B. GROM - RELIGIJNOŚĆ JAKO ELEMENT OSOBOWOŚCI..
Jej przeważające czynniki intrapsychiczne
I. Religijność - szukanie ochrony?
Stanowisko teorii instynktów Iwana P. Pawłowa
Religia jest głęboko zakorzeniona w człowieku->rozpowszechniona skłonność wyższych funkcji nerwowych. Jest instynktem, czyli odruchem bezwarunkowym, który powstał w wyniku walki o byt.
Gdy ludzie wyodrębnili się ze świata zwierząt, zaczęli doświadczać zjawisk natury jako nadzwyczaj niebezpiecznych i napawających lękiem. Dlatego stworzyli religię, która pomagała im przeżyć.
Jest dziedziczona filogenetycznie z pokolenia na pokolenie.
O religijności decyduje naturalna selekcja: rozwija się w pełni jedynie u jednostek słabych (gdy nie potrafią sprostać trudnościom), natomiast u jednostek silnych rozwija się światopogląd racjonalistyczny
Nie należy odbierać ludziom słabym religii, gdyż potrzebują jej jako ochrony, do przeżycia
Krytyka:
Przekazywanie drogą genetyczną stoi w sprzeczności z doniesieniami naukowymi, że religijność jest przekazywana poprzez dana kulturę, w procesie socjalizacji
Instynktowne szukanie ochrony
a)większość ludzi nie wierzy jedynie w to, że będą ochraniani przez istotę boską, lecz również w to, że domaga się ona sprawiedliwości, oddania
b)prośba o ochronę często nie pociąga za sobą realnej, materialnej zmiany syt.
Między neurotycznością, a religijnością nie ma statystycznego związku-więc nie jest tylko dla słabych
II. Religijność - nadzieja na nieśmiertelność?
Stanowisko Bronisława Malinowskiego oraz teorii opanowywania trwogi
Bronisław Malinowski (etnolog) przypisuje religii również funkcję ochrony
Najważniejszym motywem religii przezwyciężenie lęku przed śmiercią poprzez nadzieję na nieśmiertelność
Rytuały żałobne nie tylko pomagają uporać się ze stratą bliskich, ale również, dużo bardziej, pomagają przezwyciężyć lęk przed unicestwieniem („przekonanie o trwałości życia jest jednym z najważniejszych darów religii”)
Teoria opanowywania trwogi o wartość samego siebie-czerpie więcej z danych niż Malinowski
zakłada, że opanowywanie fundamentalnego lęku przed śmiercią stanowi główne zadanie kulturowo ukształtowanych obrazów świata
Kulturowo ukształtowane obrazy świata dostarczają wyobrażeń dotyczących powstania świata, norm, których przestrzeganie chroni przed złem, oraz poglądów na temat nieśmiertelności, czy to poprzez wkład kulturowy, czy to poprzez zapewnienia o dalszym życiu po śmierci.
Wiara w taki świat gwarantuje rodzaj wartości samego siebie, która łagodzi u jednostki lęk przed śmiercią
Ta funkcja łagodzenia może być osłabiona np. przez niestabilność kulturowo ukształtowanych obrazów świata, lub informacje przypominające o fakcie śmierci (Zdanie sobie sprawy z własnje śmiertelności musi zostać na powrót doprowadzone do stanu równowagi i pokonane przez świadomą lub nieświadomą aktywność.
Krytyka:
nie należy przeceniać motywu łagodzenia lęku przed śmiercią, bowiem istnieje religijnośc również bez wiary w życie po śmierci (w krajach europejskich więcej osób wierzy w Boga niż w życie wieczne)
Także szczególna wiara w życie po śmierci ,jest w pierwszym rzędzie związana z religią, a nie z lękiem.
Co wynika z badań?
Większość badań wykazała, że osoby o religijności motywowanej wewnętrznie okazywały mniej lęku przed śmiercią i umieraniem niż inni. (związek statystyczny nie jest jednak bardzo silny)
Słaby związek stat. Może wynikać z tego, ze między religijnością a lękiem przed śmiercią zachodzi związek krzywoliniowy odwróconego „U” (osoby niezbyt silnie wierzące wykazują najsilniejszy lęk, osoby słabo i silnie wierzące-słabszy lęk)
III. Religijność - natręctwo i regresyjne pragnienie ochrony?
Psychoanalityczna koncepcja Sigmunda Freuda
Freud ocenia religię negatywnie. Początkowo opisywał religie jako powszechną nerwicę natręctw”. W kolejnej fazie ocenia
- poza jej charakterem nerwicy natręctw - dwuprzyczynowo jako regresyjne, iluzoryczne pragnienie ochrony ze strony wszechmocnego ojca oraz jako przeciwieństwo rzekomo koniecznego „wychowania do rzeczywistości”
1. Religijnośc jako natręctwo i wina
Między natręctwami neurotyków, a natręctwami religijnymi zachodzi wyraźne podobieństwo, ale te drugie są niezmienne i mają charakter publiczny:
motywy wykonywania czynności kompulsyjnych dla neurotyka są nieświadome-pobożny człowiek również nie pytanie o znaczenie wykonywanych rytuałów rel.
Neurotyk, z racji na świadomość winy i lęk przed karą, kształtuje ceremoniał jako czynność obronną; Czł. Pobożny, jako ludzie grzeszni, rozpoczynają swój dzień, oraz nadzwyczajne przedsięwzięcia od modlitwy.
Nerwica natręctw-stłumione popędy seksualne; u podstaw religii-również stłumienie jakiś impulsów popędowych(nie tylko seksualnych, również innych, egoistycznych i szkodliwych). Do podstaw tych należy m.in. zaliczyć czynności pokutne w przypadku nawrotów pokus
mechanizm przemieszczenia psychicznego w nerwicy natręctw (to, co pozornie najmniejsze, może stać się najbardziej naglące); w religii mało znaczący ceremoniał ma tendencję do stawania się czymś najbardziej istotnym.
Kompromisowy charakter czynności kompulsyjnych-w religii, czynności popędowe, których religia zakazuje i które potępia, są spełniane właśnie w jej imieniu oraz rzekomo dla jej dobra.
Kompleks Edypa, poczucie winy, zwierzę totemiczne, idea Boga-Ojca
Podstawą wszystkich religii jest poczucie winy.
Totemizm-poprzedza wszystkie inne formy religii. Specyficzne cechy totemizmu - wiara, że określone zwierzę będące praojcem chroniącym wszystkich należących do plemienia musi być chronione, chociaż w szczególnych okolicznościach może zostać rytualnie zabite, zakaz kazirodztwa i inne - wyjaśniają się - jego zdaniem- na podstawie częstej u dzieci zoofobii.
Rdzeniem nerwic jest kompleks Edypa, rozjaśnia więc także totemizm z jego zasadniczymi przepisami tabu: zakazem zabijania zwierzęcia totemicznego oraz zakazem współżycia seksualnego z każdą z kobiet należących do totemu.
W ludzkiej hordzie pierwotnej, bracia nienawidzili ojca, który żądał dla siebie wszelkiej władzy oraz wyłączności do współżycia seksualnego ze wszystkimi kobietami hordy. Bracia dlatego właśnie kochali go i podziwiali, chcąc być na jego miejscu. Zabili go, zjedli -> jednak go kochali, więc poczucie winy -> odwołali się do swojego czynu poprzez nałożenie zakazu zabijania substytutu ojca i zakazu kazirodztwa (dwóch tabu dających początek morlaności) -> zobowiązanie otaczania czcią substytutu ojca (zakaz zabijania zniesiony jedynie w syt. Ofiary ze zwierzęcia totemicznego i uczty-na nowo przeżywanie tryumfu nad ojcem)
każdy człowiek tworzy boga na obraz ojca i że nasz osobisty stosunek do boga zależy od tego, jaki mamy stosunek do fizycznego ojca: stosunek ten ulega wahaniom i zmienia się, tak jak zmienia się ojciec, bóg zaś w gruncie rzeczy nie jest niczym innym jak wywyższonym ojcem
idea Boga zastąpiła zwierzę totemiczne
Bóg nazywany Ojcem
Stopniowo ofiara staje się oddaniem się Bogu wywyższonemu ponad człowieka, któremu poddają się synowie, by uwolnić się od świadomości winy.
Zostają zachowane ambiwalencja świadomości winy i synowskiego oporu, miłości i nienawiści
W chrześcijaństwie ofiarowuje się wprawdzie Chrystus, by wybawić resztę braci od winy za zabicie ojca (grzech pierworodny)-dzięki temu zajmuje miejsce ojca, przenika się z nim, dając się w Eucharystii
Podsumowanie:
szkodliwe dążenia popędów musi się najpierw okiełznać poprzez wyparcie i lęk, a dopiero po wystąpieniu odpowiedniej nerwicy dziecięcej lub nerwicy natręctw można je stłumić poprzez racjonalną pracę duchową
Jako powszechna nerwica natręctw, religia zwalnia ludzi pobożnych z zadania wykształcenia nerwicy indywidualnej.
2. Religijność jako regresyjne pragnienie ochrony ze strony wszechmocnego ojca
W późniejszych czasach Freud nadal upatruje się źródła religii w kompleksie Edypa, ale podkreśla również znaczenie „tęsknoty za ojcem”, przejawiającą się głównie w pragnieniu bycia strzeżonym przez wyidealizowanego obrońcę
Tym razem analogia między wiarą w Boga, a dziecinną bezradnością.
Zgodnie z wyborem obiektu, według typu w którym znajduje się oparcie, matka zaspokajająca głód staje się pierwszym obiektem miłości, a także pierwszą ochroną przed niebezpieczeństwami zagrażającymi z zewnątrz. Matka zostaje jednak szybko zastąpiona przez silniejszego ojca, do którego dziecko ma ambiwalentny stosunek (obawa i podziw) Z jego obrazu dziecko tworzy wyobrażenie wszechmocnego ojca, pomagającego mu w każdej sytuacji bezsilności.
Wiara w Boga - rodzaj regresji do pewnego wyidealizowanego wyobrażenia ojca
Do istoty religii należą 3 funkcje (i wszystkie są pomyślane zgodnie z obrazem ojca):
Pouczanie o pochodzeniu i powstaniu świata-religia uczy, że świat został stworzony przez „wyidealizowanego nadczłowieka”. Chodzi tu o rzeczywistego ojca, również wspaniałego, jakim wydał się on niegdyś małemu dziecku. Człowiek religijny wyobraża sobie powstanie świata podobnie jak swoje narodziny.
Pocieszanie i uspokajanie lęków. Religia zapewnia człowiekowi ochronę przed niebezpieczeństwami oraz szczęśliwy koniec.
Wymogi etyczne - Religia formułuje nakazy i zakazy moralne (tak jak kary i nagrody), które uzasadnia jedynie dziecinnym wyobrażeniem ojcowskiego (rodzicielskiego) autorytetu. Od wypełniania wymogów etycznych zależy to, czy jednostce zostanie zagwarantowana ochrona i miłość.
Religia jest przeciwieństwem naukowego poglądu na świat. Nakłada wręcz na wierzących zakaz myślenia.
Ocena hipotezy o nerwicy natręctw:
Przeczy temu, co wiemy o różnorodności religii (w chrześcijaństwie pod względem obrzędowym określone są jedynie nabożeństwa wspólne)
Rytuały religijne mogą być spełniane bardzo radośnie, bez lękliwości sumienia
Rytuały religijne odbywają się regularnie, mają charakter publiczny, spełnia się je wg. Obiektywnych zasad (np. rytm roczny), a nie impulsywnie, czy przymusowo
To, ze ktoś odprawia rytuały bez pytania o ich znaczenie, nie oznacza to, ze jest to kompulsywne
Nie we wszystkich religiach bóg jest utożsamiany z ojcem
Wg. Biblii nie można mówić o tym, że śmierć Chrystusa doprowadziła do zastąpienia ojca
Ocena hipotezy o regresji i hipotezy o spełnieniu pragnień
To, że ktoś nazywa Boga ojcem, tak jak nakazuje Biblia, lub zwraca się do niego z modlitwą nie zawsze musi oznaczać regres, bezradność
Nie można wysnuć wniosku, że religia zaszkodziła niemal wszystkim wybitnym jednostkom
Niektórzy psychoanalitycy postulowali, że obraz boga kształtuje się z projekcji doświadczeń związanych z matką; istnienie bogiń matek w niektórych religiach
IV. Religijność - problem poczucia własnej wartości?
Podejście teorii relacji z obiektem
Anna Maria Rozzuto
Bardziej przyjazna religii niż teoria Freuda
Modyfikacja stanowiska Freuda
Motyw związany z poczuciem własnej wartości (narcyzmem), stał się wyraźniejszy
Teorie relacji z obiektem zwracają większą uwagę na sferę uczuciowa (nie seksualną:>), oraz na preedypalne doświadczenia fazy oralnej
Wpływy:
Erikson prekursorem:
Na pierwszym etapie interakcja z matką wpływa na wytworzenie się „podstawowej ufności”(poczucie bycia wartościowym) lub „podstawowej nieufności”(poczucie bycia odrzuconym). Podstawowa ufność jest dla Eriksona warunkiem wiary religijnej
Kohut i jego teoria narcyzmu:
Poczucie własnej wartości jednym z głównych motywów. Upokorzenia w dzieciństwie mogą prowadzic do poważnych deformacji rozwoju koncepcji siebie
Winnicott - idea „obszaru pośredniczącego” z „obiektem przejściowym”
Obiekty przejściowe (np. smoczek, miś) zastępuja dziecku matkę, gdy jest samo, stają się jej wyobrażeniem
Rizutto:
stwierdziła na podstawie badań, że dziecko między 2 a 3 rokiem życia z treści wyobrażeń (reprezentacji), które nabyło w kontakcie z pierwszymi osobami ze swego otoczenia, w obrębie obiektów przejściowych tworzy sobie nieświadomą reprezentację (wyobrażenie) Boga, która:
Nie jest halucynacją lecz złudzeniem.
nie jest - także już w dojrzałej postaci religijności człowieka dorosłego - przeciwieństwem rzeczywistości, lecz konieczną pomocą w radzeniu sobie w życiu.
pozostaje dostępna przez całe życie
zapewnia pociechę, gdy obiekty życia realnego rozczarowują osobę
może być zarówno kochana jak i nienawidzona
nie porusza człowieka. Będzie emocjonalnie znacząca, wypełniona uczuciami i wspomnieniami gdy łączyć się będzie z nieświadomymi wyobrażeniowymi i schematami dotyczącymi osób i przejętych opinii, które dziecko utworzyło na podstawie w swoich wczesnych kontaktów międzyosobowych (np. obraz złego ojca)
obraz Boga się zmienia po to, by przywrócić narcystyczną równowagę koncepcji siebie
V. Religijność - z potrzeby bliskości i bezpieczeństwa?
Podejście teorii przywiązania
(Tak jak i w następnych teoriach, religia ujmowana jako zakorzeniona w wielu motywach.)
Kirkpatric
W centrum znajduje się potrzeba bezpieczeństwa oraz intymnej bliskości
Wpływy:
Teoria przywiązania Bowlbyego
filogenetycznie uzasadniana potrzebę ochrony, bezpieczeństwa oraz bliskości u dziecka
dziecko szuka aktywnego kontaktu z łączącą go osobą, która może wyjść naprzeciw jego potrzebom
„wewnętrzne modele robocze”- rozwijają się z doświadczeń z osobami z najbliższego otoczenia. Są schematami relacji, które ze swoimi sposobami zachowania, poznawczymi reprezentacjami oraz emocjami tworzą styl przywiązania. (styl bezpieczny, zaabsorbowany, lękowo-unikający, dystansująco-jakiś)
Kirkpatrick:
przeniósł te konstrukty na relacje, które ludzie wierzący odnoszą do postaci religijnych, jak Bóg, Jezus, Maryja, gdyś doświadczają z ich strony podobnego pocieszenia, bliskości itp. Bóg może Stanowic idealna figurę przywiązania: zawsze osiągalna i bezwarunkowo niezawodna.
Skłania się ku kompensacji (religijne figury przywiązania osób niepewnych w kontaktach międzyludzkich, zostają uaktywnione jako substytut nieobecnej ludzkiej figury przywiązania) (przeciwnie do teorii relacji z obiektem gdzie osoby o pozytywnych relacjach, wyobrażają sobie Boga jako kochającego)
style przywiązania w stosunku do osób w tym samym wieku, do przyjaciół oraz partnerów seksualnych, rozwijają się w sposób sobie właściwy. Zatem Kirkpatrick podejrzewał, że style religijnego przywiązania kształtują się podobnie jak style przywiązania do przyjaciół i partnerów - na podstawie względnie niezależnych doświadczeń religijnych, na które mają wpływ nauki religijne i modlitwa.
stosunek stylów religijnego przywiązania do dostrzeżonych wczesnych stylów przywiązania do osób: a)religijność (i obraz Boga)osób ze stylem bez poczucia bezpieczeństwa pozostaje niezależna od religijności rodziców (zasada kompensacji); ponadproporcjonalne w tej grupie nawrócenia b) osoby o bezpiecznym stylu przywiązania cechuje raczej rodzaj religijności ich rodziców(modelowanie, wzmocnienie ze str społeczeństwa)
ocena podejścia:
istnieje wyraźna odpowiedniość między lękiem, by nie zostać porzuconym lub zarówno przez partnera seksualnego, jak i przez Boga. Związek tejże tendencji, jest jednak słaby.
W stanach kryzysu człowiek jest tak zależny od Boga, jak dziecko od bliskości rodziców, lub dorosły od partnera
Teoria przywiązania ma jedynie zastosowania do religii monoteistycznych
VI. Religijność - gotowość do interpretacji motywowanych ciekawością, kontrolą i wartością samego siebie?
Podejście teorii atrybucji
Bernard Spilka
Wpływy:
Poznawcza psychologia społeczna, Heider-teoria atrybucji (człowiek dąży do wyjaśniania sdarzeń, szczególnie sukcesów i porażek poprzez przypisywanie im przyczyn)
Spilka:
Religijność rozumiana jest jako gotowość do preferowania atrybucji religijnych kosztem niereligijnych (naturalistycz-nych) przy próbie wyjaśnienia zdarzeń. Religijne systemy interpretacji mogą zaspokoić 3 główne motywy, będące podstawą atrybucji:
pragnienie rozumienia świata jako czegoś sensownego (motyw ciekawości). Religie przedstawiają świat jako uporządkowany i kierowany ze sprawiedliwością, negatywne zdarzenia, tłumaczą jako części ogarniającego je planu prowadzącego ku dobrym celom (nieszczęście udziela nam pewnej lekcji).
pragnienie kontroli i przewidywania zdarzeń (wspierają optymizm co do przyszłości), ponieważ oferują: a) osobom nastawionym instrumentalnie i zewnętrznie oddziaływanie na przyszłość poprzez konkretne czyny (modlitwa, stosowanie się do norm) b) przekonują osoby nastawione wewnętrznie, że Bóg sprawuje nad wszystkim kontrolę i to co się wydarza, stanie się w końcu czyms właściwym
pragnienie zachowania oraz utrwalenia pozytywnego obrazu siebie-Bóg kocha zarówno jednostkę, jak i wszystkich ludzi. Dostarczają środka do rozwoju duchowego, oraz nagradzają osobę za zaangażowanie wewnątrz wspólnoty religijnej.
Częstotliwość i prawdopodobieństwo wystąpienia atrybucji religijnej (a nie naturalistycznej) zależą od czterech czynników:
Cechy osoby dokonującej atrybucji: wychowanie religijne, obecnośc języka religijnego. Szczególne atrybucje (np. czy Boga należy postrzegać jako kochającego), zależą od środowiska rodzinnego jak i obrazu siebie danej jednostki; przekonanie, że Bóg wkracza w życie człowieka
Kontekst, w którym dochodzi do atrybucji:
-nawet osoby religijne nie są skłonne czynić atrybucji religijnych w laboratorium naukowym.
-Skala, w jakiej inni zachęcają lub zniechęcaja kogos do atrybucji religijnych.
-dotychczasowe doświadczenia
-wybór interpretacji religijnej będzie utrudniony, gdy osoba potraktowała zdarzenie negatywne jako karę za za swoje winy; oraz odwrotnie, jakiejś określonej strategii a. może sprzyjać przeświadczenie, że dzieki niej uzyska się uznanie w oczach innych
3. cechy zdarzenia - mający małą wiedzę medyczną będzie łatwiej przyjmował atrybucje religijne; wyjaśnienie naturalistyczne będzie jednak preferowane wtedy, gdy nieszczęśliwy wypadek będzie przeczyć wyobrażeniu kochającego i wszechmocnego Boga. Gdy interpretacja jakiegoś zdarzenia dotyka obrazu siebie, wtedy faworyzowane będzie to wyjaśnienie, które tenże obraz sie-bie najlepiej podtrzyma bądź go przywróci. Osoby bardzo religijne będące ofiarami wypadków mają do siebie większe pretensje niż mniej religijne - prawdopodobnie dlatego, że wyjaśnienie religijne jest związane z przyznaniem się, że utraciły one życzliwość Boga i są grzesznikami. Przypisywanie Bogu pozytywnych zdarzeń podnosi u ludzi religijnych wartość ich samych, gdyż widzą oni w tym nagrodę otrzymaną od Boga oraz wyraz Jego życzliwości.
4) kontekst zdarzenia: gdy atak serca ma miejsce w kościele-atrybucja religijna, jak na polu golfowym-naturalistyczna
Ocena podejścia:
dążenie do pozytywnego obrazu siebie odpowiada koncepcji siebie w teorii relacji z obiektem; motyw kontroli i przewidywania pokrywa się z zakładaną potrzebą ochrony Pawłowa i Freuda.
Nowość: motywowane ciekawością pragnienie rozumienia
Czasem zbyt upraszcza (np. w sytuacji choroby albo ucieczka do medycyny, albo do Boga). Tak naprawdę większość ludzi myśli komplementarnie (widzi przyczyny i „boskie” i „naturalistyczne”)
VII. Religijność - zakorzeniona w pragnieniach, wartościach i w pytaniu o sens? Podejście wyrosłe z koncepcji wielości motywów Gordona W. Allporta
Wg. Allporta różnorodność indywidualnej religijnoci można jedynie zrozumieć poprzez wsakzanie na wielość motywów. kategorie tych motywów:
Organiczne, zależne od ciała pragnienia ochrony przed katastrofami naturalnymi, ubóstwem i pogardą lub towarzyszenia w trudnościach, dążenia, by znaleźć dobrego małżonka/dobrą małżonkę mogą- szczególnie podczas kryzysów- wpłynąć na odczucia religijne i na wyobrażenie Boga. (niektórzy: „jak trwoga to do Boga”). W potrzebie traktuje się Boga jako jako źródło poczucia bezpieczeństwa, gdy brak uczucia-miłośći itp.
Psychogenne pragnienia wartości- Bóg jako gwarant nietykalności osoby, poręczyciel piękna w sztuce, prawdy w nauce i filozofii oraz miłości w relacjach międzyosobowych. Religijnośc jest określana przez wartości, które pragną zachować jednostki, narody.
Poszukiwanie sensu (znaczenia)- może stać się niebezpieczne, gdy osoby przeczuwają, że ich tęsknoty mogą nie znaleźć dosłownego i bezpośredniego spełnienia także ze strony religii, lecz że muszą w dalszym ciągu troszczyć się o swoje utrzymanie. Zadają pytanie: dlaczego w ogóle poszukują spełnienia tych pragnień? Rozumieją świat fragmentarycznie, pytają [religię] także o sens całości.
Pierwsze zagadnienie w pytaniu o sens: stworzenie (zadziwienie kosmologiczne). Kwestia zła, cierpienia, śmierci.
Subiektywna postawa religijna każdej jednostki różni się, zarówno w swych cechach podstawowych, jak i w tych mniej ważnych, od postawy każdej innej jednostki.