PRAWO KONSTYTUCYJNE 23.02.2011
Pozycja jednostki w państwie w myśl polskiej ustawy zasadniczej
Pierwsze zapisy dotyczące statusu jednostki w państwie znalazły się w Małej Konstytucji z 1992 r. W czasach PRL nie zostały one uregulowane. Dużą rolę w polskich rozwiązaniach dotyczących prawa człowieka mają międzynarodowe akty prawne, ratyfikowane umowy. Należą do nich m.in.: Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku czy Karta Praw Podstawowych, którą ratyfikowano wraz z ratyfikacją Traktatu Lizbońskiego.
Historycznie rzecz ujmując wpływ na uregulowania statutu jednostki w państwie miała Magna Carta Libertatum. W polskim konstytucjonalizmie pierwsza generacja uregulowań dotyczących praw człowieka ma miejsce dopiero w XVIII wieku. Łączy się to z uchwaleniem Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela w 1789 r. Za przedmiot unormowania wzięła ona wolność słowa, równość wobec prawa, wolność wyznania. Podobne unormowania znalazły się również w Deklaracji Praw Wirginii. Literatura podaje również istnienie drugiej generacji praw człowieka. Nastąpiła ona na początku XX wieku. Inspiratorem praw człowieka owego czasu był Otto von Bismarck. Pomnikowym aktem prawnym poruszającym tę kwestię jest Konstytucja Republiki Weimarskiej z 1919 roku. Wprowadza ono m.in.: prawo do małżeństwa, prawo ochrony rodzin wielodzietnych, prawo ochrony młodzieży przed wyzyskiem i demoralizacją, czy obowiązek poprawy warunków pracy lub obowiązek państwa udzielenia zasiłku osobie bezrobotnej. Znaczny rozwój praw człowieka nastąpił po II wojnie światowej. Prawa człowieka w dziedzinie społecznej czy politycznej wchodzą w nową fazę. Zawarto je w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności czy Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 roku. Rozwój ich idzie w parze z rozwojem ideologii „państwa dobrobytu”. Trzecia generacja praw człowieka pojawiła się pod koniec XX wieku. Należą do nich m.in.: prawo do dobrej administracji, prawo do niezanieczyszczonego środowiska, prawo do ochrony danych osobowych. Znajdują one swoje odbicie w ustawach zasadniczych wielu krajów.
Systemy ochrony praw człowieka:
ONZ – 10 grudnia 1945 r. ONZ uchwaliła Deklarację Praw Człowieka, która obowiązuje we wszystkich krajach członkowskich;
Rada Europy – Rada Europy uchwaliła w 1950 r. Konwencja Ochrony Praw Człowieka i Podstawowych Wolności – na straży praw człowieka stoi w jej myśl Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu;
Unia Europejska – uchwaliła ona Kartę Praw Podstawowych, obowiązującą wszystkich członków i Założycieli UE; ponadto niektóre zapisy dotyczące praw człowieka znalazły się w Traktacie Lizbońskim.
Prawa człowieka – pierwotne prawa w stosunku do władzy państwowej; przysługują one każdemu człowiekowi z powodu jego człowieczeństwa i posiadania godności ludzkiej, bez względu na jego przynależność państwową, rasę, religię, kolor skóry itd.
Prawa podstawowe – prawa jednostki, które zostały uregulowane w ramach danego systemu prawnego, mające rangę konstytucyjną.
Prawa podmiotowe – prawa wynikające z wynikających przepisów; jednostka może ich skutecznie dochodzić w postępowaniu przed organami władzy państwowej, zwłaszcza przed sądami. Rodzą one po stronie jednostki roszczenie, które możemy dochodzić w ramach określonych prawnie procedur.
Prawa obywatelskie – przysługują one osobom posiadającym obywatelstwo określonego państwa, o ile zastrzeże taki charakter prawa w przepisie.
Wolności człowieka – inaczej wolności osobiste; sfera życia jednostki niewynikająca z przepisów prawnych, lecz będąca wolną od ingerencji państwa.
Polski ustrojodawca podzielił w rozdziale II ustawy zasadniczej prawa człowieka na: wolności i prawa osobiste, wolności i prawa polityczne oraz wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne. Oddzielnie uregulowano trzy kluczowe zasady, za pomocą których należy ocenić pozycję jednostki w państwie: godności, równości i wolności. Godność jest niezbywalnym i przyrodzonym prawem człowieka. Uregulowano ja w artykule 30 Konstytucji. Wynika ona z człowieczeństwa i przysługuje każdemu człowiekowi w równym stopniu. Jest ona podstawą przy rozważaniu praw człowieka. Wykracza ona ewidentnie poza wymiar legislacyjny. Zasada wolności została zawarta w artykule 21 Konstytucji. Ujmuje ona zakaz zmuszania do dokonania czynności nienakazanych przez prawo, wymóg szanowania wolności i praw innych wobec każdego oraz gwarancję poddania wolności człowieka ochronie prawnej. Według prof. Garlickiego w aspekcie pozytywnym – wolność jest czynieniem tego, co nie jest prawnie zabronionym oraz negatywnym – nałożenie na jednostkę nakazu wykonania określonego działania może nastąpić tylko wtedy, gdy przewiduje to prawo. Zasada równości wobec prawa w polskiej Konstytucji ma trzy aspekty: równość wobec prawa, równość traktowania wszystkich przez władze publiczne oraz zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Niejednokrotnie prawo równości było przedmiotem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym.
W polskiej ustawie zasadniczej prawa i wolności przysługują każdemu człowiekowi i obywatelowi. Adresatem norm nie będzie zawsze każdy człowiek, lecz tylko obywatel polski. Podstawowe prawa człowieka przewidziane przez Konstytucję:
Prawo do ochrony życia – życie na każdym jego etapie jest chronione przez Konstytucję; dyskusje dotyczące tej kwestii trwają w kwestiach m.in.: aborcji, eutanazji czy kary śmierci;
Prawo do nietykalności i wolności osobistej – każdy człowiek winien być traktowany w sposób humanitarny; każda osoba pozbawiona praw w sposób bezprawny ma prawo do odszkodowania;
Prawo do domniemania niewinności – do momentu stwierdzenia winy prawomocnym wyrokiem sądu to prawo przysługuje każdemu oskarżonemu;
Zakaz stosowania tortur;
Prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki;
Prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego;
Prawo do ochrony czci i dobrego imienia;
Prawo do decydowania o swoim życiu osobistym;
Wolność wyrażania poglądów;
Wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji;
Prawo dostępu człowieka do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych.