1 Sudety

2

Sudety to góry położone na pograniczu Polski i Czech oraz częściowo w Niemczech. Ze względu na wysokość są one zaliczane do średniogórza europejskiego. Są częścią dużego obszaru zwanego przez geografów i geologów Masywem Czeskim. Większość pasm wchodzących w skład Sudetów rozciągniętych jest szerokim łukiem z północnego zachodu na południowy wschód. Łączna długość Sudetów od okolic Bramy Łużyckiej po Bramę Morawską wynosi ok. 300 km, zaś szerokość - ok. 30-50 km.

3

Sudety dzielą się na:

najwyższe Sudety Zachodnie, gdzie najwyższym szczytem jest Śnieżka 1602 m n.p.m. w Karkonoszach.

Sudety Środkowe - najwyższy szczyt Velká Deštná 1115 m n.p.m. w Górach Orlickich, a po polskiej stronie Orlica 1084 m n.p.m. również w Górach Orlickich.

Sudety Wschodnie - najwyższy szczyt Pradziad 1492 m n.p.m. w Jesionikach, a po polskiej stronie Śnieżnik 1425 m n.p.m. w Masywie Śnieżnika.

4

Geolodzy dzielą cały masyw na Sudety Zachodnie i Sudety Wschodnie. Ich granica nie pokrywa się jednak z podziałem geograficznym, lecz przebiega na obszarze Republiki Czeskiej, na wschód od Ziemi Kłodzkiej. Różnorodne skały (magmowe, metamorficzne i osadowe) różnego wieku, od prekambru do kenozoiku, budują niewielkie jednostki tektoniczne, pooddzielane uskokami, tworzące tzw. mozaikową budowę geologiczną. Sudety to typowe góry zrębowe.

5

Sudety zostały wypiętrzone podczas orogenezy kaledońskiej oraz orogenezy hercyńskiej. Wtedy nastąpiła metamorfoza wcześniej powstałych skał osadowych i wulkanicznych oraz intruzje skał magmowych, przede wszystkim granitów. Następnie, przez około 200 mln lat, Sudety były niszczone przez czynniki zewnętrzne. W wyniku ich działania Sudety zostały niemal całkowicie zrównane, a następnie pokryte dość grubą warstwą osadów, zarówno lądowych jak i morskich, głównie piaskowców. Gdyby nie kolejna orogeneza – alpejska – Sudetów w sensie orograficznym by nie było. Sztywne i grube warstwy skorupy ziemskiej nie zostały jednak sfałdowane, lecz potrzaskane na kilkanaście części, z których każda została wyniesiona na inną wysokość. Tak powstały góry zrębowe.

6

Mówiąc o Sudetach, warto jest wspomnieć o tym jak liczne surowce tam występują:

surowce skalne (granity, sjenity, gabra, diabazy, bazalty, porfiry, melafiry, marmury, marmury dolomityczne, wapienie, piaskowce, gnejsy, łupki łyszczykowe, amfibolity, zieleńce, kruszywa naturalne),

węgiel kamienny,

antracyt i węgiel brunatny,

baryt,

fluoryt,

rudy metali,

uran,

kamienie półszlachetne itp.

7

Rzeźba terenu została uwarunkowana zróżnicowaną budową i długą przeszłością geologiczną oraz zmiennymi warunkami klimatycznymi w czasie geologicznym. Występują różne typy krajobrazów i form terenu (rozległe masywy górskie, kopulaste wzniesienia, stożki, strome ściany skalne, urwiska, skałki, rozległe kotliny śródgórskie).

8

W Sudetach przeważają gleby górskie, brunatne i bielice. Na Przedgórzu – czarnoziemy, brunatne i płowe. W Sudetach występują głównie gleby brunatnoziemne (brunatne właściwe i wyługowane oraz w mniejszych ilościach płowe), w dość znacznym stopniu wzdłuż granicy polsko-czeskiej występują gleby inicjalne i słabo wykształcone (skaliste i kwarcowo-krzemieniowe) oraz gleby napływowe, czyli mady rzeczne wzdłuż: Nysy Łużyckiej, Nysy Kłodzkiej, Odry, Kwisy, Kaczawy oraz Bobru. Na znacznym obszarze Sudetów występują również lessy i twory lessopodobne.

9

Rzeki sudeckie należą prawie w całości do dorzecza Odry. Na lewych dopływach Odry wybudowano jeziora zaporowe. Na niektórych z nich wybudowano małe hydroelektrownie.

10

W miejscach stykania się skał o różnej odporności powstały wodospady. Do najbardziej znanych należą: Wodospad Kamieńczyka, Wodospad Szklarki, Wodospad Podgórnej i Wodospad Łomniczki w Karkonoszach, Wodospad Wilczki w Masywie Śnieżnika.

11

Sudety leżą w Europie na wysokości klimatu umiarkowanego. Jednak ich położenie i odległość od innych wzniesień terenu powoduje, że są one rodzajem naturalnego muru, na którym zatrzymując się fronty atmosferyczne. Stąd opady są w górach dużo wyższe niż w strefie buforowej i tym bardziej niż na stosunkowo suchej nizinie śląskiej. Ogólnie do wysokości 400 m n.p.m. rozciąga się typowo nizinny i umiarkowany klimat środkowo europejski. Im jednak wyżej w gór sytuacja zmienia się jednak diametralnie i gwałtownie. Specyficzne położenie, wysokość względna najwyższych partii tych gór, oraz zlodowacenia stworzyły warunki istnienia elementów przyrody arktycznej i alpejskiej. Sprzyjają temu występujące lokalnie bardzo wysokie opady i niska średnia rocznych temperatur.

12

Na nizinach występuje typowy las nizinny oraz tereny uprawne. W powiecie Bolesławieckim pierwotny las nizinny występuje jednakże już poza terenem Sudetów i pogórza w postaci Borów Dolnośląskich. Gdzie indziej mamy do czynienia niestety z lasami sztucznie i selektywnie sadzonymi. Skład gatunkowy lasów nizinnych zależny jest od rodzaju gleby, która decyduje o tym czy jest on przeważająco iglasty czy liściasty i mieszany. Pogórza i Przedgórze Sudeckie w dużej mierze wykorzystywane są rolniczo, więc pola uprawne i łąki zajmują większość tego terenu. Pomiędzy 400 a 1000 m n.p.m. rozciąga się piętro regla dolnego. Także i ono, poza małymi wyjątkami, nie ma charakteru pierwotnego. Dominuje monokultura świerka zasadzone w miejscu wyciętych pierwotnych lasów mieszanych. Pierwotnie były to lasy bukowe i bukowo - świerkowe z dodatkami jawora i jodły, oraz także występującymi na nizinach sosną, modrzewiem, klonem, dębem i lipą. Wciąż obecny jest na obrzeżach tych lasów jesion. W miejscach bardziej zbliżonych do pierwotnych występuje bogate podszycie (leszczyna, maliny i jeżyny) i runo leśne.

13

Na wysokości 1000 - 1250 m n.p.m. występuje pasmo regla górnego. Są to bory świerkowe z dodatkami buków, jawora, jarzębiny i jodły, z bogatym i rozwiniętym runem leśnym. Obficie rosną borówki, paprocie, szczawik zajęczy, podbiał alpejski i inne. Warto zauważyć, że pietra roślinności są w Sudetach obniżone o około 200 m w stosunku do pobliskich Karpat. Ponadto istnieją lokalne przemieszania kolejności pięter roślinności związane ze szczególnymi warunkami klimatycznymi Gór Izerskich i Bystrzyckich. Tam to w dolinie Izery i w okolicy Topieliska pod Zieleńcem na wysokości około 800 m występuje piętro kosówki, czyli piętro subalpejskie, podczas gdy wyżej rozciąga się las dolnego i górnego regla.

14

Piętro subalpejskie to hale górskie, kosówka oraz dodatki świerka karłowatego, wierzby śląskiej, brzozy karpackiej i jarzębiny. W dolinie Izery i Topielisku pod Zieleńcem występuje także unikatowa brzoza karłowata, która jest żywym reliktem okresu zlodowacenia. Ponieważ piętro te rozciąga się powyżej 1250 m n.p.m. to występuje tylko w Karkonoszach, Masywie Śnieżnika i Wysokim Jesioniku. W Górach Izerskich i Bystrzyckich ma charakter lokalny. Na wysokości powyżej 1500 m n.p.m. rozciąga się piętro alpejskie, czyli piętro skał. Właściwie występuje ono tylko w górnych partiach Śnieżki i Wielkiego Szyszaka.

15

W Sudetach nie występują już od początków XVIII w. duże drapieżniki, kiedy zostały doszczętnie wybite, a zbyt mała powierzchnia lasów nie pozwala na ich introdukcję. Wyginęły niedźwiedzie, wilki, rysie, żbiki, oraz wydry i bobry. Masowo natomiast występują w tutejszych lasach jelenie, sarny, małe drapieżniki. Można także spotkać dziki. Po upadku przemysłu powracają ptaki, oraz na nowo w strumieniach i potokach pojawiają się ryby. Ich obecność związana jest z odtwarzaniem się całego ekosystemu, w których istnieje reprezentacja owadów, małych ssaków i innych.

16

W jaskiniach, tunelach i kamieniołomach gnieżdżą się nietoperze. Świetnie także się przyjęła populacja korsykańskiego barana górskiego - muflona, który występuje w Karkonoszach, Górach Sowich, Pogórzu Wałbrzyskim, Kaczawskim i w Górach Bystrzyckich. W Masywie Śnieżnika żyją też kozice, które przywędrowały tu (prawdopodobnie za pomocą człowieka) ze Słowacji. Z niewymienionych ssaków żyją tu borsuki (Masyw Śnieżnika), lisy, kuny, łasice i wiewiórki (rude i czarne). Ponadto istnieje bogata reprezentacja myszy, ryjówek, nornic. Z ptaków drapieżnych występują jastrzębie, pustułki, na pogórzu i przedgórzu myszołów, a także orzeł bielik, który zagnieździł się na nowo pod koniec lat 90-ych XX w. w Karkonoszach.

17

Przyroda nieożywiona Sudetów to przede wszystkim tutejsze wody, skały, jaskinie. Stan czystości rzek uległ ostatnio wyraźnej poprawie, przez co na nowo można cieszyć się dostępem do tak urokliwych zakątków jak Borowy Jar koło Jeleniej Góry. W Karkonoszach, Masywie Śnieżnika, Wysokim Jesioniku i w Górach Stołowych występują wodospady. Ponadto w Karkonoszach, Górach Izerskich i Bystrzyckich mają swoje stanowiska torfowiska wysokie. Te formy związane z zatrzymywaniem wód gruntowych przez nieprzepuszczalne warstwy skał są arcyciekawą kombinacją przyrody nieożywionej i ożywionej. W Karkonoszach istnieją polodowcowe stawy u podnóża Śnieżnych Kotłów i Smogorni. Budulec geologiczny Sudetów widoczny jest w rozmaitego pochodzenia skałach i skałkach. Ciekawsze okazy chronione są specjalnymi rezerwatami przyrody oraz innymi formami jej ochrony. Podobnie chronione są najciekawsze jaskinie sudeckie, za wyjątkiem niszczonych niestety przez eksploatację kamieniołomu jaskiń koło Wojcieszowa w Górach Kaczawskich.

18