Systemy totalitarne w europie- faszyzm i nazizm
FASZYZM
Faszyzm (z włoskiego fascio – wiązka, związek), kierunek polityczny powstały po I wojnie światowej, jako opozycyjny wobec działalności socjalistów i komunistów. Głoszący hasła skrajnie nacjonalistyczne, antydemokratyczne i antyliberalne, zmierzający do stworzenia państwa totalitarnego i mono-partyjnego. Skupiał w swoich szeregach nie tylko tzw. warstwy średnie (średnia burżuazja miejska i wiejska, drobnomieszczaństwo, drobni kupcy, byli wojskowi), ale także najbardziej zacofane grupy klasy robotniczej (zwłaszcza w Niemczech).
Narodziny ruchu faszystowskiego w Europie
Ruch faszystowski, wywodzący się z Włoch, czerpał po części z poglądów i myśli wybitnych postaci takich jak Jean Jacques Rousseau i F. Nitzsche oraz założeń XIX wiecznego nacjonalizmu, jednak ostateczna forma tego ruchu każe dopatrywać się jego źródeł dopiero w momencie zakończenia I wojny światowej. Za fakt determinujący rozwój zdarzeń uznać można postanowienia traktatu wersalskiego - zwanego "dyktatem wersalskim" - który 28 IV 1919r nałożył szereg represji: terytorialnych, militarnych i gospodarczych na pokonane państwo niemieckie, a także pominął w swych rozstrzygnięciach sprawę należących do obozu zwycięzców Włoch. Powstałe w ten sposób niezadowolenie społeczne w obu krajach dodatkowo podsycane było niekorzystną sytuacją powojennej gospodarki; zniszczenia, utraty terytorialne i majątkowe w przypadku Niemiec, wyczerpanie surowców i trudności w przestawieniu produkcji z wojennej na pokojową zaowocowały drożyzną, inflacją i bezrobociem. Frustracjom społecznym towarzyszyły zamieszki i niespokojna sytuacja wewnętrzna, a także wzrost aktywności ugrupowań socjalistycznych, które w większości społeczeństwa wywoływało strach przed rewolucją. Dodatkowo zaistniałą sytuację pogarszał brak tradycji parlamentarnych oraz zaufania społecznego do rozrośniętych i skorumpowanych struktur władzy. Takiej rzeczywistości - w coraz powszechniejszej opinii - przeciwstawić się mogła jedynie silna, scentralizowana władza. Kryzys liberalizmu, parlamentaryzmu i racjonalizmu, a także powojenny upadek autorytetów oraz zmiana dokonana w społecznej mentalności po pierwszej tego rodzaju wojnie, w której sprzęt zatriumfował nad człowiekiem i odsłoniła się cała prawda o człowieku; biologiczna, kulturowa i duchowa, stworzyły niezwykle podatny grunt dla nowej ideologii.
Pierwsze założenia faszystowskie nierozerwalnie związane były z osobą Benito Mussoliniego. Ten były socjalista, aktywnie działający na łamach własnej gazety "Il Popolo d`Italia", miał okazać się "zbawcą narodu". Jego poglądy wyrastające nie tyle z pozytywnych założeń, co z ogólnej negacji panujących wartości, takich jak: demokracja, liberalizm, racjonalizm, pacyfizm czy socjalizm szybko trafiły do rzeszy niezadowolonych z sytuacji wewnętrznej obywateli. Mussolini głosił stworzenie Wielkich Włoch - silnego, zjednoczonego państwa, co dawało poczucie tożsamości narodowej i przynależności szczególnie tym, którzy w powojennej rzeczywistości czuli się wyobcowani: bezrobotnym, byłym kombatantom, zrujnowanym przedsiębiorcom, a także młodzieży. W tym celu konieczne było wprowadzenie rządów totalitarnych; kultu jednego wodza, rozwiązania parlamentu i instytucji samorządowych, zlikwidowanie demokratycznego chaosu i wprowadzenie "rządów silnej ręki". Przy tym przemawiająca do tłumu była wizja Mussoliniego o państwie, jako utworze żywym - tzw. państwie organicznym. Zakładała ona, iż państwo to twór składający się z żywych jednostek, nie zaś struktur, którego siła rośnie wraz z wyrzekaniem się praw przez jednostki. Całością kierować powinna elita, pod którą w rzeczywistości kryła się partia, - zbiór jednostek wybitnych, umożliwiających organizmowi "rozrastanie się", czyli ekspansję terytorialną. W niepohamowanym dążeniu do władzy, tworzeniu zaplecza politycznego, Mussolini docenił znaczenie propagandy; umiejętne kierowanie masami, odwoływanie się do nazistowskich haseł i demagogie, co zapewniło mu osiągnięcie szerokiego poparcia w społeczeństwie. Ideologiczną oprawę polityki faszystowskiej stanowiło także odwoływanie się do historii, mitycznej przeszłości i siły narodu, który znów miał się odrodzić.
W związku z podjętymi przez Mussoliniego metodami dążenia do władzy, jego kariera okazała się niezwykle szybka; utworzone w 1919r Związki Bojowe - Fasci di combattimento - od których zresztą nazwę zaczerpnął cały ruch - oraz paramilitarne oddziały "czarnych koszul" rozprawiające się siłą z działaczami socjalistycznymi, rozrastały się dynamicznie, zapewniając swojemu przywódcy silne zaplecze polityczne. W 1921r jego pozycja była na tyle silna, iż utworzył on Narodową Partię Faszystowską, a sam przyjął tytuł wodza - duce.
W tym samym roku partii udało się wejść do parlamentu i pozyskać rzesze nowych członków; masę młodych ludzi, zafascynowanych kultem siły i militaryzmu - nieodzownego narzędzia w walce o poszerzanie granic. Kolejnym etapem umacniania władzy faszystowskiej było objęcie przez Mussoliniego na drodze zamachu stanu funkcji premiera; tzw. marsz na Rzym zorganizowany przez sympatyzujące z wodzem stronnictwa, pod presją którego król Wiktor Emanuel III , pomimo solidarności wojska i sprzeciwu ówczesnego premiera, zdecydował się oddać mu władzę. I tak 21 października 19222r powstał nowy gabinet, tym samym rozpoczął się proces formowania państwa faszystowskiego. Tymczasem w raz a końcem wojny w Niemczech także narastała sytuacja niezadowolenia społecznego, rozczarowania, a także oskarżeń w stronę utworzonego 19 stycznia 1919r parlamentu o zdradę i zaprzedanie kraju na konferencji wersalskiej. Dodatkowo beznadziejny stan represjonowanej gospodarki i zagrożenie rewolucją komunistyczną wzmagały frustrację społeczeństwa; podejmowano zbrojne wystąpienia - jednym z nich był nieudany zamach w marcu 1920r , kiedy to zdemilitaryzowane na mocy dyktatu wersalskiego oddziały na czele Wolfganga Kappa zajęły Berlin. Kolejną próbę przejęcia władzy podjął Adolf Hitler. Ten młody, zapalony Austriak, przekonany o wszechobecnym spisku przeciwko niemu i narodom germańskim, lubujący się w dyscyplinie wojskowej, na czele swego ugrupowania w 1923r. wdarł się do monachijskiej piwnicy, gdzie przebiegało zebranie ugrupowań konserwatywnych i nawoływał - wzorem Mussoliniego - do "marszu na Rzym". To wystąpienie skończyło się jednak klęską, gdyż jego partia - Narodowo Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotników, utworzona z Niemieckiej Partii Robotników - monachijskiego ugrupowania sfrustrowanych kombatantów - w 1919r , została zdelegalizowana, a sam Hitler skazany na 5 lat więzienia. 9 -miesięczny w efekcie pobyt w areszcie zaowocował powstaniem książki "Mein Kampf" zawierającej rozbudowaną ideologię faszystowską. Zakładała ona bezwzględną walkę z "dyktatem wersalskim", jako dziełem "światowego żydostwa", zmierzającego rzekomo do unicestwienia Niemiec. Nigdzie pierwiastek rasistowski , w tym konkretnym przypadku antysemityzm, nie wystąpił tak silnie, jak właśnie w faszyzmie niemieckim. Zdaniem zwolenników Hitlera, cała kultura europejska zbudowana została przez rasę nordycką, której najwybitniejszym odłamem byli właśnie Niemcy, predestynowani przez naturę do sprawowania władzy jako "naród panów". W związku z tymi założeniami faszyści nawoływali do eliminacji gatunków zagrażających narodowi Rzeszy, a także do poszerzania "przestrzeni życiowej". Ów rasistowski pierwiastek i głęboko zakorzeniony w świadomości narodu nacjonalizm sprawiły, iż filozofia faszystowska, pomimo swojej prymitywności, szybko znalazła rzesze zwolenników. Zdawała się bowiem tłumaczyć zaistniałą sytuację państwa, dawała poczucie siły i usprawiedliwiała krzywdę doznaną ze strony dyktatu, w reszcie: gruntowała nacjonalistyczną pychę.
Narodową dumę zaspokajały także deklaracje Hitlera o stworzeniu "1000 letniej rzeszy" - silnego imperium, które osiągnąć chciał przez wprowadzenie władzy dyktatorskiej, dyscyplinę i podporządkowanie interesów jednostki państwu. To, jak i koncepcja "państwa organicznego" , kultu wodza, siły i rządów elity, stało się wspólnym elementem włoskiego i niemieckiego ruchu faszystowskiego. Także na wzór włoskich Hitler utworzył swoje oddziały paramilitarne; SA - oddziały szturmowe, dowodzone przez asa lotnictwa - Hermana Goeringa, z których w 1925 r. wyodrębnił elitarne oddziały przyboczne - SS.
Ogromny wpływ na wzrost poparcia hitlerowskiego dążenia do władzy miała klasa przemysłowa, która w obawie przed wciąż zagrażającą rewolucją komunistyczną, zdeklarowała swoje poparcie, także finansowe, na zjeździe w Dusseldorfie w styczniu 1932r.
Wizja przewrotu komunistycznego także bezpośrednio przyczyniła się do przejęcia władzy przez Hitlera; spore poparcie w wyborach parlamentarnych latem 1932r i jego spadek jesienią tegoż samego roku, a tym samym wzrost poparcia dla ugrupowań komunistycznych, zmusiły prezydenta do powierzenia Hitlerowi funkcji kanclerza, co nastąpiło 30 stycznia 1933r. Z chwilą objęcia władzy Hitler rozpoczął formowanie państwa faszystowskiego,
umacniając swoją pozycję aż do objęcia funkcji prezydenta w roku 1934 i krwawej rozprawy z wewnętrzną opozycją w nocy z 29 na 30 czerwca tegoż samego roku ( tzw. noc długich noży ).
Dojście do władzy dyktatora w obu państwach zapoczątkowało szereg reform i przemian zgodnie z założeniami ideologii faszystowskiej; pierwszym z nich było zapewnienie większości parlamentarnej partii faszystowskiej; włoskiej Narodowej Partii Faszystowskiej, z której następnie powołano Wielką Radę Faszystowską posiadającą kompetencje rządu, oraz niemieckiej NSDAP, a następnie likwidacja opozycji (zabicie przywódcy włoskich socjalistów Giacomo Matteotiego), wprowadzenie bezwzględnego posłuszeństwa partii i jej wodzowi. Scentralizowaniu władzy w osobie faszystowskiego przywódcy towarzyszyło w Niemczech zniesienie federacji związkowej, połączenie władzy premiera i prezydenta w osobie "wodza i kanclerza" oraz polityczne wystąpienia pod hasłem "jeden lud, jedna rzesza, jeden wódź". Wprowadzeniu mono-partyjności towarzyszyła także administracja ściśle podporządkowanej partii; struktury urzędowe nakładały się bowiem na partyjne. Zgodnie z koncepcją silnego państwa ograniczono również swobody obywatelskie, wprowadzono cenzurę, zniesiono wolność prasy, zakazano zgromadzeń i poza partyjnej działalności politycznej. Ogromne znaczenie w funkcjonowaniu państwa opartego na dyscyplinie, sile i ekspansji miała armia i policja; szerzące terror "czarne koszule", SA, SS, a także nowoutworzone niemieckie oddziały Tajnej Policji Państwowej - gestapo oraz Służb Bezpieczeństwa - SD. Podjęte jednocześnie procesy militaryzacji i modernizacji wojska w Niemczech, które zakładały przejęcia panowania nad światem, oparte były na najnowszych technologiach umożliwiających przeprowadzenie " wojny błyskawicznej" oraz działaniach propagandowych, stanowiących element wojny psychologicznej. Odpowiednią manipulację masami zapewniały Mussoliniemu i Hitlerowi także posunięcia gospodarcze; już od początku swojej działalności politycznej pozyskiwali oni zwolenników dzięki zwalczaniu bezrobocia poprzez roboty publiczne, ustawodawstwo socjalne, modernizacje w dziedzinie rolnictwa i stymulacje gospodarki dzięki militaryzacji przemysłu. Zmiany wprowadzono również w obrębie organizacji gospodarczych; dotychczasowe związki zawodowe zastąpiono korporacjami - związkami pracowników i pracodawców tej samej branży, organizowanymi przez państwo, do których przynależność była obowiązkowa, a których celem było ograniczenie marksistowskiej walki klas. Ingerencja partii nie ograniczała się jednak tylko do dziedzin polityczno - gospodarczych, obejmowała bowiem także życie kulturalne i oświatę. Programy nauczania, prasa i publikacje poddawane były ścisłej cenzurze, a wszystkie dzieła o treści sprzecznej z ideologią faszystowską niszczono. Ducha narodowego kształtowano w atmosferze defilad, wieców i wystąpień manifestujących siłę partii, a niemiecką młodzież wychowywano w organizacjach przybudówki partyjnej Hitlerjugend. Wpływ na uformowanie życia kulturalnego III Rzeszy miały także represje wobec społeczności Żydowskiej, ugruntowane w ustawach norymberskich z roku 1935, gdzie mowa była o zasadach obywatelstwa, " ochronie krwi" i honorze, które to spowodowały wymordowanie, osadzenie w obozach koncentracyjnych i migracje inteligencji żydowskiej - w tym Alberta Einsteina - oraz zniszczenie synagog. Jak wspólne dla rządów obu faszystowskich ustrojów były terror i dyscyplina tak jednak różne stanowisko wobec sprawy kościoła; Mussolini w 1929r zawarł konkordat i traktat laterański z papieżem Piusem XI, który na rzecz uzyskania suwerenności przez Watykan uznał ustrój faszystowski we Włoszech, podczas gdy Hitler sprawą religii nie był w ogóle zainteresowany. Podsumowując: ustrój faszystowski ingerował we wszystkie przejawy życia społecznego, ustalał normy wewnętrzne i zewnętrzne oparte na renesansowej myśli J.J. Rousseau o społeczeństwie o "jednym sercu i jednej duszy", "jednej wolności, w której wszyscy byliby jednomyślni", tworzył - wg Orwella - "świat ze stali i betonu(...)świat wojowników i fanatyków (...) identycznie myślących i skandujących te same hasła (...), szpiegujących się wzajem...".
Także polityka zewnętrzna obu państw odzwierciedlała dążenia do odbudowy imperium; związanie Włoch z Austrią i Węgrami, protektorat nad Albanią, a co za tym idzie konflikt z Ligą Narodów, agresje w Afryce, a wreszcie utworzenie osi "Berlin - Rzym" i przystąpienie do II wojny światowej. Jeszcze większe rozmiary przybrały niemieckie posunięcia na arenie międzynarodowej; unieważnienie reparacji wojennych, przystąpienie (1926), a następnie wystąpienie ( 1933) z Ligi Narodów, rozpoczęcie wyścigu zbrojeń, remilitaryzacja Nadrenii, zawieranie politycznych traktatów międzynarodowych, wreszcie roszczenia wobec ziem polskich i innych, ingerencja w wojnę domową w Hiszpanii, przyłączenie Austrii oraz sprawa Czechosłowacji, umacniały pozycję Niemiec w Europie. Wystąpienia Hitlera mówiące jedynie o odbudowie Rzeszy i równouprawnienia wobec postanowień traktatu wersalskiego, a także zwalczenie zagrażającego całej Europie ruchu komunistycznego sprawiły, że początkowo nie dostrzeżono zagrożenia, jakie niósł ze sobą faszyzm. W ciągu niespełna 20 lat zrodził się w Europie ustrój, który miał odegrać przerażającą rolę w późniejszej historii.
Podsumowując rozważania o narodzinach owego specyficznego ruchu jakim był faszyzm, należy docenić zmiany społeczno - moralne, jakie zaszły w społeczeństwie po I Wojnie Światowej; efekt " przeczucia chaosu, które postawiło ludzkość twarzą w twarz ze szczególnie przerażającym wymiarem zła, (...) zła które rodzi się z napięcia pomiędzy naturą, a rozumem." Zdruzgotanie moralne i etyczne powojennego społeczeństwa, upadek cywilizacji i do tego wybitne zdolności przywódcze takich jednostek jak Mussolini oraz zafascynowany ideą selekcji biologicznej Hitler, zaowocowało powstaniem nowej ideologii, która szybko trafiła do masy pozbawionej autorytetów i odrzucającej kult racjonalizmu. Pozwoliło to na sformułowanie filozofii i zaprowadzenie ładu wybitnie okrutnego; do dewaluacji wartości człowieka, podporządkowaniu jednostki pod polityczny program partyjny. Myślę, iż trudny okres, w jakim znalazła się społeczność Europy po zakończeniu I wojny światowej ujawnił ciemną stronę duszy człowieka, wydobyła na światło dzienne, to, do czego w całej historii i literaturze człowiek nie chciał się przyznać nawet przed samym sobą: okrutność, bezwzględność i paniczny strach przed chaosem. Moim zdaniem powstanie założeń faszystowskich w państwach europejskich było odbiciem nastrojów i dążeń zagubionego w rzeczywistości społeczeństwa, które w próbach przeciwdziałania wewnętrznemu rozpadowi, ostatecznie pozwoliło na zaprowadzenie ustroju zagrażającego im samym, bowiem całej ludzkości. Jakie konsekwencje miało narodzenie faszyzmu widać dziś dokładnie zarówno na kartach historii jak i literatury europejskiej.
Faszyzm jest więc ustrojem "pogardy dla życia ludzkiego", opartym na niepodzielnych rządach jednej partii i podporządkowanych jedynej słusznej ideologii, kontrolujących gospodarkę i administrację publiczną, a społeczeństwo skupiających wokół nienawiści do narodowego wroga. Dla tego systemu charakterystyczne jest też brutalne tłumienie wszelkiej opozycji i podtrzymywanie w społeczeństwie atmosfery nieustannego strachu. Dodatkowo, odwrócona została hierarchia wartości - życie jednostki i jej dobro zupełnie przestało się liczyć. Społeczeństwo musi być ciągle czujne ("zwierane szeregów") i poddawane indoktrynacji (by z całego serca wierzyć w państwową ideologię i w razie potrzeby oddać za nią życie). Światopogląd mas jest nieustannie kontrolowany, a wszystkie (nawet najdrobniejsze) przypadki nieposłuszeństwa są surowo karane. Terror jest więc w tym systemie dosłownie na porządku dziennym. Faszyzm jest "ustrojem śmierci" przede wszystkim jednak dlatego, że jego panowanie kosztowało już życie kilkudziesięciu milionów niewinnych ludzi.
Powstanie faszyzmu we Włoszech
Faszyzm powstał na podstawie ogólnego kryzysu kapitalizmu, kiedy wzrost fali rewolucyjnej zagroził bezpośrednio panowaniu burżuazji, wśród której zarysowała się tendencja do przejścia od form ustrojowych demokracji parlamentarnej do jawnej dyktatury terrorystycznej. Przybierał specyficzne formy, wynikające ze społeczno-gospodarczej struktury danego kraju. We Włoszech związany głównie z kapitałem finansowym, w Niemczech z przedstawicielami przemysłu ciężkiego, w Hiszpanii ze sferami feudalno-obszarniczymi.
Początkowo terminem tym określano wyłącznie ruch rozwijający się we Włoszech pod przywództwem B. Mussoliniego, którego podstawą stały się stowarzyszenia żołnierzy frontowych (Fasci di Combattimento), założone w marcu 1919. W tym samym roku B. Mussolini ogłosił manifest faszystowski. Organizacja zdominowana przez elementy syndykalistyczno-rewolucyjne głosiła walkę o utworzenie Zgromadzenia Ustawodawczego, głosowanie powszechne od 21 roku życia, ustanowienie prawa do głosowania dla kobiet, reprezentację proporcjonalną, autonomię lokalną, referendum z inicjatywy ludu, zniesienie policji politycznej, tajnej dyplomacji, armię wyłącznie obronną, konfiskatę dóbr kongregacji, zakaz spekulacji na giełdzie, emeryturę od 55 roku życia, ośmiogodzinny dzień pracy, prawne zagwarantowanie minimum płac, podatku od kapitału utworzonego z zysków wojennych, dochodzącego do 85% itp.
We wrześniu 1921 na żądanie B. Mussoliniego ruch faszystowski we Włoszech przeobraził się w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista), której od 28 października 1922 przewodził B. Mussolini jako Duce.
Faszyzm w Niemczech
Do wzorów włoskich nawiązywał początkowo faszyzm w Niemczech, zwany też hitleryzmem, nazizmem, nacjonalsocjalizmem. Już dwudziestopięciopunktowy program Niemieckiej Partii Robotniczej, ogłoszony w lutym 1920, a opracowany przez A. Dexlera i A. Hitlera, miał charakter nacjonalistyczny i silnie antysemicki. Potępiał kapitalizm i własność ziemską. W styczniu 1923 partia narodowych socjalistów, zwołująca dotąd tylko zebrania członków, zorganizowała I Kongres w Monachium.
Pomimo stanu wyjątkowego, dzięki dobrym stosunkom F. von Eppa i kapitana E. Röhma z policją monachijską i szefem okręgu wojskowego w Bawarii, generałem O. von Lossowem, odbyła się tam defilada oddziałów SA, A. Hitler z trybuny kongresu zażądał anulowania traktatu pokojowego z Wersalu. W wyborach do Reichstagu w maju 1928 hitlerowcy uzyskali dwanaście mandatów, w dwa lata później partia faszystowska, na drodze legalnych wyborów, stała się najsilniejszą partią w Niemczech. W styczniu 1933 prezydent Niemiec, marszałek P. von Hindenburg powierzył Hitlerowi stanowisko kanclerza, który w lutym i marcu 1933 rozprawił się z opozycją komunistyczną, a następnie z socjaldemokracją i innymi kołami demokratycznymi.
W marcu 1933 Reichstag udzielił Hitlerowi pełnomocnictw, które oddały mu w ręce prawie nieograniczoną władzę.
Ruch faszystowski w innych krajach
Poza Niemcami i Włochami faszyzm jako zorganizowana formacja pojawił się w 1933 w Hiszpanii (Falanga), gdzie po zwycięstwie rebeliantów wojskowych pod dowództwem generała F. Franco, doszedł do władzy. Partie i ruchy faszyzujące pojawiły się w tym czasie także i w innych krajach Europy: w Rumunii (Żelazna Gwardia), na Węgrzech (Złamane Strzały), we Francji (Croix de Feu), Belgii (reksiści), Wielkiej Brytanii (Czarne Koszule), Polsce (Obóz Narodowo-Radykalny), Chorwacji (Ustasze). Grupy katolicko-totalitarne określa się jako klerykofaszyzm (np. Front Ojczyźniany w Austrii, 1934–1938), pokrewne mu cechy wykazywał reżim A. Salazara w Portugalii od 1932. Ruchy faszystowskie były stosunkowo silne także w Ameryce Łacińskiej.
Ideologia faszyzmu
Ideologia faszyzmu nie stanowiła jednolitego systemu światopoglądowego, lecz była połączeniem różnych, czasem wręcz wykluczających się, elementów czerpanych z filozofii irracjonalistycznych XIX w., nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu społecznego i antydemokratycznych teorii socjologicznych, które miały teoretycznie uzasadniać idee etnocentryzmu, elitaryzmu i rasizmu.
Łącząc te elementy ideologowie faszyści tworzyli całkowicie nierealny pogląd na świat, oparty na micie "misji dziejowej", wyższości własnego narodu nad wrogiem, sprawcą wszelkiego zła społecznego. Wróg ten w każdym kraju jawił się inaczej, dla faszyzmu włoskiego był to "zgniły liberalizm", dla faszyzmu niemieckiego "twór żydowski" (zarówno komunizm, jak i "międzynarodowa plutokracja"). Owa misja dziejowa własnego narodu miała uzasadniać pełną instytucjonalizację życia społecznego i całkowite podporządkowanie jednostki interesowi państwa, mit wroga stanowił uzasadnienie ciągłego terroru. W tych warunkach uzasadniony stawał się faszystowski kodeks moralny, głoszący zasadę bezwzględnej wierności i posłuszeństwa wodzowi, którego wola wyznaczała granice obowiązujących norm etycznych.
Na tym fundamencie rozwijały się idee państwa totalitarnego, prowadzące do utożsamiania narodu z państwem, państwa z rządem, rządu z jego szefem, a szefa z wodzem faszystowskim. Metodę oddziaływania propagandowo-ideologicznego faszyzmu stanowiła demagogia społeczna w najszerszym rozumieniu, podsycając rozczarowanie rządami demokratyczno-parlamentarnymi, niezadowolenie mas ukierunkowano na antysemityzm i antykomunizm, odwracając je od prawdziwych przyczyn nędzy i pauperyzacji społeczeństwa.
Faszyści dochodzili do władzy różnymi drogami, zależnie od warunków wewnętrznych poszczególnych krajów, albo siłą (Hiszpania, Włochy), albo na drodze legalnego ustanowienia dyktatury (Niemcy). Partie faszystowskie zdobywały silne wpływy jeszcze przed zdobyciem władzy. Z chwilą jej przejęcia podporządkowywały sobie aparat państwowy, a ich bojówki tworzyły trzon nowych organów terroru i ucisku. Ustanowienie dyktatury faszystowskiej w miejsce systemu wielopartyjnego wprowadzało system mono-partyjny, władza wykonawcza i ustawodawcza przechodziła w ręce wodza partii, którego gabinet stawał się jedynym ośrodkiem dyspozycyjnym. Wszystkie stanowiska obsadzano faszystami, a organa władzy państwowej podporządkowywano odpowiednim ogniwom aparatu partyjnego, poddając jego kontroli.
Nad całokształtem życia publicznego i prywatnego panowała policja polityczna, która eliminowała faktycznych i potencjalnych przeciwników reżimu. System bezpieczeństwa oparty na kilku rodzajach policji mundurowej i tajnej (niemieckiego Gestapo, włoskiego OVRA). Dla przyspieszenia masowej izolacji i wyeliminowania przeciwników politycznych faszyzm stworzył sieć obozów koncentracyjnych. Metodami terroru i donosicielstwa wytwarzano atmosferę strachu, zarówno wśród przeciwników, jak i zwolenników faszyzmu. Szczególną uwagę przywiązywały władze faszystowskie do wychowania młodzieży, tworząc w tym celu specjalne organizacje (włoskie Avanguardia Balilla, niemieckie Hitlerjugend).
Głosząc pogardę i nienawiść do innych narodów faszyści od początku swego powstania świadomie przygotowywał się do wojny i podbojów. Niebezpieczeństwo agresji ze strony państw faszystowskich wzrosło w 1933, po objęciu rządów niemieckich przez A. Hitlera, gdzie do potrzeb wojennych przystosowywano całą gospodarkę kraju. Pomimo terroru w państwach faszystowskich działały, choć w ograniczonym zakresie, nielegalne partie i organizacje antyfaszystowskie, które w obliczu narastania groźby wojny w latach trzydziestych konsolidowały siły postępowe poszczególnych krajów w antyfaszystowskich frontach ludowych.
Tradycje te kontynuowano podczas II wojny światowej w ruchu oporu i frontach narodowych. Zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej faszyzm stanowił jeden z najbardziej wstecznych kierunków w dziejach ludzkości. Ograniczając elementarne prawa człowieka hamował rozwój kultury, oświaty i wartości duchowych swoich narodów, jednocześnie spowodował masowe zbrodnie i wyginięcie milionów ludzi. Po II wojnie światowej faszyzm skompromitowany zbrodniami hitlerowskimi nie odrodził się już w dawnej formie, ale w wielu krajach istnieją partie, które w swoich programach nawiązują bezpośrednio do tradycji faszyzmu włoskiego i niemieckiego (neofaszyzm).
NAZIZM
Nazizm (hitleryzm) to narodowy socjalizm , ruch polityczny (od 1919), ideologia, od przejęcia władzy przez A. Hitlera 1933 reżim państwowy w Niemczech (tzw. III Rzesza). O istotę nazizmu toczą się spory: jest on traktowany jako niemiecki wariant faszyzmu lub jako jeden z podmiotów totalitaryzmu w Europie. Nazizm pojawił się i rozwinął jako protest przeciw klęsce Niemiec w I wojnie światowej, kładącej kres ekspansjonizmowi cesarstwa, przeciw systemowi wersalskiemu oraz kryzysowi pierwszych lat powojennych. Nazizm był ruchem politycznym kierowanym przez Hitlera i jego partię NSDAP, od początku zmierzającym do obalenia Republiki Weimarskiej i ustanowienia „wielko-germańskiej Rzeszy”, mającej „wieńczyć” dzieje Niemiec. Program ruchu, opracowany 1920 przez G. Federa, rozwinęli Hitler w „Mein Kampf” (1925) i A. Rosenberg w „Der Mythos des 20. Jahrhunderts” (1930).
Nazizm jako ideologia pokonanych, rozczarowanych i spragnionych odwetu był przepełnionym nienawiścią programem negacji powojennego ładu. Zwracał się przeciw liberalizmowi, systemowi wielopartyjnemu i parlamentaryzmowi, demokracji, marksizmowi, komunizmowi i pacyfizmowi, które uznawał za inspirowane i wspierane przez Żydów; występował przeciwko chrześcijaństwu i Kościołom, próbując stworzyć własną „religię germańską”. Nazizm głosił skrajny anty-indywidualizm, dążąc do zawładnięcia „całym człowiekiem”, wymagał nie tylko lojalności i posłuszeństwa, ale i czynnego wspierania ruchu, m.in. przez doskonalenie „narodowosocjalistycznego instynktu”. Nawiązując do idei romantyzmu i rasizmu głosił skrajny nacjonalizm, uważając naród za wspólnotę krwi, zdeterminowaną biologicznie i rasowo. Opierając się na darwinizmie społecznym uznawał siłę i walkę za podstawowe prawo społeczne. Nacjonalizm w nazizmie znajdował wyraz w ideologii wroga, którego należy bezwzględnie zwalczać; wrogiem był Żyd, komunista, liberał, socjaldemokrata. Wyrazem nacjonalizmu były teorie „krwi i ziemi”, braku „przestrzeni życiowej” i pochwała wojny. Nazizm demagogicznie łączył ideę nacjonalizmu z elementami socjalizmu, stojąc na stanowisku, że każdy naród ma prawo do własnej wersji socjalizmu. Nacjonalistyczne i socjalistyczne hasła przyciągnęły do nazizmu przeważającą część niemieckiego społeczeństwa, które w decydującym momencie udzieliło poparcia polityce Hitlera. Syntezą ideologii nazizmu była zasada charyzmatycznej władzy wodza, którego uosabiał Hitler. Zasada wodzostwa (inspirowana poglądami F. Nietzschego) znalazła instytucjonalny wyraz w dyktaturze Hitlera, będącego najwyższym podmiotem władzy w III Rzeszy. W 1933–45 nazizm był w Niemczech ideologią państw. oraz czynnikiem integrującym społeczeństwo wokół hitlerowskiej polityki. Umożliwił ugruntowanie się totalitarnej dyktatury, podniósł bezprawie i terror — nie tylko wobec przeciwników politycznych — do rangi jednego z głównych działań państwa, uzasadnił wywołanie przez Niemcy II wojny światowej, stworzył teoretyczną i pseudonaukową podstawę dla wszystkich dokonanych przez hitlerowskie Niemcy zbrodni. Klęska Niemiec w 1945r. położyła kres panowaniu nazizmu. Ukarano głównych zbrodniarzy oraz podjęto decyzję o denazyfikacji, która jednak nie była pełna i została przeprowadzona niekonsekwentnie. Okresowo odradzający się w Niemczech skrajnie nacjonalistyczny ruch, nawiązujący do nazizmu, zwany jest neonazizmem.
Źródła nazizmu
Rozwój nazizmu nie byłby możliwy, gdyby nie sytuacja społeczna i gospodarcza w Niemczech i w Europie po I Wojnie Światowej(1914 - 1918). W Traktacie Wersalskim władze Niemiec i cesarz Wilhelm II uznani zostali za winnych i odpowiedzialnych wybuchu I Wojny Światowej. Na skutek wojny Niemcy utraciły część terytorium (np. Alzacja i Lotaryngia wróciły do Francji), państwa zwycięskie narzuciły Niemcom wiele ograniczeń (okupacja przemysłowego Zagłębia Ruhry, demilitaryzacja) i ustrój republikański. Tak zwana Republika Weimarska (potoczna nazwa pochodzi od miasta Weimar, w którym Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową niemiecką konstytucję) nie była akceptowana przez wojsko (niemal niezależne od władz cywilnych) i konserwatywnie nastawioną cześć społeczeństwa. Winą za przegraną wojnę obarczano partie lewicowe, które przeciwstawiły się Cesarzowi Wilhelmowi II, a cześć z nich, zainspirowanych Rewolucją Październikową w Rosji, zamierzało (bez powodzenia) przeprowadzić przewrót komunistyczny. Ponad to, od zjednoczenia Niemiec w drugiej połowie XIX wieku żywe były nastroje nacjonalistyczne. Postępowało bezrobocie i inflacja. Zubożenie społeczeństwa i sytuacja gospodarcza, zwłaszcza po nastaniu w 1929 roku światowego Wielkiego Kryzysu, sprzyjała nastrojom radykalnym. Podobnie jak we Włoszech, obecne były one głównie wśród upokorzonych klęską kombatantów I Wojny Światowej. Okres po I Wojnie Światowej w Niemczech, szczególnie tak zwane "tłuste lata" 1924 - 1929, gdy Republice Weimarskiej udało się przejściowo osiągnąć względną stabilność, to także czas spontanicznego rozwoju różnych ruchów wolnościowych, liberalizmu w kulturze, sztuce i życiu codziennym, co było nie do zaakceptowania przez osoby o nastawieniu nacjonalistycznym i konserwatywnym.
Nazizm był odpowiedzią na przeobrażenia, jakie dokonały się w społeczeństwach Europy od połowy XIX wieku na skutek burzliwej industrializacji, tworzenia nowego modelu rodziny i narodów oraz społeczeństwa masowego. Inspiracje filozoficzne czerpał z myśli Martina Heideggera (początkowo entuzjasty nazizmu) i Fryderyka Nietzschego. Niemiecki nacjonalizm, żywy od czasów zjednoczenia Niemiec w drugiej połowie XIX wieku, czerpał z dorobku romantyzmu - w poszukiwaniu istoty narodu niemieckiego sięgano do pogańskiego świata dawnych ludów germańskich i nordyckich. W dobie fascynacji teorią ewolucji i etnologii na popularności zyskały uznawane wtedy za naukowe teorie rasowe, uznające istnienie swoistej hierarchii ras i narodów, na szczycie której znajdowały się rasy nordyckie (rasa aryjska).
Podstawowe elementy ideologii nazistowskiej:
RASIZM
Narodowy socjalizm głosił wyższość narodu niemieckiego, należącego rzekomo do "rasy aryjskiej" (wywodzonej od Ariów - starożytnego ludu indoeuropejskiego) w stosunku do innych ras i narodów, a w
szczególności nad Żydami i Cyganami. Ideę tą połączono z nietzscheańską koncepcją "nadczłowieka", wyższego moralnie, intelektualnie i duchowo w stosunku do "podludzi" i wywodzono z niej prawo narodu niemieckiego do panowania nad innymi narodami.
Naziści wyznawali pogląd, że mieszanie się ras powoduje ich degenerację, dlatego wprowadzili ustawodawstwo zakazujące małżeństw i stosunków seksualnych Niemców z osobami innej rasy (ustawy norymberskie). "Poprawianiu" rasy miały także służyć program eutanazji i sterylizacji osób "niepełnowartościowych" biologicznie. Realizowano także dalsze projekty w duchu eugeniki, w
tym kradzież dzieci, wspieranie rozrodczości według kryteriów rasowych (ośrodki Lebensborn), a rozważano wprowadzenie wielożeństwa. Poglądy rasowe determinowały w dużym stopniu politykę okupacyjną i doprowadziły do holocaustu.
Narodowi socjaliści łączyli rasizm z niemieckim nacjonalizmem. Uważano narody za organizmy, które walczą o przetrwanie i ekspansję i mają prawo w tej walce stosować wszystkie dostępne środki. Planowano uzyskać przestrzeń życiową na Wschodzie dla narodu niemieckiego poprzez podbój innych narodów. Politykę tę wyznaczały oprócz motywów narodowych także rasowe: lekceważący stosunek w stosunku do Słowian, rzekomo pozbawionych zdolności do rządzenia. Dla uzasadnienia konieczności ekspansji terytorialnej wykorzystywano także teorie geopolityczne.
Narodowi socjaliści kryteriom rasowo-biologicznym podporządkowali także politykę kulturalną. Zwalczano twórców pochodzenia żydowskiego, a także - jako produkt obcych ras i przejaw degeneracji - sztukę współczesną oraz jazz. Sztuka według ideału narodowosocjalistycznego powinna głosić wielkość narodu, heroizm "nadludzi", więź z przyrodą, tradycyjne wartości rodzinne. Ideały więzi człowieka z przyrodą i ziemią ojczystą streszczał slogan Krew i Ziemia.
ODRZUCENIE DEMOKRACJI I RZĄDY JEDNOSTKI
Narodowy socjalizm był wzorowany na włoskim faszyzmie (czasem te terminy są używane wymiennie). Odrzucał demokrację i parlamentaryzm, głosząc zasadę silnej ręki i podporządkowania się woli przywódców, a szczególnie wodza narodu i partii NSDAP, którym był Adolf Hitler. Naziści wprowadzili ustrój jednopartyjny i zlikwidowali wolną prasę i wolne związki zawodowe.
Szczególnie zajadle atakowano marksizm, komunizm oraz socjaldemokrację, których obwiniali o to, że wojna światowa nie została przegrana na polu bitwy, lecz w wyniku "ciosu w plecy" Postrzegając porządek narzucony Traktatem Wersalskim jako niesprawiedliwy, dążyli do wcielenia wszystkich ziem zamieszkałych przez Niemców - a więc przede wszystkim Austrii, Wolnego Miasta Gdańska, oraz części Czechosłowacji i Polski.
POLITYKA SOCJALNA
Nazizm był za daleko posuniętym interwencjonizmem państwowym, mającym na celu zwalczenie wysokiego bezrobocia i hiperinflacji, które dominowały w Niemczech przed dojściem NSDAP do władzy, jednak w przeciwieństwie do komunizmu nie negował prywatnej własności środków produkcji. W polityce gospodarczej był za gospodarką mieszaną - znacznym interwencjonizmem
państwowym, nie naruszającym jednak zasady prywatnej własności środków produkcji. Szeroko natomiast rozbudowano system pomocy socjalnej, taniego masowego wypoczynku itp.
SKUTKI
W roku 1933 w wyniku wyborów do Reichstagu NSDAP przejęła władzę w Niemczech i wprowadziła totalitarne rządy, oparte na monopolistycznej pozycji partii. Jej przywódca, Adolf Hitler, został kanclerzem Niemiec, a w roku 1934 objął dodatkowo funkcję prezydenta.
Choć stosowanie przemocy zaczęło się wkrótce po przejęciu władzy, to Trzecia Rzesza przed wybuchem II wojny światowej zakres prześladowań nie był wyjątkowy na tle ówczesnego świata. Na przykład ilość więźniów w obozach, głównie politycznych, nie przekraczała kilkudziesięciu tysięcy, podczas gdy w Związku Radzieckim w tym samym czasie była to już liczba rzędu dziesiątek milionów.
Po wybuchu II wojny światowej armia i inne organizacje zbrojne Trzeciej Rzeszy zaczęły stosować terror i ludobójstwo na dużą skalę. W pierwszej kolejności dążono do eksterminacji wszystkich Żydów
(Holocaust) i Cyganów.
Ściganie zbrodni nazistowskich po 1945r.
Po zakończeniu II wojny światowej, w Polsce powołano odpowiednie organy zajmujące się badaniem zbrodni nazistowskich, gromadzeniem materiałów dokumentacyjnych oraz prowadzeniem śledztw w tym zakresie. Główną instytucją odpowiedzialną za te działania, była powołana uchwałą Prezydium KRN z dnia 29 marca 1945 (oraz dekretem KRN z 10 listopada 1945 jako specjalny organ Ministerstwa Sprawiedliwości), Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce.
Instytucja ta współpracowała z placówkami Polskiej Misji Wojskowej do Badania Niemieckich Zbrodni Wojennych, działającej na terenie stref okupacyjnych w Niemczech. W wyniku jej prac, wpisano 7405 zbrodniarzy na listę Centralnego Rejestru Zbrodniarzy Wojennych i Podejrzanych (CROWCASS), co stanowiło podstawę do ich ewentualnej ekstradycji. W wyniku dalszych dochodzeń śledczych, w latach 1946-1950 doprowadzono do ekstradycji na terytorium Polski, 1803 zbrodniarzy hitlerowskich. Wskutek negatywnego ustosunkowania się alianckich władz okupacyjnych, nie uzyskano ekstradycji 5600 zbrodniarzy.
Od 1959 instytucja (od 1949 pod nazwą Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce), udzielała pomocy prawnej i dokumentacyjnej instytucjom zagranicznym, zajmującymi się badaniem i ściganiem zbrodni nazistowskich. Zmiana uwarunkowań geopolitycznych, spowodowała iż w okresie 1959-1964 niepowodzeniem zakończyły się próby szerszej współpracy z wymiarem sprawiedliwości RFN, który w tym okresie z reguły negatywnie rozpatrywał propozycje współpracy prawnej i dokumentacyjnej ze strony Polskiej.
W latach 1965-1979 Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, przekazała do prokuratur, sądów oraz central ścigania (w przeważającej części znajdujących się w RFN), 31 215 protokołów zeznań świadków, 26 107 kopii dokumentów, 120 000 klatek mikrofilmów, dotyczących poszczególnych zbrodni nazistowskich i ich sprawców (była to największa liczba dokumentów przekazanych przez kraj znajdujący pod okupacją niemiecką w czasie II wojny światowej). W tym samym okresie wysłano na procesy do RFN 604 świadków, 51 świadków do Austrii, 9 do Holandii, zorganizowano w Polsce 25 wizji lokalnych oraz sesji zagranicznych sądów przysięgłych, a także udzielono pomocy prawnej dla 813 zagranicznych prokuratorów, sędziów lub adwokatów (z RFN, Austrii, Holandii i Berlina Zachodniego), którzy przebywali w Polsce w celu prowadzenia działalności śledczej lub dochodzeniowej.
Mimo tych wysiłków nie udało się zakończyć sukcesem większości prowadzonych spraw, ponieważ m.in. 90% szefów placówek Gestapo odpowiedzialnych za zbrodnie popełnione w czasie okupacji niemieckiej w Polsce, uniknęło odpowiedzialności karnej. Nie udało się pociągnąć do odpowiedzialności takich zbrodniarzy hitlerowskich jak Wilhelm Koppe, Ludwig Hahn czy Heinz Reinefarth, mimo dostarczenia przez Polskę niezaprzeczalnych dowodów winy podejrzanych. W większości przypadków, poza zasięgiem polskiego wymiaru sprawiedliwości znaleźli się nazistowscy funkcjonariusze RSHA i innych centralnych urzędów III Rzeszy (nawet jeżeli przeciwko nim prowadzone były śledztwa), zbrodniarze z Wehrmachtu, Waffen SS oraz cywilnej administracji niemieckiej (np. spośród członków tzw. "rządu" Generalnego Gubernatorstwa, tylko dwie osoby zostały oskarżone i osądzone w procesach przed Najwyższym Trybunałem Narodowym – Hans Frank oraz Josef Bühler).
Faszyzm a nazizm
Niemiecki i włoski ruch faszystowski miały podobne korzenie ideowe i społeczne. Oba wyrastały z ruchów kombatanckich, z rozczarowania wynikami I wojny światowej oraz były ideologicznymi mieszaninami nacjonalizmu, socjalizmu i syndykalizmu. Podobne były założenia korporacyjnego ustroju gospodarczego (korporacjonizm), hierarchiczna struktura władzy państwowej z zasadą wodzostwa, eliminacja opozycji i parlamentaryzmu, reglamentacja kultury oraz rola propagandy w mobilizowaniu energii mas. Na czele niemieckiego ruchu faszystowskiego stanął Adolf Hitler, włoskim kierował Benito Mussolini. Różna w dużej mierze okazała praktyka obu systemów. O ile realizując wspomniane założenia faszyzm włoski poprzestał na buńczucznych zapowiedziach stworzenia imperium włoskiego, o tyle hitleryzm przystąpił do brutalnej realizacji tych zapowiedzi wywołując II wojnę światową. Również antysemityzm faszystowski był bardziej werbalny, podczas gdy Niemcy hitlerowskie wymordowały większość ludności żydowskiej w państwach, które znalazły się podczas II wojny światowej pod ich kontrolą (holocaust).