Nauczyciel — wychowawca w świecie dziecka
Aby dziecko rozwijało się zdrowo i harmonijnie, dorośli powinni podążać z nim, pomagając w jego rozwoju i traktując podmiotowo. Priorytetem wychowania jest stałe poznawanie dziecka i jego relacji ze światem, odkrywanie jego unikalności, talentów oraz delikatne wspieranie jego rozwoju.
Dziecko jest obserwatorem i jednocześnie wszystkiego doświadcza. Rzeczywistość odbiera przy pomocy wszystkich zmysłów: dotyka, smakuje, słucha, ogląda, czuje. Zadaje pytania, weryfikując odpowiedzi przez ogląd lub naśladownictwo. Uczy się wzorów zachowań, wartości, nawyków. Szczególnie istotna w zachowaniu nauczyciela-wychowawcy jest postawa autentyczności, prawdziwości i uczenie prawdy i piękna o sobie, życiu i otaczającym świecie. W tym, co mówimy i jak mówimy do dzieci, musimy być uważni, świadomi, gdyż pokazujemy i przekazujemy postawy i zachowania„na życie". Dzieciństwo jest fundamentem naszej biofizycznej i psychoruchowej struktury. Im lepsze dano jej postawy, tym łatwiej radzimy sobie w życiu, ponieważ jedno wypływa z drugiego. Dziecko musi samo czuć, myśleć, oceniać, wyciągać wnioski, samo dochodzić do czegoś, rozumieć. Nie wolno niczego na nim wymuszać, aby widziało, słyszało, czuło tak jak dorośli. Dziecko ma wewnętrzne poczucie sprawiedliwości, dobra, prawdy.
Nauczyciel-wychowawca pamięta o tym, co potrzebne jest dziecku do harmonijnego rozwoju, zdrowia i życia.
Brak miłości, i poczucia akceptacji wytwarzają w dziecku wzorzec podatności na stres, depresję i choroby- wszystko związane z zaburzeniami emocjonalnymi.
Organizacja przedszkola
§ 12
1. Przedszkole funkcjonuje przez cały rok szkolny z ewentualną przerwą ustaloną zgodnie z § 4 pkt. 3.
§ 13
Szczegółową organizację wychowania i opieki w roku szkolnym określa arkusz organizacji przedszkola opracowany przez prowadzącego, a zatwierdzony przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny.
W arkuszu organizacji przedszkola określa się czas pracy przedszkola, poszczególnych oddziałów i liczbę zatrudnionych pracowników.
Praca dydaktyczno- wychowawcza i opiekuńcza organizowana jest odpowiednio do potrzeb dzieci i prowadzona w oparciu o obwiązujące podstawy programu wychowania przedszkolnego określone przez MEN.
§ 14
1. Rekrutację dzieci przeprowadza się w oparciu o zasadę powszechnej dostępności. Rekrutacja dzieci na nowy rok szkolny trwa od miesiąca kwietnia każdego roku.
Wychowanie przedszkolne obejmuje dzieci w wieku od 3 do 6 lat. Dopuszcza się przyjęcie dziecka o 3-4 miesiące młodszego, o ile rozwój na to pozwala i jest miejsce w przedszkolu.
Rodzice ubiegający się o umieszczenie dziecka w przedszkolu obowiązani są do złożenia odpowiednio wypełnionej karty zgłoszenia dziecka w kancelarii.
W przypadku wolnych miejsc w poszczególnych grupach wiekowych dzieci przyjmowane są w ciągu całego roku szkolnego.
§ 15
1. Podstawową jednostką organizacyjną przedszkola jest oddział złożony z dzieci zgrupowanych według zbliżonego wieku.
Zasady doboru dzieci mogą być rozszerzone według potrzeb, zainteresowań, uzdolnień, itp.
Liczba oddziałów może ulec zmianie w ciągu roku szkolnego w zależności od potrzeb organizacyjnych i możliwości lokalowych placówki.
Liczba dzieci w oddziale powinna wynosić 25 dzieci.
W uzasadnionych przypadkach ze względu na potrzeby środowiska liczba dzieci w oddziale może wynosić do 30.
Organizację pracy grupy wiekowej w ciągu dnia określa ramowy rozkład dnia ustalony na pierwszej radzie pedagogicznej z uwzględnieniem wymagań zdrowia, higieny pracy oraz oczekiwań rodziców.
Przedszkole w Warszawie nr 279 otwarte jest od poniedziałku do piątku w godzinach od 6.30 do 16.30. W trakcie pobytu oferujemy 3 smaczne posiłki o stałych porach:
8.30 śniadanie
11.00 II śniadania
13.30 obiad (grupa II "Krasnoludki", grupa III "Tygryski", grupa IV "Misiaki")
14.00 obiad (grupa I "Żabki")
Funkcjonują u nas 4 grupy dla dzieci w wieku od 3 do 5 lat:
I grupa 3-latki "Żabki"
II grupa 4- latki "Krasnoludki"
III grupa 5-latki "Tygryski"
IV grupa 5-latki "Misiaki"
Pracujemy w oparciu o:
Program zatwierdzony przez MEN "ABC... PROGRAM WYCHOWANIA PRZEDSZKOLNEGO XXI WIEKU" Anny Łada - Grodzickiej;
Koncepcję Pedagogiczną Przedszkola;
Program Rozwoju Przedszkola na lata 2008 - 2013;
Roczny plan pracy dydaktyczno - wychowawczej;
Projekty edukacyjne przygotowane dla poszczególnych grup wiekowych;
Program wychowawczy;
Program profilaktyki;
Program adaptacyjny;
Odpłatność za przedszkole od 1 stycznia 2008r.
opłata rzeczowa - 178,64 zł.
wyżywienie dzienne - 4,30 zł.
Problemy wychowawcze
Trudności wychowawcze u dzieci w wieku przedszkolnym staja się coraz powszechniejszym zjawiskiem. Wzrasta liczba dzieci niepokojących rodziców i nauczycieli rożnymi nieprawidłowymi formami zachowań. Jest to objaw nie unikniony wynikający z obecnego rozwoju cywilizacyjnego.
Klasyfikacja rodzajów trudności wychowawczych ( wg Anny Kozłowskiej 1984) obejmuje:
-dzieci przejawiające agresję fizyczną;
-dzieci przejawiające agresję słowną;
-dzieci z nadpobudliwością psychoruchową;
-dzieci z zahamowaniem psychoruchowym.
1. Zaburzenia mowy dziecka
Język jest jednym z przekazów, jakim posługuje się dziecko, aby wyrazić co czuje, czego doświadcza. Dziecko potrzebuje dzielić się komunikatami z dorosłym, opisać swoje przeżycia. Wiele dzieci w przedszkolu wadliwie wymawia podstawowe dźwięki mowy. Zaburzenia te utrudniają dzieciom kontakty z rówieśnikami i stanowią często przyczynę wielu niepowodzeń. Trudnościom tym towarzyszą nieśmiałość, kłopoty z koncentracją, przeżycia lękowe i nadpobudliwość. Usunięcie nieprawidłowości, usprawnienie narządów mowy poprzez ćwiczenia słuchowo-oddechowe i ćwiczenia słuchu fonematycznego ma ogromny wpływ na akcelerację rozwoju ogólnego dziecka.
2. Dziecko agresywne
Agresja jest zachowaniem coraz częściej występującym u dzieci. Najczęściej występującymi w wieku przedszkolnym formami agresji werbalnej są: przezywanie, skarżenia, aroganckie odzywanie się do dorosłych lub rówieśników, wyśmiewanie, czynienie złośliwych uwag mających na celu zrobienie innym przykrości. Agresja niewerbalna występuje pod dwoma postaciami:
— agresji fizycznej
— agresji nie fizycznej
Agresja fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom. W momencie wybuch złości dziecko rzuca się z pięściami, bije inne dzieci, niekiedy gryzie lub drapie. Może być tak, że atak złości wyrażony w zachowaniu agresywnym wywołała osoba dorosła, a dziecko uderzy swojego kolegę, kopnie psa lub podrze rysunek. To agresja z przeniesieniem. Agresja nie fizyczna to bardzo częsta forma agresji, występuje szczególnie u dzieci w wieku przedszkolnym. Jest to na przykład przedrzeźnienie, robienie min, pokazywanie języka innemu dziecku z zamiarem zrobienia mu przykrości, różnego typu gesty mające zranić inną osobę[1].
Brak wyczucia przez osobę dorosłą istoty konfliktu między dziećmi prowadzi do niesprawiedliwego traktowania dziecka jawnie odpowiadającego na niewerbalne i niefizyczne formy agresji Dlatego nie warto ingerować w konflikty dziecięce, jeśli nie przybierają one szczególnie drastycznej formy, ponieważ dzieci lepiej wiedzą, kto naprawdę zawinił i sprawiedliwiej osądzają. Wkraczanie dorosłego może mieć negatywne konsekwencje. Uczy dziecko, które w niewerbalny sposób obraziło kolegę, że można manipulować dorosłym i spowodować że ukarze tego, kto jedynie odpowiadał na niewerbalną agresję. Przyczynia się to do wzrostu konfliktów. Takie zachowanie można zaliczyć do agresji instrumentalnej -jej istotą jest wybieranie przez dziecko takiego sposobu zachowania, który może im przynieść korzyść[2].
Najczęstszym źródłem zachowań agresywnych jest lęk. To uczucie napięcia emocjonalnego, poczucie bezradności i niepokoju związane z utratą poczucia bezpieczeństwa w kontakcie z najbliższymi osobami. Zachowanie agresywne jest wołaniem dziecko o pomoc w sytuacji, w której samo nie może sobie poradzić. Jest najczęściej skutkiem kilku powiązanych ze sobą czynników, więc przede wszystkim należy usunąć przyczyny zachowań agresywnych.
Warto pamiętać, że każde zachowanie dorosłych wobec dziecka jest wzorem, jaki ono naśladuje i w związku z tym należy kontrolować własne reakcje. Każde dziecko chce być pozytywnie oceniane i jeśli zobaczy, że jego prośby dobrego zachowania są dostrzeżone i znajdują uznanie, będzie je powtarzać po to, aby zasłużyć na pozytywną ocenę.
4. Zaburzenia rozwoju procesów emocjonalnych
Zaburzenia rozwoju procesów emocjonalnych są przyczyną problemów wychowawczych w przedszkolu. Bywają dzieci nadpobudliwe psychoruchowo oraz zahamowane psychoruchowo.
Nadpobudliwość psychoruchowa objawia się: niepokojem psychoruchowym, nadmierną ruchliwością, ruchami zbędnymi, zaburzeniami uwagi, drażliwością, gwałtownością, niecierpliwością, skłonnością do bójek, kłótni i zaczepek, jąkaniem, tikami, grymasami twarzy.
Nadpobudliwość charakteryzuje się gwałtownymi i silnymi reakcjami uczuciowymi: wybuchowością lub wzmożoną lękliwością. Dzieci„wybuchowe" są drażliwe, łatwo popadają w konflikty z rówieśnikami i dorosłymi, są kłótliwe i agresywne. Dzieci o wzmożonej lękliwości są płaczliwe, pocą się, czerwienią lub bledną.
Mają duże trudności w wypowiadaniu się przed grupą, stają się wtedy napięte, niespokojne, skrępowane. Mają utrudniony kontakt z otoczeniem i bardzo przeżywają niepowodzenia.
Zahamowanie psychoruchowe objawia się trudnościami w nawiązywaniu kontaktu słownego, brakiem wiary we własne możliwości, nadmierną wrażliwością, niepewnością, stanami lękowymi, apatią, depresją. Zahamowanie pojawia się w zwolnionym sposobie reagowania intelektualnego.
Dzieci te wolno kojarzą fakty, odpowiedzi ich są opóźnione, na wykonanie zadania potrzebują więcej czasu niż ich rówieśnicy. Sprawiają wrażenie obojętnych, obcy jest im gniew, płacz, głośny śmiech. Powodem zahamowania mogą być wcześniejsze doświadczenia dziecka: krytyka i ośmieszanie, nieopanowane zachowanie emocjonalne najbliższych osób czy kary fizyczne.
5. Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci
Dzieci nadpobudliwe, nie panujące nad swoją potrzebą wzmożonej aktywności ruchowej, są częstym źródłem zamieszania w grupie. Objawy zaburzonego zachowania występują najczęściej w trzech sferach :
— ruchowej
— uczuciowej
— poznawczej
Ekspansja ruchowa, będąca wyrazem wzmożonej potrzeby aktywności ruchowej dziecka, ujawnia się w każdym niemal miejscu. Nie jest ona wyrazem złej woli, odmowy posłuszeństwa, czy chęci robienia„na złość", ale wyrazem ogromnej potrzeby ruchu, niezależnej od woli dziecka. Niepokój ruchowy polega na tym, że dziecko nawet wtedy, gdy siedzi w jednym miejscu, wykonuje stałe ruchy dookoła własnego ciała :
— ogryza paznokcie
— postukuje ołówkiem
— macha nogami
— kręci się i wierci, zmieniając pozycję ciała
Dziecku trzeba pomóc poprzez stworzenie takich sytuacji, które umożliwią, bez kar i gróźb, zaspokojenie wzmożonej potrzeby aktywności ruchowej. Zaleca się:
1. Dużo ruchu na świeżym powietrzu
2. Rozmowy o wykonywanej czynności
3. Dodatkowe zajęcia gry wymagające aktywności ruchowej
Objawy zaburzenia w sferze emocjonalnej dziecka nadpobudliwego ruchowo to:
a. zmienność nastrojów
b. gwałtowne nieopanowane reakcje
c. reakcje nieproporcjonalne do bodźców
Dziecko to ma obniżony próg wrażliwości i rejestruje bodźce nie dostrzegane przez innych. Zrozumienie przyczyn zachowania dziecka pozwoli nam reagować na nie o wiele spokojniej. Spokojnie tłumaczymy, jak nie należy postępować. Nasz spokój przyniesie po pewnym czasie pozytywne rezultaty. Konieczna jest współpraca z domem. Niezwykle ważna jest atmosfera w rodzinie. Przemyślane reakcje osób dorosłych z najbliższego otoczenia dziecka wpłyną na pozytywne zmiany w zachowaniu dzieci. Wiele może być powodów trudności w koncentracji uwagi dziecka, ale nadpobudliwość psychiczna odgrywa istotną rolę. Korzystna jest zaobserwowanie zachowań, w których dziecko potrafiło się skoncentrować na zadaniu i dobrze je wykonało. Pochwała w tym momencie stanie się motywacją do następnych prób pokonania trudności.
Należy pamiętać, że nadpobudliwość psychoruchowa utrudnia życie przede wszystkim samym dzieciom.
Niektóre schorzenia mogą swymi objawami przypominać zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Niepokojące są wszystkie dzieci alergiczne, zwłaszcza, gdy zmiany skórne są widoczne i męczące. Zaburzenia uwagi mogą występować przy chorobach somatycznych, takich jak: nadczynność tarczycy, astma, choroby reumatyczne, choroby wątroby, wady serca. Kłopoty z koncentracją mają dzieci niedożywione, z anemią, jak również zażywające niektóre leki.
Przyczyną problemów może być również środowisko rodzinne: narażone na silny stres( rozwód rodziców, choroba czy śmierć kogoś z rodziny), maltretowanie fizyczne i psychiczne oraz wykorzystanie seksualne powodują niepokój i pobudzenie, rodzą agresję.[3]
6. Dzieci izolowane i odrzucone
Dziecko uczy się życia wśród ludzi twierdził Novalis, niemiecki poeta i myśliciel romantyczny. Najlepszym sposobem uczenia się jest doświadczenie społeczne. Grupa przedszkolna powinna być dla dziecka miejscem przyjaznym. Początkowo stanowi ona zbiór obcych sobie dzieci. Z czasem dzieci poznają się coraz lepiej i powstają między nimi sympatie i antypatie, stosunki zwierzchności i uległości. Zaspokojona zostaje potrzeba przynależności do grupy, wytwarzają się normy grupowe regulujące zachowanie dzieci w różnych sytuacjach. Można zauważyć dzieci akceptowane, które cieszą się uznaniem rówieśników. Mają możliwość zaspokajania potrzeb psychicznych w grupie, szansę prawidłowego rozwoju społecznego i emocjonalnego. Przebywanie w grupie zapewnia im bezpieczeństwo, dodatkowo wpływa na ich samoocenę, jest źródłem ich sukcesów.
Dzieci izolowane pozostają na uboczu, inni odnoszą się do nich obojętnie. Często nie interesują się nim i nie dostrzegają ich.
Największe problemy wychowawcze w grupie sprawiają dzieci odrzucone Nie są lubiane, nie znajdują warunków do zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa i akceptacji. Pozostałe dzieci nie lubią ich i nie wciągają do innych zabaw i zajęć. Dzieci odrzucone często są w konflikcie z grupą, czasem usiłują zwrócić na siebie uwagą, ale zachowanie ich odbiega od przyjętych norm.
Popularność dziecka w grupie uwarunkowana jest wieloma czynnikami. Najczęściej są to: stosunek do kolegów, koleżeńskość, aktywność, Wygląd zewnętrzny, pozycja społeczno-ekonomiczna i warunki rodzinne oraz stan fizyczny.
Dzieci nieśmiałe i apatyczne też są niedostrzegane przez rówieśników i odsunięte, gdyż ich zachowanie nie odpowiada normom działania obowiązującym w grupie. Inne dzieci, choć energiczne, też są niepopularne, gdyż kierują swoją energię w niewłaściwym kierunku, starają zdobyć sobie uznanie, dokuczając innym lub popisując się.
Luźne i nietrwałe relacje z rówieśnikami hamują rozwój uczuć społecznych, utrudniają formowanie postaw sprzyjających zgodnej współpracy. W tych warunkach może ukształtować się egocentryzm dziecka, zamiłowanie do samotności, nieufność do ludzi i postawa aspołeczna.[4]
M. Pilikiewicz i A. Samson mówią o dwojakiego rodzaju trudnościach w kontaktach społecznych: odczuwanych subiektywnie i obiektywnych. Trudności subiektywne to takie, w których dziecko na pozór uczestniczy w życiu grupy, nie częściej od innych popada w konflikty i wydaje się, że jest przez wszystkich akceptowane, ale jednocześnie nie odczuwa satysfakcji z tych kontaktów, ma wobec nich postawę lękową i bierną. W związku z tym są one nietrwałe i nie przekształcają się w zażyłość czy przyjaźń. Broniąc się przed lękiem i napięciem towarzyszącym kontaktom z grupą, dzieci zaczynają zachowywać się agresywnie. Źródło tych trudności leży w większości wypadków w psychice dzieci.[5]
Dziecko zagrożone negatywną samooceną jest spięte, odczuwa niepokój, który może być rozładowany przez różne zachowania:
— może ono przejawiać zachowania agresywne, wyzywające, maskując ten sposób wewnętrzne zagrożenie,
— może wykazywać tendencje do unikania innych, do izolacji,
— może redukować zagrożenie własnej wartości przez zmianę obrazu sytuacji wywołującej zagrożenie ( np. oskarżanie i pomniejszanie wartości innych),
może wykazywać nadmierną zależność w stosunkach społecznych, stając się bardziej wrażliwe na ocenę kolegów.[6]
Sytuacja dziecka niepopularnego w grupie wpływa na niego niekorzystnie, wywołuje poczucie niższości, nieprzydatności i braku bezpieczeństwa. Ważne jest, aby ułatwić dziecku zdobycie pewności siebie, tak aby zdecydowało się samo wejść do grupy, zanim zostanie odosobnione i rozwinie formy kompensacji, utrudniające jego późniejsze uznanie wśród rówieśników.
Dziecko potrzebuje aprobaty rówieśników i osób dla niego znaczących, dlatego należy organizować życie w grupie, tak aby zaspokajać potrzebę bezpieczeństwa i kontaktu emocjonalnego dziecka, tworząc odpowiedni klimat, atmosferę pogody, spokoju i zaufania. Przy powitaniu wszyscy stajemy w kręgu i trzymamy się za ręce. Przekazujemy uściskiem dłoni iskierkę przyjaźni, odrobinę dobroci. Masujemy swoje głowy i głośno wypowiadamy- jesteśmy bardzo mądrzy, masując brzuszki stwierdzamy -jesteśmy bardzo dobrzy. Nauczyciel — wychowawca podchodzi do każdego dziecka, podaje rękę i mówi: dobrze że jesteś. Dzieci czynią to samo. Niby nic, a jednak… Krąg łączy nas ze sobą dostarcza radości z tego, że znów się spotykamy i będziemy razem pracować, bawić się. Panuje ciepły, domowy nastrój. Zaczynając od elementarnych, prostych czynności w codziennym działaniu, wprowadzamy dziecko w świat rzeczywisty, w życie społeczne.
7. Dom rodzinny dziecka
Wiele niepowodzeń wychowawczych w przedszkolu ma swoje źródło w domu rodzinnym. Prawidłowe funkcjonowanie rodziny nie jest możliwe bez kultury współżycia, a więc takiego układu wzajemnych stosunków, które pozwalają na zaspokojenie potrzeb wszystkich członków wspólnoty rodzinnej: dzieci i dorosłych. O kulturze współpracy świadczy życzliwość i opiekuńcza postawa wobec dzieci. Opiera się na więzach emocjonalnych łączących członków rodziny. Za kształt miłości odpowiadają rodzice. Miłość rodzicielska nadaje sens naszemu życiu. Powinno być mądre i dobre. Mieszczą się w niej najpiękniejsze ludzkie pragnienia i postawy ograniczające zdolność do świadczenia na rzecz innych, bezinteresowność, wyrzeczenie i trud, życzliwość i ufność, a także rozumienie inności zainteresowań czy zamiłowań. W rodzinie dzieci uczą się dostrzegać potrzeby drugiego człowieka, rozumieć inny punkt widzenia, sens i wartość norm regulujących społeczne współżycie.
8. Podsumowanie
Kierowanie rozwojem dziecka jako procesem wychowawczym, wymaga od nauczyciela dobrej orientacji w indywidualnych możliwościach rozwojowych swych wychowanków.
Współistniejące wspieranie, stymulowanie to również kompensacje i korelacje ogólnorozwojowe dziecka. To wspieranie intelektualne, fizyczne, społeczne nauczyciela, mającego swobodę wyboru metod, treści, form i pomocy. Wszyscy potrzebujemy akceptacji i tolerancji, dajemy sobie i„innym" szansę na rozwój, edukację i integrację. Przecież od wychowania i edukacji zależy, jaki będzie człowiek. Czy spełnią się marzenia rodziców na temat przyszłości swego dziecka„Będzie grać na fortepianie, uczyć się języków obcych, skończy wyższe studia, będzie lekarzem, prawnikiem, dziennikarzem ..."
Aby proces wychowania był odpowiednio realizowany, niezbędne jest wyrobienie w dziecku odpowiednich dyspozycji charakterologicznych skłaniających do postępowania moralnie dobrego, budzenie wrażliwości sumienia i stałego samokrytycyzmu moralnego. Wartości społeczne pozwolą wychowankowi pełniej i aktywniej uczestniczyć w życiu społecznym.
Nie rozwiązany problem dziecka w wieku przedszkolnym ma najczęściej bolesne konsekwencje. Są to trudności w pracy szkolnej oraz zaburzenia relacji z rówieśnikami. Oba te problemy prowadza do poczucia niskiej wartości, negatywnej samooceny, postrzegania siebie w kategoriach osoby gorszej, niezdolnej do osiągania życiowych celów.
Jeżeli nie rozpoznamy w porę problemu albo będziemy udawali, że problem nie
istnieje, wyrządzamy dziecku krzywdę. Takie dzieci bardziej niż inne
zagrożone są demoralizacją. Często wyciąga po nie rękę margines społeczny,
ponieważ„mają pomysły", szukają akceptacji, więc są wykorzystywane do
brawurowych i niebezpiecznych akcji. Są mało odporne na wpływ grupy, mają
dużą potrzebę akceptacji, a małą umiejętność odmawiania. Czują się nieszczęśliwe. Aby dziecku pomóc, należy zarówno w domu jak i w przedszkolu:
1. ściśle określić, co wolno, a czego nie
2. wyeliminować zbędne bodźce
3. nieustannie kontrolować dziecko
4. często nagradzać — przytulać, chwalić
5.konsekwentnie zachęcać do dobrego zachowania
Nauczyciel-wychowawca musi uczyć się wcześnie rozpoznawać symptomy problemów wychowawczych w przedszkolu, by prawidłowo pokierować rozwojem młodego człowieka.
Bibliografia
Debese M., Etapy wychowania, Wwa 1983
Hebel M., Zespół nadpobudliwości psychoruchowej, Życie Szkoły 10/2005
Kozłowska A., Dziecko agresywne, Edukacja Przedszkolna 3/1998
Pilikiewicz M., Samson A., Trudności w kontaktach społecznych i ich przyczyny, Oświata i Wychowanie 11/1977
Skura M., Opieka nad dzieckiem z zadurzonym rozwojem, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1/1999
Zaborowski Z., Podstawy wychowania społecznego, Wwa 1976