ZOGNISKOWANE WYWIADY GRUPOWE
Grupy fokusowe, określane również jako „zogniskowane wywiady grupowe” (z ang. Focus Group Interviews), to jedna z najpopularniejszych metod badań jakościowych, która polega na wspólnej dyskusji grupy respondentów wywiadu na zadany z góry temat. W trakcie wywiadu grupowego podejmowane są pytania badawcze o charakterze eksploracyjnym;
jest to próba wyjaśniania/zrozumienia zjawisk, motywacji, postaw, zachowań bez intencji wyrażania badanej rzeczywistości w sposób liczbowy i czysto opisowy. Uczestnicy dyskusji stymulują się wzajemnie, inspirują, prowokują do wyrażania opinii i konstruowania pomysłów.
Historia zogniskowanych wywiadów grupowych sięga lat 30. Wtedy właśnie badacze społeczni zaczęli doceniać zalety technik niestandaryzowanych, które uznano za bardziej „naturalne”, a informacje zebrane na ich podstawie za mniej „wypaczone”. Zogniskowane wywiady grupowe, pierwotnie zwane „wywiadami zogniskowanymi” (focused interviews) brały swój początek w Ośrodku Badań Radiowych Uniwersytetu Columbia, gdzie w 1941 roku Paul Lazarsfeld wraz z Robertem Mertonem przeprowadzili badania nad oceną audycji radiowych. Zadaniem słuchaczy było rejestrowanie audycji i ocenianie ich za pomocą przycisków – jednego oznaczającego negatywne emocje (takie jak znudzenie czy irytacja)
i drugiego symbolizującego odczucia pozytywne. Końcowe stadium badania polegało
na dyskusji uczestników na temat tych elementów, które spowodowały ich reakcje oraz przyczyn wywoływanych przez nie emocji.
Późniejsze badania Mertona techniką grup fokusowych zaowocowały książką, która z czasem została uznana niejako za „biblię” badaczy stosujących dyskusje grupowe (The Focused Interview – 1956 r.). Od tej chwili zogniskowane wywiady grupowe stały się coraz szerzej stosowaną techniką zbierania danych jakościowych, przede wszystkim na polu badań marketingowych. Stosujący tę metodę badacze zaczęli z czasem wprowadzać różne modyfikacje i udoskonalenia, co spowodowało, że dzisiejsze techniki dyskusji grupowych różnią się znacznie od pierwotnych, stosowanych przez Mertona.
Na popularność fokusów składa się kilka przyczyn:
doceniana jest waga kontekstu społecznego w jakim odbywa się proces zbierania informacji; w przeciwieństwie do wywiadów indywidualnych wychodzi się
tu z założenia, że osoby badane nie zawsze mają jasno sprecyzowane poglądy
w odniesieniu do przedmiotu badania i ponadto poglądy te nie zawsze precyzują się w odosobnieniu, niezależnie od opinii wyrażanych przez innych; stąd respondenci mają możliwość wyrażania swoich uczuć i poglądów i przysłuchiwania się opiniom innych, biorąc udział w badaniu grupowo; taki układ pozwala z jednej strony stworzyć warunki pozwalające na zawiązanie się interakcji pomiędzy uczestnikami badania,
a z drugiej uwzględnić w fazie analiz znaczenie kontekstu społecznego, który jest podstawą prezentowanych poglądów;
jest możliwe odkrywanie warstw emocjonalnych, jakie kryją się za poglądami ludzi; podczas fokusów uruchamiane są głębsze warstwy emocji, które pokazują tło prezentowanych opinii; atmosfera panująca podczas spotkania umożliwia odsłonięcie własnych uczuć, skojarzeń, reakcji pozawerbalnych, co składa się na bogactwo informacji zebranych podczas badania; dlatego też często w badaniach fokusowych wykorzystuje się różne techniki projekcyjne, które maja na celu dotarcie do warstw pozaracjonalnych uczestników badania;
wyniki uzyskiwane za pomocą zogniskowanych wywiadów grupowych są zrozumiałe; na podstawie obserwacji przebiegu badania można wyciągnąć trafne wnioski
na temat istoty interesujących je zjawisk; w przeciwieństwie do wyników badań ilościowych, język badań fokusowych jest przejrzysty, mówi się nim na co dzień; ponadto istnieje możliwość modyfikowania pytań badawczych w czasie trwania badania, wprowadzania zmian w scenariuszu badania na podstawie wyników otrzymanych podczas pierwszych fokusów;
Wszystkie te czynniki, a także stosunkowo umiarkowany koszt badań oraz krótki czas ich realizacji składają się na fakt, iż fokusy są obecnie jedną z najbardziej popularnych metod stosowanych w jakościowych badaniach rynku.
Wśród wad grup fokusowych najczęściej wymienia się: słabszą niż w przypadku wywiadów indywidualnych kontrolę sprawowaną przez badacza, trudną analizę danych, konieczność posiadania specjalnych umiejętności przez moderatora oraz to, że otoczenie musi sprzyjać prowadzonej dyskusji.
W badaniu fokusowym bierze udział od 7 do 12 osób. Z jednej strony jest to wystarczająco mała liczba, aby każdy z badanych miał możliwość swobodnego wyrażania swoich odczuć
i opinii. Ponadto grupa nie więcej niż 12 osób minimalizuje niebezpieczeństwo fragmentaryzacji, tworzenia się podgrup, rozbijających tok dyskusji. Z drugiej strony taka liczebność grupy umożliwia poznanie różnorodności stanowisk wobec problemów stanowiących przedmiot badania. Grupy fokusowe składają się z osób, które posiadają jakieś cechy wspólne, co ułatwia integrację grupy, stwarzając poczucie pewnego rodzaju wspólnoty (mogą to być osoby jednej płci, w podobnym wieku, o podobnym statusie wykształcenia, żyjących na zbliżonym poziomie materialnym; w badaniach rynkowych popularnym kryterium jest też obecne lub potencjalne użytkownictwo pewnych produktów). Niekiedy stosuje się też w trakcie rekrutacji pytania mające na celu identyfikację stopnia asertywności jednostek, samooceny lub innych cech psychologicznych mogących rzutować na otwartość
i zaangażowanie w trakcie dyskusji. Prawidłowa, zgodna z założeniami rekrutacja respondentów jest dla powodzenia badania sprawą podstawową.
Zogniskowane wywiady grupowe prowadzone są zazwyczaj przez osobę zwaną moderatorem, którego rola w odniesieniu do jakości zebranych danych jest kluczowa.
Jej zadaniem jest kierowanie dyskusją w taki sposób, aby umożliwić znalezienie odpowiedzi na postawione wcześniej pytania badawcze. Jednym z warunków spełnienia tego celu jest stworzenie życzliwej, pełnej akceptacji atmosfery spotkania – wymaga to od moderatora zarówno wysokich kwalifikacji zawodowych, jak i predyspozycji osobistych. Sposób prowadzenia fokusów jest bardzo zindywidualizowany – można powiedzieć, że każdy
z moderator posiada swój własny styl. Niektórzy prowadzą dyskusje bardzo dynamicznie, doprowadzając do ogromnego zaangażowania respondentów w dyskusję. Inni preferują bardziej stonowany układ, który przynosi w rezultacie mniejsze emocjonalne zaangażowanie ze strony badanych. W odniesieniu do sposobu podejścia do scenariusza badania można powiedzieć, że z jednej strony mamy do czynienia z traktowaniem scenariusza jedynie jako źródła inspiracji i punktu wyjścia do dyskusji, z drugiej zaś ze skrupulatną realizacją przygotowanych wcześniej pytań i zagadnień. Optymalną sytuacją zdaje się być dostosowywanie stylu prowadzenia fokusa do specyfiki danego badania – do charakterystyki respondentów, celów badawczych i stosowanych technik. Niezależnie jednak
od indywidualnych różnic i predyspozycji moderatorów można przyjąć, że dyskusja powinna być prowadzona w sposób jak najbardziej naturalny. Do atutów moderatora, oprócz łatwości nawiązywania kontaktu z ludźmi, elastyczności zachowań czy dobrego refleksu, należy również umiejętność słuchania innych. Dobry moderator stara się zrozumieć sens wypowiedzi, swoim zachowaniem dając znać, że każda opinia jest dla niego ważna.
Chociaż jest on formalnym liderem grupy, nie dąży do podkreślania tego faktu – kontrola przebiegu spotkania jest dyskretna i umożliwia swobodną wymianę poglądów.
W praktyce badawczej stosuje się kilka rodzajów zogniskowanych wywiadów grupowych. Możemy zatem wyróżnić między innymi:
mini grupy fokusowe – realizowane są wśród mniejszej liczby uczestników, zazwyczaj w grupie liczącej od 4 do 6 osób; odmianę tę stosuje się wówczas, gdy temat badania wymaga większego pogłębienia, jest skomplikowany lub gdy respondentami są osoby o wysokich kwalifikacjach,
rozszerzony wywiad grupowy – jest stosowany w przypadku tematów złożonych
i czasochłonnych; wywiad taki trwa od 3 do 5 godzin; znaczną część takiego wywiadu poświęca się na wprowadzenie respondentów do tematyki spotkania i ich zaangażowanie w procesy twórcze i wypełnianie zadań; wykorzystuje się w ich trakcie techniki projekcyjne; takie podejście pomaga uczestnikom wyrażać bardziej szczere, głębsze postawy i przekonania, a także obniża ich stopień samokontroli,
grupy kreatywne – to szczególny rodzaj pogłębionego wywiadu grupowego, którego celem jest stworzenie nowych koncepcji związanych z wprowadzaniem na rynek nowych produktów i usług, znajdowania nowych zastosowań dla produktów i usług, znajdowania nowych zastosowań dla produktów i usług lub nowych form promocji,
grupy eksperckie – stosowane wówczas, gdy cenne są poglądy osób o wysokich kwalifikacjach zawodowych, np. lekarzy, naukowców, kadry menadżerskiej wyższego szczebla, specjalistów reprezentujących różne dziedziny wiedzy itd.; podczas badania nie tylko ujawniane są zróżnicowane opinie dotyczące pewnych zjawisk, lecz także odmienne stanowiska teoretyczne, różne style myślenia i działania,
wywiady w grupach pokrewieństwa – prowadzone są z osobami, które znają się nawzajem; mogą to być wywiady, w których biorą udział członkowie rodzin, grupy sąsiedzkie, grupy znajomych itp.; taki wywiad daje badanym poczucie komfortu, bezpieczeństwa, pozwala na szczere wypowiedzi na tematy trudne lub związane
z podejmowaniem decyzji w gronie przyjaciół lub rodziny,
diady, triady – odmiany zogniskowanych wywiadów grupowych realizowane
z dwiema lub trzema osobami; celem takich wywiadów jest konfrontacja odmiennych stanowisk wobec pogłębianego tematu; szczególnym przykładem wywiadu realizowanego z dwoma respondentami są badania par małżeńskich dotyczących decyzji rodzinnych, np. wyboru szkoły dla dziecka, kupna samochodu
czy ubezpieczenia na życie; takie podejście pozwala na obserwację pojawiających się konfliktów oraz drogi do osiągnięcia konsensusu.
Jedną z zalet zogniskowanych wywiadów grupowych jest niewątpliwie możliwość wniknięcia w głąb poruszanych problemów. Należy jednak pamiętać, że fokusów nie można traktować jako metody pozwalającej na zebranie danych reprezentatywnych dla interesujących nas populacji. Na ogół badacze starają się prowadzić spotkania z różnorodnymi grupami respondentów, aby na ich podstawie otrzymać informacje dotyczące jak najszerszego spektrum opinii i podstaw.
Fokusy stosowane są w celu identyfikacji podstawowych kwestii związanych z problemami stanowiącymi przedmiot badania. Stanowią podstawę do budowy narzędzia ilościowego – kwestionariusza wywiadu – lub pozwalają na weryfikację przyjętych wcześniej założeń. Stosowane są również jako samodzielna metoda, niezależna od procedur ilościowych. Są one bowiem pomocne tam, gdzie metody ilościowe zawodzą, gdzie dyskusje grupowe nasuwają rozwiązanie złożonych problemów.
Reasumując – podstawowym atutem zogniskowanych wywiadów grupowych jest społeczny kontekst badania. Większość opinii, orientacji i postaw ludzkich kształtuje się w interakcji
z innymi ludźmi. Fokusy pozwalają obserwować ludzi i zbierać informacje w bardziej naturalnych niż w wywiadach indywidualnych dla nich okolicznościach. Można by stwierdzić, że zogniskowane wywiady grupowe czerpią swoją siłę z zalet dwóch innych technik jakościowych: obserwacji (możliwość przyglądania się interakcjom pomiędzy jednostkami)
i wywiadu pogłębionego (odwołanie się do indywidualnych doświadczeń i przeżyć badanych). Fokusy mogą być więc z powodzeniem wykorzystywane w analizie typowo socjologicznych problemów, a także stanowić mogą szczególnie cenna technikę badawczą dla tych socjologów, którzy koncentrują się na problematyce związanej z percepcją problemów szczególnie kontrowersyjnych i angażujących społeczne emocje.
W odniesieniu do badań ewaluacyjnych metoda zogniskowanych wywiadów grupowych umożliwia zebranie w jednym miejscu reprezentantów różnych grup zaangażowanych
w dane przedsięwzięcie (koordynatorzy, realizatorzy, beneficjenci) w celu wzajemnej dyskusji i konfrontacji opinii. Zogniskowane wywiady grupowe są szczególnie użyteczne do analizy zagadnień i obszarów, w których występują odmienne opinie i które wymagają szczegółowego poznania. Wykorzystują w zbieraniu informacji dynamikę grupy, wzajemne oddziaływanie i stymulowanie się uczestników, ich aktywność i spontaniczność. Mają one także charakter uniwersalny i mogą być wykorzystywane na każdym etapie procesu ewaluacyjnego i we wszystkich rodzajach ewaluacji.
Źródła:
Aleksandra Dukaczewska-Nałęcz, Zogniskowane wywiady grupowe – jakościowa technika badawcza
http://research.inquisio.pl/pl/