Garść pojęć, trochę teorii

Prometeizm, pogląd filozoficzno-etyczny nawiązujący do mitu postaci Prometeusza. Głosił moralny ideał postępowania, którego celem powinno być dobro grupy społecznej, narodu czy też ludzkości, gotowość do walki o prawa ogółu, wolność itp., choćby przyszło taką postawę okupić największym cierpieniem.

Altruizm, przeciwstawna egoizmowi postawa bezinteresownej troski o dobro innych, w myśl której w przypadku kolizji dobra własnego z cudzym należy dążyć do realizacji dobra drugiego człowieka.

Homo viator, topos człowieka w drodze, w podróży, w wędrówce pełnej przygód, także pielgrzym, emigrant, bardzo popularny w kręgu cywilizacji śródziemnomorskiej; literacką realizacją homo viator jest np. Odyseusz (bohater eposu Homera) jako archetyp “wędrowca dośrodkowego”, wracającego do rodzinnej Itaki.

Pismo Święte, chrześcijańska nazwa Biblii. Zbiór ksiąg uznanych za święte przez judaizm, w chrześcijaństwie za natchnione przez Boga. Składa się ze Starego Testamentu i Nowego Testamentu. Obejmują one łącznie 66 (zgodnie z kanonem katolickim - 73) ksiąg kanonicznych (zawierających objawienie Boże) różnych autorów.

Mit, wyraz ludzkiej świadomości refleksyjnej, zawierający odzwierciedlenie stosunku człowieka do przyrody, innych ludzi i do samego siebie. Jest pierwszą poważną próbą odpowiedzenia na pytania: dlaczego świat jest taki, jaki jest, jaka jest jego natura, pochodzenie, cel istnienia, jak pojawił się świat i człowiek, jakie jest przeznaczenie człowieka i od czego zależny jest jego los.

W mitach kształtowała się pierwotna wiedza o świecie, zamykały się wierzenia, zakazy i nakazy etyczne, pouczenia, przekaz informacji o innych bytach, ludziach i dziejach. Formą mitu jest opowieść przesycona pojęciami ogólnymi, symbolami i alegoriami. Początkowo była ona przekazywana z pokolenia na pokolenie, jako wiedza pewna, rozwijana, ale niezmienna i chroniona. Ze względu na to, że mit jest wynikiem intuicyjnego poznania, można mówić, że jest "prawdą objawioną" lub natchnioną.

Ironia, ukryte komiczne znaczenie negatywne, różniące się od dosłownego; pogarda wyrażona przy pomocy pozornej aprobaty. Czasami przybiera postać autoironii. Rozróżnia się różne rodzaje ironii, np. sokratyczną, tragiczną, romantyczną itp.

Metafora, przenośnia, podstawowa figura stylistyczna, w której obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione po to aby pokazać ich podobieństwo lub analogię, zyskują w ten sposób inne, obrazowe znaczenie, zwane metaforycznym, np. morze gwiazd, kielich goryczy.

Ponieważ metafory pojawiają się w różnych rodzajach wypowiedzi, dzieli się je na metafory poetyckie i metafory potoczne, zwane też językowymi. Różni je stopień konwencjonalności: metafory potoczne są wielokrotnie powtarzanymi zestawieniami słownymi, których znaczenie jest powszechnie rozumiane przez użytkowników języka. Natomiast metafory poetyckie powstają na skutek indywidualnych zabiegów twórczych, mają za cel zaskakiwać albo zachwycać odbiorcę. Jednakże granice między metaforami językowymi a poetyckimi są płynne: wszakże te pierwsze pojawiają się również w indywidualnych powiedzeniach, dowcipach. Z kolei metafory występujące w poezji mogą mieć charakter skonwencjonalizowany, banalny i być tym samym pozbawione pierwiastka twórczego. Używane powszechnie w mowie potocznej metafory poetyckie z czasem zasilają zasób związków frazeologicznych danego języka.

Symbol (z greckiego symbolein - "wiązać razem"), znak zastępujący lub reprezentujący pewne głębiej ukryte treści pojęciowe (etyczne, religijne, ideologiczne, itp.) lub, rzadziej, przedmioty czy osoby. Charakterystyczne cechy symbolu to niekonwencjonalność i niejednoznaczność (tym różni się od alegorii) - rozszerzają one jego pojemność informacyjną, sprawiając równocześnie, że nie da się go interpretować w sposób precyzyjny.

Porównanie, zwrócenie uwagi na cechy i właściwości opisywanego zjawiska za pomocą porównywania go do innego zjawiska, co służy również interpretowaniu tego pierwszego. Podstawą porównania jest wspólna obu zjawiskom - a zarazem członom porównania - cecha znaczeniowa (tertium comparationis), wskazana bezpośrednio lub zasugerowana odbiorcy.

Onomatopeja, dźwiękonaśladownictwo, naśladowanie przy pomocy zapisanych dźwięków wymowy użytych w utworze literackim wyrazów bądź ich zespołów, pozajęzykowych efektów akustycznych. W najprostszej postaci są to wyrazy dźwiękonaśladowcze, w swej wymowie pokrewne dźwiękom występującym w rzeczywistości, np. brzęczeć, szeleścić, kukać.

Instrumentacja głoskowa, zjawisko powtarzalności brzmienia głosek, sylab lub wyrazów (rzadziej zestroju intonacyjnego) z większą niż zwykła częstotliwością albo w ustalonych miejscach (aliteracja, rym), czy odwrotnie, pojawianie się głosek lub słów rzadziej lub w ogóle; instrumentacja głoskowa pełni funkcje znaczeniowe w wierszu, występuje jako np. onomatopeja, stylizacja brzmieniowa, gra słów, paronomazja. Szczególnie ważna w futuryzmie i we współczesnej poezji.

Apostrofa (greckie apostrophé – odwrócenie, zwrot), retoryczny zwrot do osoby, uosobionych pojęć lub rzeczy; apostrofa nadaje wypowiedzi patos, np. Czego chcesz od nas, Panie...

Anafora, repetitio, w literaturze - figura retoryczna polegająca na powtarzaniu tego samego wyrazu lub zwrotu na początku kolejnych zdań, członów zdania lub wersów.

Antyteza, w literaturze - zestawienie 2 elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową dla uzyskania wyższej ekspresji (np: "gromobicie ciszy", "lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć").

celowe powtórzenie - służy podkreśleniu czegoś (?)

Wykrzyknienie (inaczej eksklamacja, z łac. exclamatio) – figura retoryczna , wyraz , grupa wyrazów lub zdanie wykrzyknikowe, eliptyczne , często urwane (aposiopesis – niedomówienie ), wtrącone w tok wypowiedzi, często w formie apostrofy . Adresat takiego wykrzyknienia może być mniej lub bardziej określony.

Wykrzyknienie zazwyczaj jest wyrazem emocjonalnego zaangażowania nadawcy wypowiedzi, sygnalizuje jego stan uczuciowy. Figura ta ma za zadanie wyrażać uczucia wstrętu, zachwytu, nienawiści, smutku etc.
Przykłady zdań z wykrzyknieniami: "Ojej, ona ma nowego kotka!", "Och, zgubiłem swoje kapcie!", "Ach, nie mam okularów!".

Pytanie retoryczne, sformułowanie pytania nie w celu uzyskania odpowiedzi, ale zasygnalizowania wątpliwości, zaprezentowania własnych przekonań, podkreślenia swojego punktu widzenia. Stosowane zwłaszcza w twórczości o charakterze publicystycznym.

Stylizacja, celowe wprowadzanie do wypowiedzi o określonym stylu istotnych właściwości innego stylu, traktowanego jako wzorzec obcy wypowiadającemu się w danej sytuacji, akceptowany bądź odrzucany.

Epitet, wyraz określający w tekście literackim, a także mówionym, rzeczownik (przedmiot), najczęściej w postaci przymiotnika, który wskazuje właściwości w sposób bezpośredni bądź metaforyczny, np. czerwona róża, "gorzkie gwiazdy"

Teoria literatury

A

Adresat (literatura)

Akcja (literatura)

Alegoria

Alegoryzm

Alter ego

Aluzja literacka

Autotematyzm

B

Bohater liryczny

C

Charakterystyka porównawcza

Charakterystyka postaci

Chwyt literacki

Czarny charakter

Czas (teoria literatury)

Czas fabularny

D

Decorum

Didaskalia

Dominanta

Dramat

Dzieło literackie

E

Epistolografia

Eksodos

Ekspozycja (literatura)

Epeisodion

Epilog (literatura)

Epistolografia

Epoka literacka

F

Fabuła

Fikcja literacka

G

Gatunek literacki

Gatunek mieszany
Gatunek pograniczny

Gradacja

H

Happy end

Hiperbola

Homo viator

I

Improwizacja

Incipit

Interpretacja utworu literackiego

Inwersja czasowa fabuły

Ironia

K

Katharsis

Klamra kompozycyjna

Kompozycja (otwarta, ramowa, zamknięta)

Konflikt tragiczny

L

Literackość

M

Mimesis

Monolog

Monolog wewnętrzny

Monolog wypowiedziany

Morał

Motto

Mowa niezależna

Mowa pozornie zależna

Mowa zależna

N

Narracja

Narrator

Narrator pierwszoosobowy

Narrator trzecioosobowy

Nazwisko znaczące

O

Obraz poetycki

Okres literacki

Opis

P

Perypetia

Podmiot liryczny

Poezja

Postać literacka

Prolog

Proza

Proza poetycka

Przedmowa

Puenta

Punkt kulminacyjny

R

Realizm

Retrospekcja

Rozwiązanie akcji

S

Struktura dzieła literackiego

Symbolika

Synkretyzm
Świat przedstawiony

T

Tekst

Topos

Tradycja literacka

Tragizm

Treść

Typologia narracji

Typologia opisu

W

Werset

Wątek

Wiersz

Z

Zasada trzech jedności

Kompozycja utworu literackiego - pojęcia, które musisz znać, wypowiadając się na temat kompozycji utworu literackiego

Nie da się omówić utworu literackiego bez odwołania się do jego przynależności rodzajowej i typu kompozycji.

Określenie kompozycji utworu to odpowiedź na pytanie: Jak ukształtowane jest w wypowiedzi literackiej to, o czym się mówi.

Najogólniej określa to temat. Tematem Romea i Julii jest nieszczęśliwa miłość. Nie wyczerpuje to jednak informacji o utworze. Nieszczęśliwa miłość jest częstym tematem literackim wszystkich czasów. By zająć się utworem szerzej trzeba odpowiedzieć na pytania: kto mówi? O czym mówi? Jakie jest przesłanie ideowe utworu? Jakim pomysłem fabularnym posłużył się autor i jak go w utworze zorganizował?

Odpowiedź na pytanie kto mówi? określi nam utwór rodzajowo. Bezpośrednia prezentacja zdarzeń przez bohaterów wskaże na dramat, wyznanie i ujawnienie przeżyć przez podmiot liryczny określi przynależność do liryki, fabuła przekazana przez "opowiadacza", zwanego narratorem, który prezentuje wydarzenia, opisuje miejsce zdarzeń, przytacza wypowiedzi bohaterów określa epikę

Kategoria podmiotu mówiącego w liryce lub epice domaga się jednak w analizie utworu dokładniejszego określenia. W liryce wyznacza go sytuacja liryczna wypowiedzi, w epice wskazać możemy na narratora konkretnego, świadka lub uczestnika zdarzeń fabularnych lub narratora abstrakcyjnego, będącego poza światem przedstawionym. Może też narrator mieć pełną wiedzę o bohaterach i zdarzeniach, lub jej nie mieć, może przyjmować pozycję autorytetu moralnego wobec czytelnika lub dzielić z nim wątpliwości w ocenie bohaterów.

Podejmując rozważania na temat utworu odszukać w nim trzeba podstawowe kategorie kompozycji. Stanowią je temat, motyw, wątek, akcja, fabuła, podmiot mówiący i kategoria czasu.

Temat jest pojęciem najbardziej pojemnym i może określać problematykę wielu utworów lub jednego. Wielu pisarzy podejmuje temat ostatniej wojny światowej, ale i tematem jest określenie Obraz martyrologii w III części Dziadów A. Mickiewicza.

Najmniejszą cząstką znaczeniową w kompozycji konkretnego utworu jest motyw. Może nim być zdarzenie, np. zabójstwo w balladzie Lilie; przeżycie bohatera np. utrata dziecka przez Justynę, bohaterkę Granicy Z. Nałkowskiej, przedmiot lub wyobrażenie np. dziewczyna w wierszu Leśmiana o tym samym tytule, rozstanie w utworze Przybosia Odjazd.

Utwory liryczne operują swobodniejszym, pośrednim sposobem łączenia motywów niż utwory dramatyczne lub epickie. Liryka nie prezentuje rozwoju zdarzeń świata przedstawionego, ale rozwój pewnych stanów psychicznych podmiotu lirycznego.

W utworach fabularnych kombinacje motywów - pojedynczych zdarzeń - generowanych przez postaci utworu tworzą układy bardziej skomplikowane, czyli wątki. Decyzja Kreona, który zabronił pochowania Polinejkesa w Antygonie Sofoklesa pociąga za sobą cały ciąg zdarzeń tworząc akcję opartą na jednym wątku, skupionym wokół postaci Antygony.

Akcja może składać się z jednego lub kilku wątków - ciągów zdarzeń skupionych wokół określonych postaci. Wszystkie one się zazębiają i prowadzą do jakiegoś celu.

W Lalce B. Prusa to wątek Wokulskiego, głównego bohatera, wątek Izabeli, wątek Rzeckiego i wiele innych. Służą one wyrażeniu głównej idei utworu określonej przez autora jako obraz niemocy i rozkładu społeczeństwa polskiego.

Zapamiętajmy: akcja to łańcuch zdarzeń ukazanych w utworze.

Informacja o losach bohaterów w przeszłości, a także po zakończeniu akcji, wraz z akcją tworzy fabułę. Jest więc fabuła pojęciem, które określa całą widzę o wydarzeniach omówionych lub ukazanych w utworze.

Akcja i fabuła to nie są pojęcia równoznaczne. Akcja obejmuje to, co ukazane jest w bezpośredniej relacji narratora od momentu rozwijania toku zdarzeń do ich zakończenia. W przypadku Lalki akcję wyznacza powrót Wokulskiego z podróży do Bułgarii, a kończy niewyjaśnione zniknięcie Wokulskiego. Fabuła obejmuje wydarzenia akcji, a także to, czego dowiadujemy się o wcześniejszych losach bohaterów i po jej zakończeniu (W Lalce, wśród wielu informacji poprzedzających akcję, np. dzieje sklepu Mincla, przeszłość powstańcza Wokulskiego, małżeństwo z Małgorzatą Minclową ,dzieje Rzeckiego, i po jej zakończeniu np. informacja o losach Izabeli, o planach naukowych Ochockiego).