DEFINICJE EKONOMII

Głównym przedmiotem zainteresowania ekonomii jest proces gospodarowania prowadzony przez pojedynczych ludzi, jak i całe społeczeństwa. Z tego względu, że każdy z nas w mniejszym czy większym stopniu (często nawet nie zdając sobie z tego sprawy) uczestniczy w tym procesie, powinniśmy posiadać podstawową wiedzę ekonomiczną i posiąść umiejętności, które ułatwią nam poruszanie się po gospodarczych zakamarkach rzeczywistości, jaka nas otacza.

Na początek zajmijmy się omówieniem etymologii słowa ekonomia.
Otóż termin „ekonomia” pochodzi od starożytnego greckiego słowa „oikos” (oznaczającego gospodarstwo domowe, albo gospodarowanie), które wprowadził Arystoteles, a także od słowa „nomos” (co w języku greckim oznacza „zasady”). Łącząc te dwa człony otrzymujemy pierwszą definicję ekonomii, którą można określić jako zasady gospodarowania.

W tym miejscu powinniśmy sobie przybliżyć inne definicje oficjalnie obowiązujące i tłumaczące, czym jest ekonomia.
Pierwsza definicja pochodzi ze „Słownika wyrazów obcych” pod redakcją Teresy Marcinów (Wydawnictwo Videograf II, Katowice 2002):
Ekonomia – to nauka o prawach rządzących produkcją, wymianą i rozdziałem dóbr w społeczeństwie. Ekonomia oznacza: umiejętne gospodarowanie czymś, oszczędność, gospodarność.

Umiejętne gospodarowanie może dotyczyć nie tylko wielkich fortun, czy sum pieniędzy. Może tu chodzić także o gospodarowanie czasem, umiejętne wydawanie swoich często niewielkich środków pieniężnych, czy wykorzystywanie posiadanych zasobów.
Co do oszczędności, to nie należy jej mylić ze skąpstwem. Oszczędność polega na tym, że dbamy o to, aby to co mamy wykorzystać w możliwie najlepszy sposób i staramy się nie marnować posiadanych środków. Gospodarność z kolei polega na umiejętnym zorganizowaniu swoich działań ekonomicznych i racjonalnym postępowaniu (tzn. takim, które prowadzi do wzrostu naszej zamożności).
Ludzie mają zróżnicowane możliwości zarobkowania i w różny sposób gospodarują swoimi środkami i w efekcie po pewnym czasie, jedni się bardziej bogacą, a inni mają kłopot z wiązanie końca z końcem.

Nieco inną definicję prezentuje „Słownik ekonomiczny” dostępny na portalu ekonomicznym prowadzonym przez Narodowy Bank Polski (www.nbportal.pl):
Ekonomia jest nauką, która zajmuje się działalnością pojedynczych osób, grup i całych społeczeństw, skierowaną na osiągnięcie określonych celów – głównie w odniesieniu do produkcji dóbr. Cele te można osiągnąć w różny sposób, zaś ekonomia bada jak do nich dążyć najmniejszym kosztem. Innymi słowy, ekonomia to nauka o tym, jak ludzie wytwarzają i dzielą dobra.
Definicja ta jest bardziej rozbudowana niż przytoczona wcześniej, ale zwraca uwagę na to, że działania gospodarcze dotyczą zarówno pojedynczych osób czy organizacji, jak też można je rozpatrywać w sensie ogólnym i odnosić do sytuacji całego społeczeństwa oraz ogólnej kondycji gospodarki. Ważne jest też zwrócenie uwagi to, że te same cele można osiągnąć w różny sposób (np. posiadanie większych oszczędności można osiągnąć dzięki mniejszej konsumpcji lub wyższym dochodom przy niezmienionym poziomie konsumpcji).

PODZIAŁ EKONOMII

Ekonomię najczęściej dzieli się na dwa sposoby:

• mikroekonomię i makroekonomię;

• ekonomię pozytywną i ekonomię normatywną.

W zależności od tego, czy bardziej zwraca się uwagę na pojedyncze podmioty i rynki, czy traktuje się gospodarkę jako całość, ekonomię dzielimy na:

• MIKROEKONOMIĘ, która bada racjonalne postępowanie lub reakcje indywidualnych uczestników gospodarki rynkowej, tzn. konsumentów i producentów, oraz analizę rynków poszczególnych produktów.

• MAKROEKONOMIĘ, która zajmuje się współzależnościami między wielkimi agregatami ekonomicznymi, takimi jak: dochód narodowy, konsumpcja, inwestycje, oszczędności, zasób kapitału, wydajność pracy, kapitałochłonność produkcji, bilans handlowy, budżet państwa, etc.

MIKROEKONOMIA bada, w jaki sposób ludzie dokonują wyborów opisywanych pytaniami:

• Co konsumować?

• Co produkować?

• Jak wykorzystać posiadane zasoby czynników produkcji (jak alokować zasoby pracy i kapitału między różne możliwe dziedziny działalności)?

• Jakim zmianom podlegają decyzje gospodarcze po odkryciu nowych sposobów wytwarzania dóbr czyli nowych technologii?

MAKROEKONOMIA szuka odpowiedzi na pytania:

• W jaki sposób społeczeństwo wytwarza dobra?

• W jaki sposób następuje podział wytworzonych dóbr?

• W jaki sposób polityka gospodarcza wpływa na stan gospodarki?

• Jakie są przyczyny m.in. takich zjawisk jak bezrobocie czy inflacja?

Natomiast w zależności do tego, czy procesy gospodarcze ocenia się obiektywnie, czy też bardziej kieruje się polityką lub ideologią, ekonomia dzieli się na pozytywną i normatywną.
EKONOMIA POZYTYWNA – koncentruje się na opracowywaniu uniwersalnych narzędzi i metod analizy ekonomicznej w celu możliwie obiektywnego uogólnienia procesów gospodarczych i mechanizmów ekonomicznych.
Przykłady dorobku ekonomii pozytywnej: rachunek ekonomiczny, metoda dyskonta, metodologia obliczania dochodu narodowego.

EKONOMIA NORMATYWNA – koncentruje się na tworzeniu określonych systemów poglądów wartościujących, czy kreowaniu pewnej ideologii, które mają umożliwić interpretację różnych zjawisk i procesów gospodarczych.
Do tych celów wykorzystuje się także dorobek ekonomii pozytywnej i próbuje się tworzyć własne narzędzia analizy dostosowane do głoszonych poglądów.
Przykład: ekonomia realna socjalizmu.

ZJAWISKO RZADKOŚCI W GOSPODARCE

Podstawowe problemy ekonomiczne wiążą się z pojęciem rzadkości dóbr ekonomicznych i koniecznością gospodarowania nimi:

RZADKOŚĆ w ekonomii oznacza, że: ZAPOTRZEBOWANIE > ZDOLNOŚCI

(ilość dóbr, które ludzie chcieliby posiadać jest mniejsza niż ilość dóbr które ludzie są zdolni wytworzyć)

Tak więc rzadkość nie wynika z tego, że dane zasoby lub produkty występują w małych ilościach, tylko że jest ich więcej potrzebnych niż możemy dostarczyć jako społeczeństwo. Z tego względu istnieje konieczność gospodarowania, czyli jak najlepszego wykorzystania tego co posiadamy.
Gospodarowanie – to dokonywanie wyborów ekonomicznych, czyli decydowanie na co przeznaczyć stosunkowo rzadkie zasoby, którymi się dysponuje i jakie potrzeby zaspokajać.

POJĘCIE DOBRA W EKONOMII

W ekonomii występuje wiele określeń na to, czym są dobra i jak je dzielić. Poniżej niektóre z tych określeń zostały przedstawione.

DOBRA – człowiek otrzymuje je od natury lub wytwarza w procesie gospodarowania w celu zaspokojenia swoich potrzeb.

• DOBRA WOLNE – teoretycznie występują w nieograniczonych ilościach.

• DOBRA RZADKIE – są przedmiotem zainteresowania ekonomii, bo trzeba nimi gospodarować.

Dobrami wolnymi obdarzyła nas natura i zazwyczaj występują one w obfitości. Przykładami są tutaj woda, powietrze, czy kamienie.
Formalnie za wolne uważa się dobra, których ilość przekracza potrzeby ludzkie, więc ich cena wynosi zero. Jednakże w miarę wzrostu liczby mieszkańców naszego globu dóbr wolnych jest coraz mniej, dlatego też zdrowa woda kosztuje.
Dobra ekonomiczne są rzadkie – to znaczy, że jest ich za mało w stosunku do naszych potrzeb.
Wymusza to sytuację wyboru, które z nich, w jakiej ilości i jakimi sposobami ludzie chcą pozyskać i kto ma je otrzymać.
Ekonomia zajmuje się więc wytwarzaniem i podziałem dóbr ekonomicznych. Wybór określonej ilości jednego dobra oznacza rezygnację z pewnej ilości drugiego dobra. Uczestnicząc w tym wykładzie rezygnujecie z innych możliwości spędzenia czasu np. drzemki albo dodatkowego zarobku. To także wybór, którym interesuje się ekonomia.

Podział dóbr według kryterium materialności:

• PRODUKTY – ekonomiczne dobra materialne (fizyczne), np. samochód, komputer, danie gastronomiczne, sól.

• USŁUGI – ekonomiczne dobra niematerialne, np. praca fryzjera, malarza, kucharza, kelnera, lekarza, nauczyciela.

Uwaga!!!
W klasycznym ujęciu ekonomicznym produkt i usługa są dwoma rodzajami dóbr ekonomicznych.
W podejściu marketingowym produktem jest wszystko co można sprzedać (w tym sensie usługa także jest produktem)!

ZASOBY

Gospodarowanie oznacza wykorzystywanie różnych zasobów. Przybliżmy sobie zatem, czym one są i jak można je podzielić.
Człowiek w celu zaspokojenia potrzeb i przynajmniej częściowej realizacji zapotrzebowania na dobra, zmienia i przetwarza podczas procesu wytwórczego wszystkie posiadane zasoby.
Klasyczny podział zasobów:

• ZIEMIA - zasoby naturalne (odnawialne i nieodnawialne);

• PRACA - zasoby ludzkie (ludzie wraz ze swoimi umiejętnościami, wykształceniem, doświadczeniem i chęcią do pracy);

• KAPITAŁ - zasoby kapitałowe (kapitał rzeczowy i finansowy).

W nowoczesnym ujęciu wyszczególnia się dodatkowo następujące zasoby: przedsiębiorczość, organizacja, wiedza, kapitał społeczny.

Rys. 1. Schematyczny podział zasobów.

[Źródło: Rekowski M. – Mikroekonomia. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu. Poznań 2005, s. 12]

Która grupa zasobów jest najważniejsza dla gospodarki???

LUDZIE (siła robocza, przedsiębiorczość, umiejętność zarządzania) są najważniejszym zasobem ekonomicznym!!! Wynika to z tego, że to my decydujemy o tym, co robić i jak.

DECYZJE GOSPODARCZE I ICH ASPEKTY

Codziennie podejmujemy decyzje, które mają gospodarczy charakter. Można posłużyć się prostym przykładem osoby, która idzie do piekarni i zastanawia się ile ma kupić chleba, jakiego typu, albo czy dodatkowo nabyć także bułki, drożdżówki czy pączki. Od jej decyzji będzie zależało, czy piekarz sprzeda swoje produkty, czy będzie ich za mało, albo czy w przyszłości będzie np. piekł drożdżówki, skoro nikt ich nie chce kupić? Takich decyzji podejmujemy dużo, choć pewnie rzadko się zastanawiamy, że mają one gospodarczy charakter. Niemniej jednak trzeba sobie zdać sprawę, że decyzje gospodarcze mają swoje konsekwencje, a ich ogólny kierunek decyduje jak i w którą stronę rozwijać się będzie gospodarka.

DECYZJE GOSPODARCZE – polegają na wyborze określonego sposobu działania gospodarczego i posiadają zawsze dwa aspekty: pozytywny i negatywny.
Aspekt pozytywny - dokonanie wyboru celów, które będziemy realizować, oraz jakie zasoby przeznaczymy na osiągnięcie tych założeń, tak aby osiągnąć określone korzyści.
Aspekt negatywny - konieczność rezygnacji z innych celów, które można zrealizować, gdybyśmy przeznaczyli na nie posiadane zasoby.
W związku z tym, każdej decyzji gospodarczej towarzyszą dwa efekty, które określa się jako: KORZYŚCI i KOSZTY.

EFEKTY DECYZJI GOSPODARCZYCH

Określona działalność gospodarcza niesie ze sobą korzyści (zyski), ale jednocześnie ich osiągnięcie oznacza powstanie kosztu alternatywnego (inaczej kosztu utraconych korzyści).

Korzyści oznaczają to, co zyskujemy dzięki danej decyzji, natomiast aby je osiągnąć musimy ponieść określone koszty. W celu wytłumaczenia tych pojęć posłużmy się prostym przykładem, jakie są korzyści i koszty związane z kupnem żywności. Po stronie korzyści możemy zapisać, że zyskujemy zaspokojenie głodu i zdrowie. Z kolei nabycie tej żywności wymaga wydania określonej kwoty pieniędzy, co jest naszym kosztem i większość osób na tym poprzestaje. Natomiast ekonomiści widzą jeszcze elementy, które nie są związane z bezpośrednimi wydatkami pieniędzy, pracy, czy energii, ale wiążą się ze skutkami tych wydatków. Mianowicie chodzi o to, że jeśli wydam 100 zł na jedzenie, to tych samych 100 zł nie mogę wydać na bilety do kina albo zakup paliwa do samochodu. Stąd też poza kosztami rzeczywistymi, pojawia się koszt utraconych korzyści (inaczej koszt alternatywny), który wynika z tego, że wykorzystując zasoby w jeden sposób, tracę korzyści z innego użycia tego zasobu. Uznaje się, że koszt utraconych korzyści jest czynnikiem warunkującym nasze decyzje, wtedy gdy rozważamy różne alternatywy swoich wyborów. Tak naprawdę wszystko zależy od tego, co jest dla nas ważne i jak to wyceniamy. Przykładowo mając do wyboru w przyszłości pracę na etacie za 3000 zł i prowadzenie własnej działalności z zarobkami 5000 zł, to jedni wybiorą własną firmę, która zapewni im wyższe dochody, a inni pracę najemną, bo będą uważać, że tam wystarczy 8h dziennie pracy i będą mieć więcej wolnego czasu dla siebie i rodziny. Decyzja zależeć będzie od przewidywanych przez nas nie tylko widocznych korzyści i kosztów, ale w dużej mierze od tego, czego nie widać na pierwszy rzut oka, czyli kosztów alternatywnych.

GRANICA MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNYCH

Jednym z teoretycznych sposobów wskazania na aspekty decyzji gospodarczych i występowanie kosztów alternatywnych jest granica możliwości produkcyjnych (nazywana też krzywą możliwości produkcyjnych). W postaci graficznej pokazano ją na poniższym rysunku.

	Rys. 2. Granica możliwości produkcyjnych. [Źródło: opracowanie własne]

Klasycznie krzywa możliwości produkcyjnych przedstawia alternatywy wykorzystania zasobów posiadanych przez społeczeństwo pomiędzy produkcję dóbr militarnych i dóbr cywilnych. Na przedstawionym rysunku rolę dóbr militarnych spełniają czołgi, a rolę dóbr cywilnych – meble. Granica możliwości produkcyjnych rozdziela kombinacje osiągalne do wytworzenia od kombinacji nieosiągalnych. To znaczy, że punkty A, B i C oznaczające różne poziomy jednoczesnej produkcji czołgów i mebli są możliwe do zrealizowania (punkty są na krzywej lub poniżej niej). Natomiast punkt D (produkcja 1500 sztuk czołgów i 1000 sztuk mebli) jest niemożliwa do wytworzenia w danych warunkach, ponieważ jest to miejsce powyżej granicy możliwości produkcyjnych.

Wybór poziomu i kierunków produkcji w danym społeczeństwie zależy od przyjętych priorytetów. Np. jeśli w danym czasie stawia się bardziej na wyższą produkcję czołgów, to więcej zasobów na nie będzie trzeba poświęcić, a więc mniej będzie można wytworzyć mebli (punkt A). Odwrotnie, jeśli założy się, że nie potrzeba tak dużo czołgów, to można więcej zasobów przeznaczyć na produkcję mebli (punkt B).

Wszystkie punkty, które znajdują się na krzywej możliwości produkcyjnych oznaczają pełne wykorzystanie posiadanego potencjału gospodarczego, który zależy od ilości zasobów i stosowanych technologii. Natomiast w praktyce bardzo ciężko jest w 100% wykorzystać posiadane możliwości. Przykładem tego jest punkt C, który znajduje się poniżej krzywej możliwości produkcyjnych. Wszystkie punkty, które określają osiągalne kombinacje wielkości produkcji i znajdują się poniżej omawianej krzywej, oznaczają, że w danej gospodarce dochodzi do pewnego poziomu marnotrawstwa. Może to być np. wywołane zjawiskiem bezrobocia, które oznacza, że część osób, które mogłyby pracować przy produkcji czołgów i mebli, nie robią tego, bo brak jest dla nich miejsc w istniejących zakładach. Bezrobocie należy więc traktować jako marnotrawstwo zasobu pracy, a gdyby go nie było, to poziom produkcji mógłby być wyższy.

Może powstać pytanie, czy punkt D, który obecnie jest nieosiągalny, mógłby zostać kiedyś zrealizowany? Okazuje się, że odpowiedź tkwi w postępie technologicznym lub szansach na powiększenie ilości zasobów. Jeśli zostaną wynalezione nowe technologie, które będą wydajniejsze i oszczędniejsze, albo w danym kraju będzie więcej zasobów ludzkich (chociażby dzięki wyższemu przyrostowi naturalnemu), naturalnych i kapitałowych, to punkt D będzie mógł być w przyszłości osiągnięty.

SFERY DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ CZŁOWIEKA WYSTĘPUJĄCE W EKONOMII

W przytoczonych w wykładzie 1 definicjach ekonomii nawiązuje się do tego, że procesy gospodarcze obejmują różne wzajemnie powiązane sfery, które można podzielić na trzy grupy:

• Produkcja – przetwarzanie zasobów w celu otrzymania dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych.

• Konsumpcja – zaspokajanie ludzkich potrzeb dzięki nabyciu różnych produktów i usług.

• Wymiana – proces przepływu zasobów, dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych oraz dochodów pomiędzy różnymi podmiotami gospodarczymi i krajami.

Produkcja oznacza wszystkie czynności, które prowadzą do wytworzenia różnego typu dóbr ekonomicznych. Należą tutaj zarówno dobra fizyczne (produkty), jak i usługi (dobra niematerialne). Ta druga grupa dóbr niematerialnych w dzisiejszych czasach w wielu krajach ma większe znaczenie gospodarcze niż wytwarzanie produktów fizycznych.

Wymiana w sensie ekonomicznym dotyczy zarówno przepływu od podmiotów posiadających zasoby do podmiotów chcących je przetworzyć, jak i przepływu wytworzonych dóbr do ich odbiorców. Podczas wymiany w dzisiejszych czasach w jedną stronę dochodzi do przepływu rzeczowego, a w drugą stronę do transferu środków finansowych.

Wymiana polega też na tym, że społeczeństwa wykorzystując określone modele gospodarcze, dokonują podziału wytworzonych dóbr materialnych i niematerialnych, a także środków finansowych. Oczywiście nie jest to mechanizm idealny i nie każdy, kto potrzebuje otrzymuje odpowiednią ilość dóbr czy pieniędzy, podobnie nie każdy kto ciężko pracuje zarabia tyle ile powinien. W naszym warunkach taką funkcję wspomagającą procesy produkcji, wymiany i rozdziału pełni rynek, gdzie przede wszystkim cena reguluje dopasowanie się grup zgłaszających zapotrzebowanie (strona popytowa) i tych, które mają ofertę sprzedaży konkretnych potrzebnych dóbr (strona podażowa).

Konsumpcja z kolei to chyba najbardziej ulubiona sfera działalności człowieka, która dotyczy każdego z nas. Któż nie cieszy się z kupowanych rzeczy, szczególnie tych wiążących się z realizacją marzeń? Konsumowanie jest ważnym elementem gospodarowania, który warunkuje przyszłą produkcję, bo jeśli nie będziemy nic kupować, to wytwórcy i sprzedawcy stracą możliwość zarobkowania i ich działalność nie będzie mieć ekonomicznego sensu.

Rynkowe powiązanie różnych obszarów działalności gospodarczej człowieka można przedstawić graficznie w postaci poniższego rysunku:

	Rys. 3. Rynkowe powiązanie różnych obszarów działalności gospodarczej człowieka. [Źródło: opracowanie własne]

Podsumowując można stwierdzić, że każdy z nas (często nieświadomie), nawet jeśli nie posiada jakiegoś zakładu produkcyjnego lub dużej gotówki, jest uczestnikiem procesów ekonomicznych i wpływa poprzez swoje zakupy na stan całej gospodarki.