Grom: Religijność w różnorodności odmiennych stanów świadomości.

1. Wstęp.

Nadzwyczajne stany świadomości – procesy poznawcze i emocjonalne, które ze względu na podstawowe obszary funkcji, jak bycie przytomnym, świadomość ja (poczucie własnej tożsamości), obraz własnego ciała lub poczucie czasu odbiegają od takiego bycia świadomym, które w kulturze zachodniej uważa się za prawidłowe.

• Model Scharfettera – 5 wymiarów ja: witalność, aktywność, spójność, granice, tożsamość; istotne dla kształtowania się doświadczeń religijnych są 2 aspekty ja: aktywność (zdolność i poczucie, że samemu jest się nośnikiem i inicjatorem swoich percepcji, myśli, emocji, impulsów i czynności) i granice (doświadczenie bycia oddzieloną granicą jednością w stosunku do innych rzeczywistości).

1. Doświadczenie objawienia i doświadczenie opętania.

Doświadczenie objawienia – przyjemne lub nieprzyjemne, przeżywane w sposób komunikatywny jako oznajmienie czegoś;

Doświadczenie opętania – odbierane jako dręczące z wyraźnie natrętnym wpływie kogoś obcego.

Obydwie formy przeżyć mogą być rozumiane jako różne rodzaje zredukowanej aktywności ja.

1. Doświadczenie objawienia, wizje i czynności przy udziale medium.

Doświadczenia objawienia charakteryzują się:

- poczuciem, że zostały przekazane z zewnątrz;

- wyróżnia je podsunięcie i inspiracja bez doświadczania słyszenia lub widzenia kogoś, np. pewność obecności Boga;

- wizje i głosy, które również wynikają z inspiracji (ale mogą też wynikać z czynności automatycznych);

- czynności automatyczne, czynności przy udziale medium, tj. są one praktykowane przez spirytystów.

* Wiliam Blake, Goethe, Rilke, Nietzsche – doświadczali objawień pisząc swoje dzieła; takie oznajmianie zewnętrzne można interpretować w sposób naturalistyczny jako dzieło dokonane świadomie lub jako wiadomość od osoby zmarłej, anioła, demona, Boga itp.

Psychologiczna redukcja aktywności ja wraz z połączeniem z teorią neodysocjacji mogą stanowić przekonywające wyjaśnienie tego, że procesy nieświadome przebiegają zupełnie racjonalnie i mogą – przykładowo – prowadzić do inspiracji. Hilgard twierdzi, że w eksperymentach hipnotycznych czynności bardziej kompleksowe są wprowadzane nieświadomie. Hipnotyczna ślepota, głuchota, niewrażliwość na ból, amnezja, udowadniają, że niezależnie od konfliktów popędowych możliwe jest równoległe przetwarzanie informacji, tzn. częściowa lub całościowa dysocjacja na system pracujący świadomie i na jeden lub kilka systemów pracujących nieświadomie stąd w hipnozie, halucynacjach, śnie na jawie itp. została zredukowana aktywność ja, zaś pozostałe procesy są w dalszym ciągu przetwarzane, ale na poziomie nieświadomym. Dłużej trwające stany dysocjacyjne są uznawane za chorobowe zaś krótsze za zdrowe stany wyjątkowe

1. Wizje i głosy

- w psychologii pseudo halucynacje lub halucynacje oznaczają nie tylko zjawiska patologiczne!; przez halucynacje rozumiemy błędne przypisywanie bodźców wewnętrznych czemuś obcemu;

- osoby zdrowe przeżywają halucynacje dosyć często w różnej gradacji;

- halucynacje słuchowe charakteryzuje przejście ciągłe od stania się głośnymi pragnień bądź napomnień samego siebie przez pseudo halucynacje (słyszy się niezależne głosy, ale wciąż odbiera się je jako mimowolne i związane z własnymi przeżyciami) po halucynacje, w których głosy wydają się rzeczywiste i dobiegają z zewnątrz;

- halucynacje wzrokowe od żywych wyobrażeń przez sen na jawie do halucynacji wzrokowej, przeżywanej jako realna percepcja zmysłowa;

- halucynacje mogą mieć oczywiście charakter patologiczny – jednak oceny dokonujemy NIE na podstawie treści, lecz na podstawie objawów zaburzeń;

wizje i głosy można ująć jako dysocjacyjne rodzaje stawania się świadomym oraz przepracowania uczuć i myśli, zmieniających się przez przyczyny psychiczne, rozwój duchowy, kontekst społeczno-kulturowy;

- duża rola światopoglądu danej jednostki, np. wyznawcy Kriszny w swoich objawieniach spotykają Krisznę, podczas, gdy chrześcijanie spotkają Jezusa, Maryję, zaś buddyści mahajany doznają objawienia Bodisatwy;

Wśród wizji i głosów możemy wyróżnić 2 grupy:

1. Pojawiające się spontanicznie z dużym emocjonalnym pobudzeniem

- często doświadcza ich się poza medytacją: w kryzysach, w natarczywych pragnieniach i lękach, nawróceniach lub przełomach emocjonalnych; pobudzenie emocjonalne jest tak silne, że badanie rzeczywistości i przypisywanie tego zjawiska samemu sobie staje się na jakiś czas niemożliwe;

Halucynacje jako forma obrony przed lękiem, depresją, smutkiem:

- w sytuacjach skrajnego lęku osoby wierzące mogą halucynować, że widzą anioła lub świętego, podobnie jak w kontekście świeckim rozbitkowie widzą płynący na pomoc statek – pomoc, której pragną uznają chwilowo za prawdziwą i w ten sposób odpierają lęk;

- widzenie zmarłych niedługo po ich śmierci, rozmawianie z nimi (wśród grupy 33 nastolatków, którzy stracili kogoś bliskiego prawie połowa przyznała się do wzrokowych i słuchowych halucynacji dot. zmarłego; wśród grupy wdów i wdowców 61% z nich doświadczyło spotkania ze zmarłym współmałżonkiem, przy czym większość z tych osób oceniała to doświadczenie jako pozytywne);

- napomnienia i obwinianie siebie w formie halucynacji;

- halucynacyjne traktowanie ekstremalnego lęku sumienia, często u psychotyków.

b) wizje i głosy wywołane przez samego siebie i kompleksowe

- służą one raczej poszukiwaniu duchowemu i pouczeniu innych, a nie radzeniu sobie
z problemami emocjonalnymi; popularne w konserwatywnych kościołach zachodnich i wśród grup ezoterycznych;

Na wywołanie wizji i głosów przez samego siebie wskazują następujące okoliczności:

- wyuczenie; także psychoterapia może umożliwić otwarcie się na wizje i głosy!, gdy, np. na wyższym stopniu treningu autogennego wprowadza się w symboliczne i pseudo halucynacyjne przeżywanie wybranych pojęć dotyczących wartości lub konfliktów;

- chwila, w której się pojawiają, dokładnie odpowiada wymaganiom jednostki lub wspólnoty (wizjonerzy z Medjugorje, Varda Hasselmann mają wizje o ściśle wyznaczonych porach);

- treść głosów i wizji odpowiada zupełnie wiedzy, akcentom kulturowym i nastawieniu światopoglądowemu medium;

- media same inicjujące wizje lub głosy, nie muszą tego czynić z zamiarem oszukania kogoś, jest to rodzaj intuitywnej refleksji; pod względem psychologicznym może się to wiązać
z następującymi problemami:

I przestawienie na doświadczenie objawienia mogą być próbą konfrontacji z własnymi nieuświadomionymi problemami, jednak przypisywanie treści i impulsów obcej instancji,
a nie sobie uniemożliwia zmierzenie się z problemem;

II media uważają informacje przekazywane za pomocą objawień za szczególny rodzaj wiedzy, przewyższający pozostałą wiedzę zdobytą w inny sposób; bywa ono problematyczne
w sytuacji kiedy osoba odrzuca fachową pomoc (medyczną, psychologiczną) gdyż wierzy własnym objawieniom; posiadanie wiedzy pochodzącej z objawień nie zwalnia jej
z konfrontacji z argumentacją filozoficzno-teologiczną lub ich uzasadniania.

1. Doświadczenia z pogranicza śmierci (near death experience, NDE) .

- relacjonuje je od 10% do 50% osób (w zależności od źródeł), które otarły się o śmierć;

Większość osób ocenia je pozytywnie (doświadczenie wielkiego szczęścia, spokoju, miłości, wkroczenie w ciemność lub tunel, doświadczenie bycia poza ciałem), choć niektórzy oceniają je negatywnie;

- mimo, iż doświadczenia te są w dużej mierze interpretowane kulturowo (np. chrześcijanie światło utożsamiają z Chrystusem lub Bogiem, natomiast hindusi ze znanymi sobie bóstwami lub bóstwem śmierci Jamą) to cechuje je duże podobieństwo międzykulturowe, stąd próba wytłumaczenia neurofizjologicznego:

1) ekstremalny stres (niedotlenienie mózgu, opróżnienie zbiorników neuroprzekaźników, wyzwalanie endorfin, zmiany w układzie limbicznym, płatach skroniowych i w korze wzrokowej) – hipoteza ta nie znajduje jednak potwierdzenia w warunkach laboratoryjnych;

2) według Greasona żadna z hipotez neurofizjologicznych nie tłumaczy całego spektrum doświadczeń;

3) jeśli NDE miałaby być próbą redukcji silnego lęku to, co z osobami, które doświadczyły skrajnie negatywnych przeżyć (niektórzy do tego stopnia, iż musieli szukać pomocy
u profesjonalistów lub w grupach samopomocy, by odzyskać równowagę psychiczną);

6. Czynności automatyczne, czynności przy udziale medium (spirytyzm).

- podczas, gdy w głosach i wizjach treści są dla medium bezpośrednio świadome
w czynnościach automatycznych treści są utrwalane najpierw w mimowolnych, odczuwanych jako kierowane przez obcą siłę (ale chciane) ruchach ręki, odczytywanych dopiero później.

1) pismo automatyczne (medialne);

2) automatyczne wskazywanie liter;

wyjaśnienia:

- interpretacja spirytystyczna – duch kieruje czynnościami danej osoby, nie może zostać wykluczona przez dowody;

- interpretacja psychologiczna (teoria neodysocjacji i psychologia głębi) – wskazuje na automatyzmy psychiczne, tzn. czynności motoryczno-komunikatywne, w których na świadomie postawione pytania udziela się odpowiedzi w sposób nieświadomy (podobnie wizje i głosy opierają się na kontrolowanych zjawiskach mimowolnych i na równoległym przetwarzaniu informacji); w czynnościach automatycznych przestawienie na myślenie typu dysocjacyjnego jest wywołane właśnie w ten sposób, że od treści świadomie reflektowanych kieruje się uwagę na oczekiwane automatyczne ruchy ręki.

- u większości osób zainteresowanie praktykami spirytystycznymi wynika z problemów,
z jakimi się nie uporali: nieprzepracowana żałoba (kontakt z ukochaną osobą zmarłą),; radzenie sobie z lękiem i niepewnością (pytania o wierność, powodzenie w szkole, pracy, itp.), doświadczenie siebie w eksperymentach z nieznanymi siłami (bardzo niebezpieczne pod względem psychologicznym, gdyż prowadzi do dramatyzowania i nadinterpretacji wszelkich sygnałów płynących z ciała, czasem nawet do poczucia bycia opętanym, prześladowanym przez duchy).

7. Glosolalia – rodzaj mówienia automatycznego?

- u szamanów, w nowych religiach japońskich, u spirytystów oraz w nowych wspólnotach charyzmatycznych tworzących się w obrębie kościołów chrześ. (wówczas odbierane jako łaska, dar Ducha Świętego) lub poza nimi;

- glosolalia pod względem lingwistycznym to indywidualny zasób głosek (wypowiadanie się na różne tematy: uwielbienie, zachęta profetyczna) pseudojęzyk (Samarin) lub niesemantyczny język prywatny

czym jest glosolalia pod kątem psychologicznym?

- można się jej nauczyć lub odkryć ją spontanicznie; może zaistnieć w transie jak również przy pełnej świadomości, np. podczas prowadzenia samochodu; Goodman porównywała mowę natrętną pacjentów psychiatrycznych do mówienia językami, krzyków i jęków podczas nabożeństw staropentakostalnych; istnieje jednak wiele osób, które praktykują glosolalia, gdyż doświadczają ich jako czegoś pozytywnego; glosolalia mogą być efektem autosugestii; możliwe jest także mówienie automatyczne (osoba mówiąca blokuje świadomie wolitywne kierowanie w artykulacji);

- badania nie stwierdziły żadnej jednoznacznie dominującej cechy osobowości u osób mówiących językami ani żadnego specyficznego oddziaływania, które odnosiłoby się wyłącznie do grup charyzmatycznych posługujących się glosolalią (Malony i Lovekin, 1985);

- stwierdzono niższy poziom wartości neurotyczności u osób mówiących językami
w porównaniu z osobami, które tego nie praktykują.

7. Doświadczenia opętania.

- występują niedobrowolnie i są odbierane negatywnie (w przeciwieństwie do transu); osoby doświadczają ograniczenia własnej wolności przez jakąś inną siłę (przymus);

- w ICD 10 i DSM IV w kategorii zaburzeń dysocjacyjnych;

- poczucie bycia opętanym może występować w różnych formach przekonań (Pfeifer), różne nasilenie od prostego założenia, że przyczyną choroby są złe duchy do pewności, że kierują one jednostką, stąd osoby cierpiące psychicznie całą gamę objawów zaburzeń mogą intepretować w ramach wyobrażeń swojej wiary.

7. Wystąpienie opętania w ramach zaburzenia psychicznego.

- interpretacja demonologiczna może w znacznym stopniu dopełnić (ale nie zastąpić) zwyczajny opis trudności pacjenta.

1) Schizofrenia – często os. cierpiące na schizofrenię mówią o poczuciu bycia skrępowanym i kierowanym przez złe moce; w ten sposób bronią się one przed uznaniem własnych impulsów agresywnych bądź seksualnych, które często bywają interpretowane jako w skrajnym stopniu złe (forma obrony przez przypisanie tego, co nieakceptowane komuś innemu niż ja, np. złemu duchowi, złej sile);

2) Depresja – interpretowanie braku radości wiary i zainteresowania religią jako oznak wpływu demonicznego (zwłaszcza, gdy osoby te należały do jakiejś gr. charyzm. gdzie intensywne przeżycia były miarą bliskości Boga);

3) Ataki paniki i zab. obsesyjno-kompulsywne – ataki paniki z objawami cielesnymi jako napaści złego ducha albo złej mocy; przypisywanie obsesyjnych myśli wpływom demonicznym (zwł. w przypadku myśli bluźnierczych, zakazanych) redukcja lęku
i poczucia winy;

4) Dysocjacyjne zaburzenia osobowości (wcześniej osob. wieloraka) – wystąpienie osobowości z ekstremalnie niemoralnymi impulsami działania może być przypisywane wpływom złych duchów, szatana itp.;

5) Histrioniczne zab. osob. – zwracanie na siebie uwagi przez przedstawianie siebie jako ofiary ponadnaturalnych sił;

6) Zab. osob. z pogranicza – niestabilność emocjonalna i niestabilność w relacjach międzyludzkich, impulsywność może w środowisku wierzącym w demony być rozumiana jako wpływ złych duchów;

7) Zaburzenia przystosowania – osoby pozostające w środowisku podatnym na wiarę
w demony mogą tłumaczyć ich wpływem własne trudności przystosowawcze; pacjenci często proszą o pomoc duchownych bądź innych uzdrawiaczy, gdy psychoterapia nie przynosi efektów bądź uznali wykorzystane przez terapeutę metody za mało „ponadnaturalne”;

Czy modlitwy o uzdrowienie i egzorcyzmy są skuteczne i godne polecenia?

- W sprzyjających warunkach rytuały te były subiektywnie odbierane jako pozytywne choć obiektywnie nie przynosiły poprawy (Finkler,1980, Pfeifer, 1994)

- Obrzędy egzorcyzmów szkodzą prawdopodobnie wtedy, gdy odbywają się pod przymusem, bez zgody pacjenta lub bez jego współdziałania czy po napomnieniu bez równoczesnej terapii;

- Egzorcyzmy wykonywane za zgodą pacjenta również mogą mieć negatywny wpływ przez wywołanie lęków, utrudniających tym samym konfrontację z problemem psychicznym, np. w sytuacji, gdy pacjentowi, który nie jest pewny czy jest opętany czy nie, ktoś potwierdzi taką „diagnozę” (uzdrowiciel, duchowny) wzmacniając jego obawy, że jest wydany nadnaturalnym siłom.

7. Stygmatyzacja.

- Nazywa się nią w pobożności spontaniczne wystąpienie ran podobnych do ukrzyżowanego Chrystusa; po raz pierwszy poświadczone przez św. Franciszka z Asyżu;

Niereligijne wyjaśnienia:

- zadawanie ran samemu sobie (motywowane potrzebą znaczenia, uznania);

- psychogenne krwawienie skóry;

- obrzęk i zaczerwienienie skóry;

(takie zmiany skórne mogą powstać w wyniku autosugestii);

- zasadniczo można wytworzyć stygmaty u innej osoby (Lehler, 1933);

- w hipnozie, u osób do tego dysponowanych, w dowolnym miejscu można wywołać krwawienia ostrej małopłytkowości samoistnej (Agle, 1969).

7. Mistyczne przeżycia zjednoczenia.

Definicje przeżycia mistycznego:

- James: dośw. mistyczne jako zjawisko uniwersalne, niezależne od światopoglądu, cechujące się: niewyrażalnością, wglądem istotowym (jakość noetyczna), nietrwałością (najwyżej 1 lub 2 godziny), biernością;

- Zaehner (1960) – wyróżnił a) mistykę naturalną; b) mistykę religijną monistyczną lub teistyczną;

- Stace (1960) – mistyka ekstrawertywna: przeżywa się jedność w różnorodności spostrzeganych obiektów, mistyka introwertywna: przeżywa się jedność przy pominięciu wszystkich zewnętrznych rzeczy, stawanie się pustym ja, wolność od jakiejkolwiek treści;

Oba rodzaje mistyki łączą wspólne cechy: poczucie obiektywności i realności, pozytywny nastrój szczęścia, pokój, odczucie czegoś świętego i boskiego;

- Katz – przeżycia mistyczne opisywane za pomocą znanych wzorców językowych
i interpretacyjnych religii;

- centralna cecha przeżyć mistycznych wg Stace’a to poczucie jedności ;

- Skala Mistycyzmu Hooda (M-Scale, na podstawie założeń Stace’a) – 32 pozycje,

mierzące 8 cech doświadczenia mistycznego, 3 skale: mistycyzm ekstrawertywny, interpretacja religijna, mistycyzm introwertywny;

- Jak badać „mistykę”?

Obecnie brak satysfakcjonujących metod; najlepsza wydaje się analiza jakościowa zapoczątkowana przez Jamesa, zwłaszcza pod kątem identyfikowania tego co wspólne dla doświadczeń mistycznych i wyodrębniania różnic.

Wspólny rdzeń przeżyć mistycznych.

• Jedność, zjednoczenie, mistyk przeżywa ją jako inspirację/intuicję, tzn. objawienie, oraz przez pozytywnie odczuwane zatracenie granic indywidualności (Stace, 1960);

- Doświadczenie mistyczne u osób zdrowych psychicznie wzmacnia strukturę ja (mimo czasowej utraty granic ja przez zjednoczenie z bóstwem) i postrzegane jest jako pozytywne, wyjątkowe;

interpretacja psychoanalityczna doświadczenia mistycznego – regresja do nieograniczonego narcyzmu, w którym ja niemowlęcia mieści w sobie wszystko (Freud);

Doświadczenie mistyczne jako wzajemna inkorporacja i próba zaprzeczenia stracie lub lękowi poprzez regresję do „oceanicznego przeżycia rozkoszy i całości przy piersi matki” (Lewin);

- rodzaj regresji w służbie ja (Prince i Savage, 1972);

hipotezy neurofizjologiczne – wyjaśniają doświadczenia mistyczne przez zmiany
w aktywności określonych fal mózgu lub obszarów mózgu:

a) badania Newberga, d’Aquili i Rause (2003); słabe ukrwienie górnej części płata skroniowego – w trakcie głębokiej medytacji – odpowiedzialnego za orientację przestrzenną, odróżnianie naszego ciała od świata zewnętrznego, słabe ukrwienie powoduje, że doświadczamy braku poczucia przestrzeni poczucie bycia jednością
z Bogiem, ze światem;

b) Austin sprowadza oświecenie – charakterystyczne dla medytacji zen – do zahamowania aktywności większej liczby podkorowych obszarów mózgu, które odpowiadają za uczucie cielesnej jaźni, a wraz z nim za perspektywę ja-mnie-moje (jednak wystąpienie fal alfa wskazuje jedynie na specyficzny stan odprężenia, a zmniejszona aktywność określonych obszarów mózgu nic nie mówi o treściach poznawczych i emocjonalnych, które mogą być związane z przeżyciami zjednoczenia);

perspektywa poznawcza – dośw. mistyczne w ujęciu modelu Scharfetera

- dośw. mistyczne nie są zab. psychicznym; są interpretowane jako możliwe do wywołania, pozytywnie odczuwane wyjątkowe stany; wyzwolenie z granic ja i pochłonięcie przez obiekt zjednoczenia wynika z intensywnej koncentracji uwagi na przedmiocie, który jest dla nas szczególny, efekt redukcja aktywności ja (aktywność ja nie jest już odróżniana od aktywności obiektu); oraz redukcja poczucia bycia własnym, oddzielonym granicami ja (demarkacja ja odbywa się w całkowitym zapomnieniu samego siebie).

Cechy doświadczenia mistycznego.

1. „Już nie ja działam, lecz jedynie transcendentne” – charakter inspiracyjny;

- Występują jako wgląd, który pojawia się sam z siebie, niedyskursywnie, podobnie jak natchnienie;

- Towarzyszy im poczucie bycia owładniętym, oświeconym (na zasadzie poznania jakiejś prawdy);

Przeżycie zjednoczenia jest wynikiem działania Absolutu lub Boga, a nie jednostki;

• Tradycja zen – decydująca intuicja, a nie wysiłek intelektualny; formalne ćwiczenie wycofania świadomej inicjatywy ja (podobnie jest w medytacji chrześcijańskiej, choć jest ona osadzona w kontekście religijnym);

• Elementy mistycznego doświadczenia wg św. Teresy z Avila:

1. Modlitwa skupienia (ukierunkowanie na Bożą miłość, wolę Boga);

2. Modlitwa odpocznienia (pochwycenie przez Boga);

3. Modlitwa zjednoczenia (zaangażowanie w mistyczne przeżywanie rozumu, świadomości, siły wyobraźni);

• Upodobnienie się do woli Boga ćwiczy także tradycja islamsko-sufistyczna (nie istnieje żaden działający poza Bogiem)

- W punkcie szczytowym dośw. mistycznego nie przeżywa się żadnych pojedynczych natchnień lub wizji, lecz objawia się samo transcendentne, w które się wierzy; brak rozróżnienia między centrum aktywności własnej osoby a centrum aktywności transcendentnego doświadczenie niezróżnicowanej jedności (niedwoistości).

b) „Rozpłynięcie się indywidualności” – „Już nie ja poznaję i jestem, lecz jedynie transcendentne”

- np. w medytacji buddyjskiej percypuje tylko wszechświat, zapominając o sobie;

- w tradycji chrześcijańskiej celem jest spostrzeganie we wszystkim jedynie Boga samego;

* W prostym trwaniu wzrasta zdolność koncentracji, co wyraża się w osiąganiu stanu pustej świadomości (odcięcie od ja, od świata) w celu wypełnienia tylko Bogiem

- w tradycji sufickiej: zniknięcie (fana) jako zapomnienie samego siebie w byciu pochłoniętym przez skupienie na Bogu; medytujący „wędruje najpierw do swojego Pana, a potem w swoim Panu”, ale jest cały czas nieświadomy swojego pochłonięcia;

- w dośw. mistycznym rozróżnienie między poznającym, a poznawanym jest zablokowane; relacja podmiot-przedmiot pozostaje niezróżnicowana;

potwierdzenia, że intensywna koncentracja może prowadzić do zapomnienia o sobie samym dostarczają sytuacje „stopienia” w wyniku treningu autogennego (Ditrich, 1985), czy przeżywanie światła i pokoju za pośrednictwem treningu hipnotycznego (Havens, 1982);

Pochłonięcie uwagi może także tłumaczyć niewyrażalność doświadczeń, trudności
w ich opisywaniu, brak poczucia przestrzeni i czasu.

• Różnorodność przeżyć mistycznych – co je łączy, a co dzieli?

Typologie religioznawców:

- mistyka profaniczna vs religijna (Zaehner);

- mistyka duszy z lub bez połączenia z mistyką Boga (Otto);

- mistyka natury vs mistyka ducha (Otto);

- woluntarystyczny vs gnostyczny mistycyzm (Schimmel);

- mistyka samotnicza vs solidarnościowa

Pytania istotne w ujęciu psychologicznym zjawiska mistycyzmu:

1. Przez co lub kogo uwaga jednostki zostaje całkowicie pochłonięta?

2. Co oznacza – pod względem emocjonalnym i poznawczym – dla osoby mającej tego typu doświadczenia, rodzaj oddzielenia granicami ja w całości jej celów i wartości?

1. Różne ze względu na kontekst światopoglądowy

- Światopogląd wpływa na przeżycie mistyczne przed, w trakcie i po epizodzie, gdyż określa on przedmiot zatopienia się, jego zamiar, oczekiwanie oraz znaczenie (interpretację), np. gdy chrześcijanie i muzułmanie pragną przezwyciężyć raczej skończoność, oddzielenie od Boga czy grzech, to buddyści raczej cierpienie, nietrwałość oraz iluzję bycia substancjalnym ja;

- istnieją także niereligijne rodzaje oddzielenia granicami ja (ja zapomina się także w czymś ogarniającym, jednak nie odczuwa tego jako własnego centrum np. wszystko ogarniająca energia, atmosfera natury);

- „świadomość kosmiczna” R. Bucke’a (kanadyjski neurolog);

- w buddyzmie „ja jestem ty – ty jesteś ja” stopienie się; w chrześcijaństwie czy islamie zjednoczenie 2 niezależnych istot (oblubieniec z oblubienicą, „ty jesteś we mnie, ja w tobie”);

1. Różne ze względu na kontekst motywacyjny

• Poszukiwanie motywacji

Czy przeżyciom zjednoczenia towarzyszy obsesyjno-kompulsywna, elastyczna lub słabo rozwinięta gotowość do samokontroli moralnej?

Czy jednostka wykorzystuje przeżycia mistyczne do pokonania lęku, frustracji, smutku?

Czy doświadczenia mistyczne pojawiają się w kontekście samotniczym (medytujący jest człowiekiem obojętnym pod względem społecznym, a zaangażowanie społeczne odrzuca jako przeszkodę w mistycznym zatopieniu)?

Czy ogranicza czas medytacji w takiej mierze, by możliwe było zaangażowanie na rzecz innych ludzi?

Czy przeżycia mistyczne osób wierzących są także „mistyką poznania”, tzn. czy są one także zainteresowane refleksją i zróżnicowaniem swojego światopoglądu czy nie?