MODUŁ V

PRODUKCJA JAKO PROCES EKONOMICZNY
Przedsiębiorstwo reprezentuje stronę podażową rynku, dlatego stosuje się do niego także pojęcie producent. Podstawowe pytania dla przedsiębiorców brzmią następująco: co, ile, kiedy i dla kogo wytwarzać, aby zrealizować postawione cele.
Wytwarzanie to inaczej produkowanie. Przybliżmy sobie w tym miejscu definicję tego procesu.
Produkcja to proces polegający na świadomym i racjonalnym wykorzystaniu czynników produkcji w celu wytworzenia produktu (może to być dobro fizyczne lub niematerialne czyli usługa). Inaczej mówiąc, produkcja polega na racjonalnym łączeniu różnych czynników wytwórczych w odpowiednich proporcjach, po to aby uzyskać określoną ilość produktu. W ekonomii produkcja dotyczy wytwarzania wszystkich dóbr na które zgłaszany jest popyt.
W nowoczesnym ujęciu produkcja jest traktowana szerzej niż tylko jako wytwarzanie dóbr materialnych (np. samochodów, dań gastronomicznych, komputerów, itd.). Dzieje się tak z powodu rosnącego znaczenia sektora usługowego w gospodarce, który coraz częściej przynosi większość dochodu narodowego. W tym znaczeniu świadczenie usług przez fryzjera, maklera giełdowego, nauczyciela, czy lekarza, traktować należy jako specyficzny rodzaj produkcji polegający na wytwarzaniu dóbr niematerialnych (usług).
Proces produkcji jest możliwy dzięki odpowiedniej organizacji i przebiega z użyciem pewnej techniki i technologii oraz charakteryzuje się określonymi parametrami technologicznymi.
Organizacja produkcji polega na sensownym połączeniu różnych składowych kapitału ludzkiego.
Technika produkcji polega na wzajemnym połączeniu kapitału ludzkiego i kapitału rzeczowego (powiązanie praca + kapitał).
Technologia – określa funkcjonalny sposób powiązania wszystkich składowych procesu produkcyjnego (pracy, ziemi, kapitału).
Technologia decyduje, które czynniki wytwórcze i w jakiej ilości muszą być wykorzystane, aby otrzymać określoną ilość produktu końcowego.

RODZAJE TECHNOLOGII
Technologia może być:

• pracochłonna (w tym przypadku wymaga się dużej ilości pracy ludzkiej, natomiast znacznie mniejszy jest poziom mechanizacji i wykorzystania czynników kapitałowych);

• kapitałochłonna (większe znaczenie ma praca uprzedmiotowiona, czyli wyższy jest stopień mechanizacji i automatyzacji, natomiast spada w tej technologii zapotrzebowanie na pracę ludzką);

• neutralna (w tym wariancie można przyjąć, że mamy do czynienia z równymi proporcjami między ilością zapotrzebowania w procesie produkcyjnym na pracę ludzką i czynniki kapitałowe).

Racjonalnie prowadząc przedsiębiorstwo powinno wybierać się taką technologię, która w danych warunkach przyniesie wyższe korzyści. Przykładowo tam gdzie jest wysokie bezrobocie, a płace niskie, może się bardziej opłacać skorzystanie z technologii pracochłonnych. Natomiast w przypadku braku rąk do pracy i rosnących wynagrodzeń, korzystniejsze będzie skorzystanie z technologii kapitałochłonnych. Jest to możliwe, ponieważ zasoby wytwórcze można w pewnym zakresie zastępować sobą, co umożliwia wprowadzenie w życie różnych wariantów wytwarzania tego samego produktu. Poza tym możliwość skorzystania z konkretnych technologii jest ograniczona ich dostępnością lub branżą. Np. w przemyśle wydobywczym i przetwórczym, czy rolnictwie, przy dużej skali działalności konieczne jest korzystanie z dużej ilości czynników kapitałowych (budynki, maszyny, urządzenia). Z kolei w branżach usługowych, np. fryzjerstwie, chirurgii, edukacji, podstawowe znaczenie ma wiedza i talent ludzki, a więc technologie są tam przede wszystkim pracochłonne.

PARAMETRY TECHNOLOGICZNE
O rodzaju wykorzystywanej technologii w dużej mierze decydują parametry technologiczne (np. ilość zużytego surowca lub energii na jednostkę produktu końcowego). Te technologie, które wymagają mniejszej ilości surowca, energii lub pracy ludzkiej, aby wytworzyć określoną ilość produktu końcowego są uznawane jako oszczędniejsze. Oznacza to, że mają lepsze parametry technologiczne. Często zdarza się, że są one droższe przy zakupie (mając tutaj na uwadze ilość i rodzaj niezbędnego sprzętu, markę producenta, czy sposób zorganizowania procesu wytwarzania), jednakże podczas eksploatacji okazują się tańsze. Warto to rozważyć porównując oferty różnych producentów i nie patrzeć jedynie na sam koszt zakupu. Niekiedy to co tańsze w pierwszym momencie okazuje się drogie w użytkowaniu, a to co drogie na początku szybko się spłaca i przynosi dużo większe korzyści. Pieniądze zainwestowane w lepszą technologię (tzn. oszczędniejszą, wydajniejszą lub bardziej niezawodną niż konkurencyjne warianty) zwracają się z nawiązką w postaci mniejszego zużycia energii, surowców, kosztów pracy, a także w związku z tym, że nie mamy niepotrzebnych przestojów w pracy dzięki braku poważnych awarii lub wynikają z wyższej jakości produktów końcowych (mniejsze koszty reklamacji, wyższa sprzedaż dzięki dobrej renomie wśród nabywców).

POJĘCIE PRZEDSIĘBIORSTWA
Na początku tego wykładu zapoznajmy się z pojęciem przedsiębiorstwa, głównymi celami ich funkcjonowania, a także z podstawowymi formami organizacyjno-prawnymi tego typu podmiotów gospodarczych.
Przedsiębiorstwo to podmiot gospodarczy prowadzący w sposób zorganizowany działalność gospodarczą na własną odpowiedzialność i ryzyko, w celu osiągnięcia określonych korzyści gospodarczych.
Działalność gospodarcza może mieć charakter wytwórczy (produkcja dóbr materialnych), usługową (oferowanie dóbr niematerialnych) lub handlową (pośrednictwo w dystrybucji dóbr pomiędzy producentami a konsumentami o wymiarze hurtowym lub detalicznym). Na rynku można spotkać zarówno przedsiębiorstwa specjalizujące się w jednym typie działalności, jak i te, które określamy mianem wielobranżowych (łączą czynności wytwórcze, handlowe i usługowe).
W definicji przedsiębiorstwa mówi się o prowadzeniu działalności gospodarczej na własną odpowiedzialność i ryzyko. Chodzi tutaj zarówno o odpowiedzialność prawną i ekonomiczną, a więc funkcjonowanie przedsiębiorstwa i oferowane przez nie dobra powinny być zgodne z obowiązującym prawem. Ponadto ponosi się ryzyko gospodarcze, które polega na tym, że w przypadku złych decyzji inwestycyjnych, albo prób sprzedaży dóbr na które nie ma popytu, przedsiębiorstwo może mieć problemy ze zbytem i zdobywaniem przychodów, a to w końcu może doprowadzić nawet do bankructwa i upadku firmy. W gospodarce rynkowej nikt nie zapewni nam, że na pewno podjęte inwestycje będą trafione i zwrócą się w przyszłości, albo że produkty, które wyprodukujemy na pewno znajdą nabywców, bądź że warunki w jakich działamy obecnie nie ulegną zmianie w przyszłości. To jest element ryzyka gospodarczego, a zadaniem osób zarządzających jest jego unikanie lub minimalizacja, co pozwoli zarabiać i rozwijać się przedsiębiorstwu w przyszłości.
Oczywiście prowadzenie przedsiębiorstwa to nie tylko problemy i ryzyko, bo inaczej zapewne nikt nie chciałby zakładać tego typu podmiotów. Można sobie więc zadać pytanie, co pcha ludzi do podejmowania ryzyka i brania na swoje barki dodatkowej odpowiedzialności związanej z prowadzeniem przedsiębiorstw?
Podejmując temat czynników motywujących ludzi do rozwoju swojej przedsiębiorczości, warto przyjrzeć się podstawowym celom działalności przedsiębiorstw, bo chęć ich osiągnięcia w dużej mierze pomaga tłumaczyć to zagadnienie.

Podstawowe cechy przedsiębiorstw:

• samodzielność funkcjonowania;

• samofinansowanie działalności;

• podejmowanie działań gospodarczych na własne ryzyko.

Główną funkcją przedsiębiorstw jest przetwarzanie w procesie produkcji różnych zasobów w dobra i usługi konsumpcyjne oraz oferowanie ich innym podmiotom gospodarczym w celu zaspokojenia ich potrzeb.

CELE DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW
Cele działalności przedsiębiorstw:

• osiąganie maksymalnie wysokich zysków i pomnażanie majątku;

• osiągnięcie i utrzymanie wysokiego tempa wzrostu i rozwoju firmy;

• osiąganie maksymalnego zadowolenia z prowadzonej działalności gospodarczej;

• utrzymanie odpowiedniego wizerunku firmy w oczach różnych grup społecznych.

Podstawowym celem działalności przedsiębiorstw jest osiąganie większych zysków (więc i szybszego wzbogacenia się) niż w przypadku np. pracy na etacie. Dobry pomysł, jeśli jest odpowiednio wdrożony i odpowiada potrzebom kupujących, powoduje, że przedsiębiorstwo ma szanse na duże przypływy gotówki i osiąganie zysków. Im wyższe zyski tym lepiej i tym chętniej ludzie zajmują się taką działalnością. Dzięki prowadzeniu zyskownej firmy, łatwiej jest też pomnażać jej majątek, bo ma się pieniądze na jej rozwój. Poza samym zyskiem, pojawiają się często inne cele zakładania i prowadzenia przedsiębiorstw, takie jak: potrzeba samorealizacji (robienie czegoś co było naszym marzeniem i przynosi nam satysfakcję, a dodatkowo daje możliwości zarobkowania), większej wolności (np. prowadząc swoje przedsiębiorstwo to my jesteśmy szefami dla samych siebie i nie musimy słuchać poleceń obcych kierowników), kontynuacji tradycji rodzinnych (prowadzenie biznesu, którym zajmuje się już wiele pokoleń w danej rodzinie, np. rodzinna cukiernia, itp., itd.), lub chęć zdobycia większego prestiżu w oczach społeczeństwa.
Można w dużym uproszczeniu powiedzieć, że dla przedsiębiorstw nowych i o niezbyt dużej skali działalności, głównym celem jest zysk. Natomiast w przypadku firm o długoletnich tradycjach, czy o wielkiej skali działalności, często od samego zysku ważniejsze są inne cele, takie jak chociażby utrzymanie odpowiedniego wizerunku w oczach swoich potencjalnych nabywców. Oczywiście na dłuższą metę liczy się przede wszystkim zysk, bo jeśli go nie ma, to nawet dobry wizerunek czy tradycje rodzinne nie wystarczą, aby firma utrzymała się na rynku i jej działalność była uzasadniona ekonomicznie.

FORMY ORGANIZACYJNO-PRAWNE PRZEDSIĘBIORSTW
Formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstw spotykanych w Polsce:

• jednoosobowe przedsiębiorstwa osób fizycznych;

• spółki handlowe oparte na Kodeksie Spółek Handlowych (spółki jawne, partnerskie, z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjne, komandytowe i komandytowo-akcyjne);

• spółdzielnie;

• inne, które mają prawo prowadzenia działalności gospodarczej (np. niektóre fundacje, zrzeszenia, stowarzyszenia, spółki cywilne itp.).

Decyzja o wyborze formy organizacyjno-prawnej zależy od m.in.: skali działalności, rodzaju działalności, ilości osób lub podmiotów zakładających przedsiębiorstwo, czy kwestii podatkowych.
Większość przedsiębiorstw w Polsce działa jako jednoosobowe przedsiębiorstwa osób fizycznych. Jest to najprostsza forma organizacyjna, nie wymagająca dużych nakładów na zarejestrowanie i odpowiednia przy relatywnie niewielkich rozmiarach działalności. Tego typu podmiot rejestruje się w urzędach gminnych w jednostkach zajmujących się Ewidencją Działalności Gospodarczej.
Drugą znaczącą grupę przedsiębiorstw stanowią spółki handlowe, których ilościowo jest mniej niż jednoosobowych przedsiębiorstw osób fizycznych, ale spotyka się tutaj firmy największe o wielkim majątku i działających na dużą skalę (także o charakterze korporacji międzynarodowych). Szczególnie dotyczy to spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i spółek akcyjnych. Podmioty te są już bardzie zaawansowane organizacyjnie i wymagają w wielu przypadkach kapitału zakładowego oraz poniesienia sporych kosztów rejestracyjnych, dlatego są odpowiedniejsze przy dużych przedsięwzięciach.
Przedsiębiorstwa mogą występować też w innych formach, jednakże takich podmiotów w krajowych warunkach jest znacznie mniej. Można się tutaj spotkać chociażby ze stowarzyszeniami lub fundacjami, które zdobywają pieniądze dzięki prowadzonej działalności gospodarczej na cele np. charytatywne lub ogólnospołeczne (spotyka się tutaj organizacje pożytku publicznego, często typu „non-profit” - nie nastawione na zyski, tylko na pomoc innym). Warto jest jeszcze w tym miejscu wspomnieć o spółdzielniach, które są formą wspólnego prowadzenia biznesu o niewielkich wymaganiach formalnych, a jednocześnie mogących przynosić dużo korzyści swoim członkom. W naszym kraju sektor spółdzielczy występuje w bardzo ograniczonym zakresie, a najbardziej znane podmioty tej formy organizacyjno-prawnej to: banki spółdzielcze, SKOK-i czyli kasy oszczędnościowo-kredytowe, spółdzielnie mieszkaniowe, a w branży agrobiznesu to spółdzielnie mleczarskie.

OTOCZENIE EKONOMICZNE PRZEDSIĘBIORSTW
Przedsiębiorstwa działają w zmieniających się warunkach gospodarczych, które są określane jako otoczenie ekonomiczne. Na niektóre elementy tego otoczenia przedsiębiorstwo może kształtować, na inne ma wpływ ograniczony, ale w większości musi się dostosować do sytuacji nie mogąc na nią znacząco oddziaływać. Z tego powodu uznaje się, że przedsiębiorstwa muszą się dostosować do ich otoczenia, aby mogły dobrze funkcjonować, zarabiać, przetrwać na rynku i rozwijać się w przyszłości.
Podział otoczenia ekonomicznego w postaci graficznej można wyrazić za pomocą rysunku 7.

Otoczenie ekonomiczne oddziałujące na przedsiębiorstwa można podzielić na:

• otoczenie wewnętrzne;

• otoczenie zewnętrzne (bliższe i dalsze).

Podstawowa różnica polega na tym, że otoczenie wewnętrzne zależne jest od samego przedsiębiorstwa, otoczenie zewnętrzne bliższe może być kształtowane przez firmę w małym stopniu, natomiast otoczenie zewnętrzne dalsze jest zupełnie niezależne od pojedynczego przedsiębiorstwa. Poniżej krótko przedstawiona została charakterystyka różnych poszczególnych typów otoczenia ekonomicznego przedsiębiorstw.

OTOCZENIE WEWNĘTRZNE

Otoczenie wewnętrzne jest zależne od samego przedsiębiorstwa. Obejmuje ono posiadany majątek i charakter oraz przydatność czynników wytwórczych będących w dyspozycji danej firmy.

W przypadku otoczenia wewnętrznego bada się np. strukturę, przydatność oraz motywację pracowników i menadżerów, rozmiar i strukturę majątku rzeczowego i pieniężnego, czy aktualną kondycję finansową.

OTOCZENIE ZEWNĘTRZNE
Bliskie otoczenie zewnętrzne dotyczy bezpośrednich kontaktów rynkowych przedsiębiorstwa z innymi podmiotami.

W analizie bliskiego otoczenia zewnętrznego bierze się pod uwagę głównie charakterystykę nabywców, sytuację całej branży, siłę i strukturę konkurencji, oraz kontakty z instytucjami państwowymi (urzędy, agencje) i finansującymi (banki, fundusze).

OTOCZENIE MAKROEKONOMICZNE
Otoczenie makroekonomiczne (inaczej określane jako zewnętrzne dalsze lub ogólnogospodarcze) to zestaw warunków wpływających na ogólną sytuację gospodarczą i możliwości prowadzenia działalności biznesowej dla wszystkich podmiotów gospodarczych.

Do elementów otoczenia ogólnogospodarczego zaliczane są np.: regulacje prawne, ramy instytucjonalne państwa, rodzaj prowadzonej polityki gospodarczej przez rząd, czynniki demograficzne, czy aktualny stan koniunktury gospodarczej.

NAKŁADY I WYNIKI W PRZEDSIĘBIORSTWIE
Podstawowym zadaniem przedsiębiorstw jest wytwarzanie dóbr, które mają służyć zaspokajaniu potrzeb ludzkich. Aby spełnić tą funkcję konieczne jest poniesienie określonego wysiłku, który przejawia się zarówno w formie pracy ludzkiej, jak i rzeczowej oraz pieniężnej. To co przedsiębiorstwo wykorzystuje w procesach wytwórczych określa się mianem nakładów (w formie różnych czynników produkcji), a to co jest efektem końcowym – wynikami działalności (w formie produktów).
NAKŁAD to ilość zastosowanych w procesie produkcji czynników produkcji (np. ilość pracy na miesiąc, ilość surowców czy energii wykorzystanych do produkcji).
WYNIKIEM określamy ilość uzyskanych w procesie produkcji produktów.
NAKŁADY → PRZEDSIĘBIORSTWO → WYNIKI

Czynniki produkcji:	Produkty tj.:
praca	dobra konsumpcyjne
ziemia	dobra inwestycyjne
kapitał	dobra produkcyjne

Czynniki produkcji to inaczej zużyte w przedsiębiorstwie zasoby (czynniki wytwórcze). W klasycznym ujęciu określa się je, jak określono na początku wykładów, jako czynniki pracy (ludzie wraz z ich umiejętnościami, talentami, motywacją, wykształceniem i doświadczeniem, itp.), ziemi (zasoby naturalne odnawialne i nieodnawialne), oraz kapitału (rzeczowy i finansowy).
Przedsiębiorstwa mogą wytwarzać różne produkty będące wynikami ich działalności i kierować je do odmiennych grup odbiorców. Wyniki przedsiębiorstw mogą mieć formę dóbr konsumpcyjnych, inwestycyjnych oraz produkcyjnych. W pewnym uogólnieniu można stwierdzić, że dobra konsumpcyjne mają trafić do konsumentów, dobra inwestycyjne do przedsiębiorstw i innych podmiotów chcących się rozwijać i modernizować, a dobra produkcyjne to inaczej surowce, półprodukty, materiały i gotowe towary, które trafiają do kolejnych firm w celu ich przetworzenia lub odsprzedania.
Przy okazji omawiania kwestii nakładów powinno się wytłumaczyć różnicę między nimi a kosztami.
NAKŁADY to ilość czynników produkcji zastosowanych w procesie produkcyjnym (mogą mieć postać rzeczową (maszyny, urządzenia), ludzką lub czasową.
KOSZTY to wartość pieniężna zużytych czynników produkcji w procesie produkcyjnym.
Z powyższych zapisów wynika, że nakłady są pojęciem ilościowym, a koszty są ujmowane wartościowo. W wielu przedsiębiorstwach niektóre nakłady są pomijane przy obliczaniu kosztów, pomimo tego, że są ponoszone. Przykładem może być praca właściciela firmy, który nie jest zatrudniony na etacie w swoim przedsiębiorstwie, ale wykonuje bardzo dużo pracy na jego rzecz. Oczywiście nie jest to praca za darmo. Po prostu człowiek ten nie utrzymuje się z pensji, tylko z wypracowanego przez przedsiębiorstwo zysku. Z tego względu można powiedzieć, że wszystkie koszty są nakładami, ale nie wszystkie nakłady są kosztami.

KOSZTY W PRZEDSIĘBIORSTWIE
Wyjaśnione zostało już, że koszty są pojęciem wartościowym i oznaczają ile warte w pieniądzu są czynniki wytwórcze zużyte w procesach wytwórczych przedsiębiorstwa.
Koszty można dzielić na różne sposoby, a na początek należy wyjaśnić czym się różnią koszty ekonomiczne od kosztów księgowych. Zasadnicza różnica między nimi polega na tym, że jedne uwzględniają koszty alternatywne, a drugie nie.
Koszty księgowe to wszystkie wydatki pieniężne poniesione przez przedsiębiorstwo w danym czasie i ujmowane w ewidencji księgowej przedsiębiorstwa.
Koszty alternatywne to równowartość dochodów, które czynnik wytwórczy mógłby przynieść, gdyby wykorzystano je w inny najlepszy sposób. Określa się je również jako koszty utraconych możliwości.
Koszt ekonomiczny = koszt księgowy + koszt alternatywny
Koszty ekonomiczne są sumą kosztów księgowych i alternatywnych i dla ekonomisty, to one powinny być brane pod uwagę przy określaniu opłacalności każdej działalności gospodarczej. Chodzi o to, że na decyzje gospodarcze wpływają nie tylko faktycznie ponoszone wydatki, ale także wysokość utraconych korzyści z innych alternatywnych możliwości działania. Oznacza to, że do rzeczywiście płaconych wydatków powinniśmy doliczyć też szacunkową wartość zysków możliwych do osiągnięcia, gdybyśmy wydane pieniądze przeznaczyli na inny cel zarobkowy. W przypadku przedsiębiorstw jako wartość kosztu utraconych korzyści bierze się zazwyczaj wysokość odsetek z lokaty bankowej, które porównuje się z wypracowanym zyskiem.

PODZIAŁ KOSZTÓW
Podstawowy i najczęściej wykorzystywany podział kosztów dzieli je na:

• Koszty stałe (Ks) – część kosztów, która pozostaje niezmienna w pewnych granicach, mimo zmian rozmiarów produkcji (np. amortyzacja budynków, maszyn i urządzeń, płace personelu administracyjnego, koszty użytkowania ziemi – dzierżawa, koszty wynajmu lokalu).

• Koszty zmienne (Kz) - część kosztów całkowitych, która zmienia się wraz z rozmiarami produkcji (np. koszty surowców, materiałów, energii, wody, gazu; płace pracowników produkcyjnych).

• Koszty całkowite (Kc) to suma pieniężnych nakładów poniesionych i zużytych na daną wielkość produkcji. Koszty całkowite to łączna suma kosztów stałych i zmiennych, więc można je wyrazić za pomocą wzoru:

Kc = Ks + Kz
gdzie:
Kc–koszty całkowite
Ks – koszty stałe
Kz – koszty zmienne

KSZTAŁTOWANIE SIĘ KRZYWYCH KOSZTÓW STAŁYCH, ZMIENNYCH I CAŁKOWITYCH W ZALEŻNOŚCI OD WIELKOŚCI PRODUKCJI
Jak już zostało zasygnalizowane, istnieje zależność pomiędzy wartością kosztów stałych, zmiennych i całkowitych, a rozmiarami produkcji. Wyraża to wykres 6.

Z wykresu można odczytać, że koszty zmienne zaczynają się w momencie rozpoczęcia produkcji i w miarę jej wzrostu także zwiększają swoją wartość (wynika to chociażby z tego, że im większa produkcja tym więcej potrzeba surowców, itp.). Natomiast koszty stałe i koszty całkowite występują już nawet wtedy, gdy produkcja wynosi 0 (nawet jeśli firma nic nie produkuje i nie sprzedaje, to musi ponosić koszty związane z utrzymaniem budynków, amortyzacją maszyn, itp.). Przy rosnącej produkcji koszt stały się nie zmienia, bo do pewnego momentu nie zależy on od wielkości produkcji (w dłuższym okresie koszt stały też może ulec zmianie). Z kolei koszt całkowity zaczyna rosnąć wraz ze wzrostem produkcji, a kształt jego krzywej jest podobny do krzywej kosztu zmiennego, ale znajduje się ponad nią. Dzieje się tak dlatego, że koszt całkowity poza kosztem zmiennym uwzględnia także koszt stały. W podanym przykładzie można zauważyć, że przy różnych poziomach produkcji krzywe Kz i Kc mają nieco inne nachylenie. Na początku Kz i Kc rosną szybciej niż przyrost produkcji (odcinek pomiędzy W=0 a W=200), następnie wolniej (W pomiędzy 200 a 700), a po przekroczeniu pewnej granicy (powyżej W=700) zaczynają gwałtownie rosnąć. Z czego to wynika? Otóż przy mniejszym poziomie produkcji potrzebne są czynniki produkcji na rozruch przedsiębiorstwa, a poza tym kupuje się je w mniejszych ilościach, więc trudno jest otrzymać atrakcyjne ceny. Przy dalszym zwiększaniu produkcji okazuje się, że możliwe są oszczędności, które wynikają z lepszej organizacji i specjalizacji pracy, oraz z faktu kupowania dużych ilości czynników wytwórczych, dzięki czemu możliwe jest negocjowanie cen z dostawcami i uzyskiwanie rabatów. Jeśli będziemy dalej zwiększać produkcję, to dojdziemy w końcu do momentu, gdzie zamiast oszczędności co raz większe znaczenie będą miały bariery (technologiczne, biologiczne, społeczne, prawne). Utrudnienia te spowodują, że dalszy wzrost produkcji będzie możliwy tylko przy założeniu ponoszenia znacznie wyższych kosztów niż przy mniejszych rozmiarach produkcji, albo wręcz nie da się zwiększyć produkcji pomimo dodatkowych wydatków. W efekcie może się okazać, że dalszy wzrost rozmiarów produkcji przestanie być ekonomicznie uzasadniony, bo dodatkowe wyniki produkcyjne będą dużo mniejsze niż konieczne do ich poniesienia koszty. Na tej podstawie można wyciągnąć wniosek, że nie można zwiększać rozmiarów produkcji bez końca, oraz powinno szukać się takiego poziomu działalności przy którym średnie koszty będą jak najniższe.

KOSZTY JEDNOSTKOWE
Koszty średnie to inaczej koszty jednostkowe lub koszty przeciętne. Aby wyznaczyć ich poziom przy określonym poziomie produkcji można się posłużyć wzorami zamieszczonymi poniżej. Ta wiedza jest potrzebna do właściwej kalkulacji kosztów i poszukiwania poziomu produkcji przy którym koszty jednostkowe są niższe niż cena za jednostkę sprzedawanych przez przedsiębiorstwo produktów.
Koszty jednostkowe (przeciętne) (Kj) to średnie koszty produkcji jednostki produktu przy danym rozmiarze produkcji.
Można wyróżnić koszt jednostkowy stały (Ksj), koszt jednostkowy zmienny (Kzj), oraz ich sumę czyli koszt jednostkowy całkowity (Kj).
Kj= Ksj + Kzj
Ksj – jednostkowy koszt stały – wielkości kosztów stałych przypadających na jednostkę wyrobu, czyli: Ksj = Ks/W
Kzj – jednostkowy koszt zmienny – wielkości kosztów zmiennych przypadających na jednostkę wyrobu, czyli Kzj = Kz/W
Jednostkowy koszt całkowity (Kj) można obliczyć na dwa inne sposoby:
Kj = Kc/W lub Kc = Kj * W
gdzie: W – rozmiar produkcji, Kc – koszt całkowity

PRZYCHODY I ZYSKI ORAZ ICH ZNACZENIE DLA PRZEDSIĘBIORSTWA
Prowadzenie działalności gospodarczej to nie tylko koszty, ale także przyjemniejsza strona finansów, czyli przychody i zyski.
Przychody to inaczej wpływy pieniężne ze sprzedaży produktów prowadzonej przez przedsiębiorstwo.
Rodzaje przychodów:
a) przychód lub utarg całkowity (Uc) oznacza sumę pieniędzy uzyskaną ze sprzedaży określonej wielkości produkcji (W) po danej cenie (C), a więc:
Uc = W * C
b) przychód lub utarg przeciętny (jednostkowy) (Uj), który jest średnią wielkością utargu przypadającą na jednostkę produkcji przy danej jej wielkości, a zatem:
Uj (C) = Uc/W
Przychód całkowity to wszystkie wpływy do kasy przedsiębiorstwa. Natomiast utarg jednostkowy jest inaczej średnią ceną otrzymaną za jednostkę sprzedawanych produktów.
Obliczanie wysokości wpływów ze sprzedaży, czyli przychodów, jest potrzebne, aby określić czy dana działalność jest zyskowna, czy też przynosi straty. Jeśli pojawia się zysk, to znaczy, że działalność gospodarcza ma ekonomiczny sens. Natomiast jeśli wystąpi strata, to jest to sygnał, że dzieje się coś złego w przedsiębiorstwie i należy albo je usprawnić, albo zmienić profil funkcjonowania. W przeciwnym razie przedłużające się straty mogą doprowadzić do upadku przedsiębiorstwa.
Zysk przedsiębiorstwa to nadwyżka przychodów nad kosztami.
Strata pojawia się wtedy, gdy koszty przewyższają przychody.
Zysk (Strata) = Przychody - Koszty
Jeśli wynik tego równania jest dodatni, to mamy zysk. Jeśli wynik będzie ujemny, to wtedy pojawia się strata.
Zysk ma podstawowe znaczenie dla przedsiębiorstwa i nadaje ekonomiczny sens jego działalności.
Znaczenie zysku w przedsiębiorstwie:

• podstawowy cel prowadzenia działalności gospodarczej (funkcja motywacyjna – im wyższy zysk tym większa chęć prowadzenia takiej działalności);

• warunkuje możliwości inwestycyjne przedsiębiorstwa (dzięki zyskom znajdują się pieniądze na nowe inwestycje; jeśli występują straty to możliwości inwestycyjne są mniejsze lub całkowicie znikają);

• wielkość i podział zysków wyznaczają poziom samofinansowania działalności gospodarczej (im wyższy zysk tym większa niezależność przedsiębiorstwa i tym mniej trzeba się posiłkować kredytami i pożyczkami);

• warunkuje wielkość zatrudnienia (dzięki generowaniu zysków możliwy jest rozwój i inwestycje tworzące nowe miejsca pracy).