu współcześnie większość wymiany gospodarczej określa się jako towarowo-pieniężną w odróżnieniu od wymiany barterowej, która polega na wymianie „towar za towar”, która jednak nie jest możliwa we wszystkich przypadkach i ma mniejsze znaczenie w gospodarce);

b) jednostki rozrachunkowej (jest ekwiwalentem, który swoją ilością określa wartość innych towarów);

c) środka tezauryzacji (pieniądz umożliwia gromadzenie bogactwa, oszczędzanie, czy przechowywanie wartości);

d) miernika odroczonej płatności (środka płatniczego, który umożliwia kredytowanie działalności gospodarczej oraz umożliwia obliczanie przyszłej wartości dzisiejszej kwoty pieniężnej przy pomocy tzw. metody dyskonta).

KURS WALUTOWY, APRECJACJA I DEPRECJACJA
W różnych państwach są używane inne pieniądze, które określa się mianem walut krajowych. Ze względu na potrzebę wyceny produktów będących przedmiotem obrotu zagranicznego, konieczne jest wartościowanie różnych walut między sobą, co umożliwia kurs walutowy.

Kurs walutowy oznacza kurs wymiany jednej waluty na inną obcego pochodzenia i mówi nam ile warty jest pieniądz danego kraju na rynku międzynarodowym. W praktyce kurs walutowy oznacza ile musimy wydać jednostek pieniądza danego kraju, aby kupić jednostkę waluty obcej.

W Polsce największe znaczenie gospodarcze ma kształtowanie się kursów wymiany pomiędzy złotym polskim (symbol PLN) a euro (symbol EUR), dolarem amerykańskim (symbol USD), funtem brytyjskim (symbol GBP) i frankiem szwajcarskim (symbol CHF).

Przy okazji kursów walutowych bardzo często używa się terminów aprecjacja i deprecjacja pieniądza.

Aprecjacja polega na umocnieniu się waluty danego kraju względem innych walut wymienialnych. Zjawiskiem odwrotnym jest deprecjacja (dewaluacja), która polega na osłabieniu się waluty krajowej względem walut zagranicznych, czyli spadkiem jej wartości na międzynarodowych rynkach walutowych.

Aprecjacja i deprecjacja pieniądza – przykład:

Przyjmijmy jako wartości wyjściowe kurs wymiany złotego polskiego (PLN) do euro (EUR) i franka szwajcarskiego (CHF) na poziomie: PLN/EUR = 4,00 PLN/CHF = 3,00
Aprecjacja złotówki (wzrost wartości waluty) będzie miała miejsce, jeśli kurs zmieni się do poziomu np.: PLN/EUR = 3,50 PLN/CHF = 2,60
Deprecjacja złotówki (spadek wartości waluty) nastąpi np. w przypadku, gdy kurs zmieni się do poziomu np.: PLN/EUR = 4,30 PLN/CHF = 3,40
Czynniki kształtujące kurs walutowy:

1. Tempo wzrostu gospodarczego (im dany kraj rozwija się szybciej niż inne, tym jego waluta powinna być coraz więcej warta).

2. Poziom stóp procentowych banku centralnego (w dużym uproszczeniu można powiedzieć, że jeśli stopy procentowe rosną, to waluta może tracić na wartości, a jeśli stopy procentowe banku centralnego spadają, to waluta zwiększa swoją wartość).

3. Wysokość inflacji (zjawisko to powoduje utratę wartości pieniądza, dlatego jeśli w danym kraju inflacja jest wyższa niż w innych państwach, to może to spowodować spadek kursu walutowego pieniądza tego kraju).

4. Inne (np. popyt i podaż na rynku walutowym, ograniczenia rynkowe, spekulacje).
Czy powinny nas interesować kursy walut???

Praktyczne skutki wahań kursów walut dotyczą pośrednio lub bezpośrednio wszystkich uczestników gospodarki otwartej, a więc takiej w której istnieje wymiana międzynarodowa.

Kursy walut wpływają na:

a) opłacalność eksportu;

b) możliwości importu;

c) wzajemne powiązania dotyczące sytuacji makroekonomicznej pomiędzy gospodarkami otwartymi;

d) koszty podróży zagranicznych, jeśli w miejscu do którego jedziemy używa się innej waluty niż nasza krajowa.

BEZROBOCIE
Rynek uznaje się za naturalne oraz najlepiej dopasowujące się i najmniej kosztowne narzędzie regulujące sfery produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji. Mimo tego faktu nie jest on pozbawiony negatywnych elementów i powstawania kosztów społecznych wynikających z niedoskonałości mechanizmu rynkowego.
Wśród czynników wpływających na sprawność mechanizmu rynkowego wymienia się:

a) poziom rozwoju gospodarczego analizowanego państwa;

b) doświadczenie i kompetencje kadry zarządzającej (zarówno w przedsiębiorstwach, jak i we władzach publicznych);

c) ogólna dyscyplina społeczna i podejście ludzi do pracy wynikające z tradycji;

d) stan rozbudowania i sprawności działania systemu finansowego.
Im kraj jest lepiej rozwinięty, ma lepszych rządzących i menadżerów oraz posiada sprawniejszy system finansowy, tym mechanizmy rynkowe działają skuteczniej. Występuje w takim przypadku większa stabilizacja ekonomiczna i większe bezpieczeństwo społeczne, przy jednocześnie mniejszych kosztach społecznych. Jednakże nawet w najbardziej rozwiniętych gospodarczo krajach nie ma pewności zbytu na wytworzone produkty, 100%-go zatrudnienia, czy pełnej stabilności cen dla konsumentów.

Z tych powodów w każdej gospodarce rynkowej powstają dwa główne zagrożenia, to jest:

1) możliwość wzrostu poziomu cen;

2) możliwość utraty pracy lub problemów z jej znalezieniem.

Bezrobocie to stan w którym traci się pracę lub nie można jej znaleźć na rynku. Bezrobocie dotyczy osób znajdujących się w tzw. wieku produkcyjnym (w Polsce dla kobiet to wiek 18-60 lat, a dla mężczyzn 18-65 lat, z tendencją do wydłużenia i wyrównania dla obu płci wieku emerytalnego do 67 lat) oraz chcących i mogących podjąć pracę zarobkową. Osoby takie określa się jako zasób pracy lub siłę roboczą.

Wśród pojęć związanych z tą problematyką wyróżnia się wskaźnik stopy bezrobocia, która wskazuje na skalę problemu ze znalezieniem pracy w danym kraju.

Stopa bezrobocia to odsetek siły roboczej pozostającej bez pracy (liczony w odniesieniu do całkowitej liczby zatrudnionych), która jest zarejestrowana jako chcąca i mogąca w każdej chwili podjąć pracę.

Rodzaje bezrobocia:

1) Frykcyjne – wlicza się tu osoby, które tymczasowo pozbawione są pracy z powodu braku wzajemnego dopasowania, co wynikać może ze zmiany zawodu, miejsca zamieszkania, czy przekwalifikowania się pracowników. Jest to najmniej groźny typ bezrobocia.

2) Strukturalne – najgroźniejsza postać bezrobocia, która wynika ze zmian struktury gospodarki narodowej lub zmiany systemu gospodarczego (przykład okresu transformacji Polski z systemu socjalistycznego do systemu rynkowego). W tym przypadku dochodzi do upadków, lub kontrolowanego zamykania lub ograniczania pewnych branż i zwalnianiu pracujących tam ludzi. Jednakże osoby te, chociażby z powodu wieku, albo ze względu na choroby zawodowe, lub brak alternatywnych etatów nie mają szans na zatrudnienie w innych sektorach (przykład górników, hutników, rolników). Wśród przyczyn bezrobocia strukturalnego wyróżnia się również ogólny niedorozwój gospodarki i brak powstawania wystarczającej ilości miejsc pracy dla osób chętnych i gotowych do podjęcia pracy.

3) Koniunkturalne – będące skutkiem pogorszenia się ogólnych warunków gospodarczych (osłabienie koniunktury ekonomicznej) w danym kraju. Wynika ono ze zmniejszenia globalnego popytu i spadku produkcji. Przedsiębiorcy rezygnują wtedy z części załogi, bo mają mniejsze zamówienia. Szczególnie zwolnienia dotyczą osób o niskich kwalifikacjach zawodowych. W przypadku poprawy koniunktury gospodarczej ten typ bezrobocia może spaść nawet do zera.

4) Naturalne – w każdej gospodarce znajdą się osoby, które mogłyby pracować, ale nie chcą tego robić. Ogólnie przyjmuje się, że wynika to ze zbyt niskiego poziomu wynagrodzeń, który nie satysfakcjonuje tych osób i dlatego nie chcą one podjąć pracy. Dotyczy to jednak także tych osób, które niezależnie od stawek za pracę i tak nie mają ochoty pracować ze względu na osobiste lenistwo.

5) Ukryte – to specyficzny rodzaj bezrobocia, które nie jest oficjalnie rejestrowane i nie powiększa stopy bezrobocia. Polega ono na tym, że w danym przedsiębiorstwie, czy całym sektorze, zatrudnionych jest więcej osób niż jest to potrzebne. Wynika ono z tego, że nadmiar tam pracujących osób nie ma alternatywy znalezienia pracy w innej branży lub firmie (przykład nadmiernego zatrudnienia w polskim rolnictwie). Osoby te chętnie by podjęły inną pracę, ale skoro nie mogą jej znaleźć gdzie indziej pracują w danym miejscu.
Jako uzupełnienie informacji dotyczących poruszonej tematyki w tej części kursu, przedstawione zostały poniżej dane dotyczące rozmiarów bezrobocia w Polsce.

INFLACJA
Inflacja to proces podnoszenia się przeciętnego poziomu cen w miarę upływu czasu.

Uwaga! Wzrost przeciętnego poziomu cen oznacza, że w danym okresie niektóre dobra mogą bardziej podrożeć, inne mniej, a niektóre nawet potanieć w odniesieniu do panującej tendencji wzrostu cen. Stąd też jeśli mówimy o inflacji, to nie można twierdzić, że wszystkie produkty w tym samym czasie jednakowo drożeją.
Przyczyny inflacji tkwią w strukturze gospodarki narodowej i kosztach wytwarzania w różnych sektorach, oraz w proporcjach podziału dochodu narodowego transferowanego przez system finansowy. W dzisiejszych warunkach gospodarki otwartej, czyli możliwości wymiany międzynarodowej, duże znaczenie mają także napięcia gospodarcze i zmiany cenowe na rynkach globalnych. Obecnie wartość większości surowców jest ustalana na globalnych rynkach, a wahania kursów walut mogą sprawiać, że dodatkowo mogą nastąpić zmiany rynkowe, które oddziałują na gospodarki poszczególnych krajów pomimo braku wewnętrznych impulsów stwarzających presję na wzrost cen. Część osób uważa, że inflacja ma podłoże czysto pieniężne, a więc wzrost cen wynika z nadmiernej podaży pieniądza. Jednakże wymienione tutaj wcześniejsze powody potwierdzają, że nie jest to zjawisko czysto pieniężne, choć w dużej mierze zależne od ilości gotówki płynącej w gospodarkach.
Przykładowe przyczyny inflacji są następujące:

1) nieprawidłowa polityka pieniężna, kredytowa i budżetowa (inflacji sprzyjają niedopasowane do warunków gospodarczych stopy procentowe banku centralnego, nadmierny dostęp do zbyt taniego kredytu, czy deficyt budżetowy czyli nadwyżka wydatków nad przychodami trafiającymi do kasy państwowej);

2) nadmierne i źle ukierunkowane inwestowanie (zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym);

3) dewaluacja waluty krajowej w odniesieniu do innych walut wymienialnych;

4) wzrost cen surowców, paliw i energii na rynkach międzynarodowych;

5) inne.
Przyczyny wywołujące inflację z jednej strony prowadzą do wzrostu kosztów wytwarzania, a z drugiej strony wywołują nadmierny wzrost łącznego popytu (zagregowanego popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego) w stosunku do wzrostu podaży dóbr i usług. Niedopasowanie wzrostu zagregowanego popytu w odniesieniu do przyrostu podaży, powoduje wyróżnienie:

a) inflacji pchanej przez koszty (inflacja kosztowa), gdzie wzrost cen wynika ze wzrostu cen surowców, wynagrodzeń, lub innych dochodów ludności; przykładem jest tutaj wzrost cen ropy naftowej, która jest podstawowym nośnikiem energii w transporcie, co przekłada się później na wyższe koszty produkcji niemal we wszystkich branżach;

b) inflacji ciągniętej przez popyt (inflacja popytowa), która wynika z bardzo szybkiego wzrostu popytu, co wymusza przyspieszenie zwiększenia podaży produktów i usług, a to wywołuje nagły wzrost cen obniżających realne dochody ludności i umożliwiających finansowanie zwiększonych wydatków państwowych; sytuacja taka występuję np. w okresach wojen lub wielkich wydatków inwestycyjnych.
Inny podział inflacji związany jest z tempem wzrostu przeciętnego poziomu cen, a przedstawione rozgraniczenia mają charakter umowny.
Podział inflacji ze względu na tempo wzrostu cen:

a) inflacja pełzająca, gdy ceny rosną wolniej niż 1% miesięcznie, a w skali roku nie osiągają 10%; tego typu inflacja występuję aktualnie w Polsce, bo w ostatnich latach przyrost cen rocznie waha się w przedziale 1-5%;

b) inflacja galopująca występuje wtedy, gdy miesięcznie ceny rosną średnio o 1-15%;

c) megainflacja pojawia się w sytuacji, gdy ceny rosną pomiędzy 15-50% miesięcznie;

d) hiperinflacja to najgorsza wersja inflacji, gdy ceny rosną szybciej niż 50% na miesiąc (w Polsce taka sytuacja wystąpiła na początku lat 90-tych XX. wieku).
Inflacja nie jest jednoznacznie złym zjawiskiem. Niski wzrost cen ma działanie pobudzające w gospodarce, bo daje złudzenie wzrostu przychodów. Natomiast wysoka i niekontrolowana inflacja ma zgubne skutki, bo niszczy gospodarkę i prowadzi do zubożenia społeczeństwa.

Ogólnie można wyróżnić następujące skutki inflacji:

1) spadek siły nabywczej pieniądza (za tą samą kwotę można kupić coraz mniej produktów);

2) obniżenie realnych dochodów ludności (szczególnie emerytów i rencistów, czy stypendystów, bo te grupy otrzymują środki z pewnym opóźnieniem z budżetu państwa, a w międzyczasie ceny rosną szybciej niż wzrost ich świadczeń);

3) spadek zainteresowania przedsiębiorców kredytami długoterminowymi (ze względu na wysokie ryzyko niewiele osób chce się zapożyczać i inwestować w rozwój, co uwstecznia gospodarkę);

4) wzrost oprocentowania wkładów terminowych, a dalej wzrost oprocentowania kredytów udzielanych na działalność inwestycyjną i konsumpcyjną;

5) zmniejszanie rozmiarów handlowej wymiany międzynarodowej (mniejszy eksport, bo trudno jest wycenić wartość towarów w przyszłości; niższy import, bo towary z zagranicy ze względu na spadek wartości pieniądza krajowego stają się coraz droższe, co dodatkowo potęguje wzrost cen w kraju ze względu na niższą dostępność produktów z zagranicy);

6) duża niepewność co do jutra w sferze życia gospodarczego (pesymizm w świadomości społecznej dodatkowo ogranicza chęci do działania i rozwoju przedsiębiorczości).
Wśród działań mających na celu ograniczenie nadmiernej inflacji wyróżnia się:

- prowadzenie restrykcyjnej polityki pieniężnej ograniczającej dopływ zbyt dużej ilości pieniądza do gospodarki;

- zwiększenie dyscypliny budżetowej i ograniczenie nadmiernych wydatków publicznych;

- zahamowanie wzrostu płac;

- ograniczenie dostępu do łatwego pozyskiwania kredytów.
Na zakończenie przedstawione zostaną dane empiryczne dotyczące poziomu inflacji w Polsce.

Rok	Poziom inflacji [%]
1990	585,5
1991	70,3
1992	43,0
1993	35,3
1994	32,2
1995	27,8
1996	19,9
1997	14,9
1998	11,8
1999	7,3
2000	10,1
2001	5,5
2002	1,9
2003	0,8
2004	3,5
2005	2,1
2006	1,0
2007	2,5