Młodszy wiek szkolny skupia dzisiaj szczególną uwagę i budzi żywe zainteresowanie nie tylko wśród wychowawców, nauczycieli, pedagogów i rodziców, ale jest również bardzo interesującym terenem badań i miejscem oddziaływań dla wielu psychologów, psychoterapeutów oraz przedstawicieli tych dziedzin nauki, które są związane z wychowaniem i nauczaniem dzieci. Stałe pogłębianie wiedzy o zjawiskach i problemach rozwoju i wychowania jest niezbędne dla ciągłego wzbogacania teorii psychologicznych i pedagogicznych, które to z kolei są bardzo pomocne pracownikom placówek oświatowych oraz najbardziej związanym z omawianym zagadnieniem osobom, jakimi są opiekunowie i rodzice dzieci. Głównym celem tych oddziaływań jest osiągnięcie przez dziecko pełnego i harmonijnego rozwoju fizycznego i psychicznego, tak by mogło ono w sposób mądry i odpowiedzialny kierować w przyszłości swoim życiem oraz podejmować wartościowe działania dla dobra swojego i innych ludzi. Od chwili pójścia dziecka do szkoły zmienia się gruntownie codzienny tryb jego życia. Pojawiają się zajęcia, których do tej pory nie było, dziecko nawiązuje nowe kontakty z otoczeniem i wchodzi w dotąd nieznane relacje ze środowiskiem społecznym.


Charakterystyka rozwoju psychicznego ucznia
Proces nauczania i celowe, zamierzone oddziaływania wychowawcze szkoły, stają się z chwilą wstąpienia dziecka do szkoły głównym czynnikiem jego rozwoju. Wiadomości, umiejętności i sprawności, jakie zaczyna przekazywać i zaszczepiać dziecku szkoła oraz nowe warunki rozwoju, jakie stwarza środowisko szkolne powodują daleko idące przeobrażenia w całej jego osobowości. Szczególnie jednak intensywnie, ze względu na bezpośrednie zadania i cele pracy szkoły, zmiany te zaczynają zachodzić w sferze emocjonalnej i intelektualnej ucznia.
Rozwój umysłowy dziecka w młodszym wieku szkolnym przebiega szczególnie dynamicznie, a niepowtarzalną rolę odgrywają w nim wrażenia. Odzwierciedlając cechy otaczającej rzeczywistości człowiek nie tylko odbiera świat, ale jednocześnie działa, przystosowując się do niego lub zmieniając go
Szczególnie duże znaczenie w pierwszych latach nauki szkolnej ma rozwój wrażeń kinestetyczno – ruchowych. Odgrywają one specjalną rolę w powstaniu nawyków ruchowych. Subtelność tych wrażeń zwiększa się o ponad 50% między 8 a 14 rokiem życia w porównaniu do lat wcześniejszych.
W młodszym wieku szkolnym również znacząco rozszerza się i precyzuje zakres spostrzeżeń ogólnych oraz doskonali umiejętności obserwacji. Dziecko przedszkolne obserwuje niedokładnie i nie umie zwracać uwagi na szczegóły, dominuje w tym wieku spostrzeganie mimowolne. Szkoła natomiast zaczyna już w dużym stopniu kierować spostrzeganiem dziecka, nastawia je na systematyczny i planowy odbiór rzeczywistości oraz dokładny i wytrwały ogląd przedmiotów i zjawisk. Oprócz spostrzegania rozwija się też w tym czasie również spostrzegawczość, czyli zdolność do odkrywania już bardziej precyzyjnych zależności między rzeczami. Doskonali się też proces analizy i syntezy cech przedmiotów i zjawisk oraz umiejętność spostrzegania wybiórczego, czyli spostrzegania kierowanego i podporządkowanego świadomemu celowi.
U dzieci rozpoczynających naukę szkolną rozwój spostrzegania idzie w parze z rozwojem ich zdolności do wyodrębnienia poszczególnych cech spostrzeganych przedmiotów i do uogólnienia ich. W następnym etapie przemian procesu spostrzegania, doskonali się spostrzeganie konturów schematów oraz umiejętność czytania rysunków bardziej złożonych przedmiotów.
Wraz z doskonaleniem się procesów i czynności związanych z opanowaniem wiedzy szklonej, u dziecka w tym wieku rozwija się również organizacja procesu uwagi. Dominującą staje się tu uwaga dowolna. Spostrzeżenia dzieci rozwijają się tak dynamicznie, że już pod koniec młodszego wieku szkolnego nabierają charakteru abstrakcyjnego i uogólnionego. W związku z początkiem systematycznego nauczania dokonuje się u dziecka w młodszym wieku szkolnym wzmożony rozwój pamięci i następuje szybka jakościowa jej przemiana. Jednak dzieci w młodszym wieku szkolnym w dalszym ciągu nie wykorzystują w pełni swoich możliwości w zakresie zapamiętywania i reprodukowania materiału szkolnego. Konieczne jest tu usprawnianie pamięci dzieci przez stosowanie różnych technik pycho – dydaktycznych. i wykorzystywanie pomocy naukowych oddziałujących na wszystkie analizatory. Ponadto dzieci w tym wieku nie maja dobrze opanowanej umiejętności samokontroli i oceny, co do prawidłowego wykonania danego zadania. Dzieci często nie zdają sobie sprawy z tego czy wystarczająco opanowały przyswajany materiał czy też jeszcze nie.
W młodszym wieku szkolnym dzieci nie potrafią samodzielnie przygotować sobie materiału do uczenia się. Jeżeli uczą się bez wskazówek i pomocy dorosłych, to gubią się i nie potrafią ogarnąć całego zakresu materiału . Najczęściej uczą się zupełnie odtwórczo bez wydobywania tego, co najważniejsze, powtarzając bardzo często wielokrotnie bez większego namysłu zdanie po zdaniu. Pod względem ilości zapamiętywanego materiału pamięć dziecka szkolnego jest lepsza niż pamięć dziecka przedszkolnego, podobnie jest gdy weźmiemy pod uwagę jakość procesu zapamiętywania.
Procesy pamięci, podobnie jak i inne procesy psychiczne, w znacznym stopniu zależne są od inteligencji dziecka, jego charakteru oraz innych cech wrodzonych. Doniosłą rolę odgrywa tu też poziom wychowania i jakość oddziaływań środowiska, w którym dziecko żyje. U dzieci przedszkolnych w toku dobrze przygotowanego, ciekawego i interesującego działania, formuje się i rozwija zapamiętywanie i reprodukowanie niezamierzone. Uczenie się w szkole to jednak zupełnie nowy dla dziecka rodzaj działalności. Uczeń musi opanować określony zasób wiedzy niezależnie od stopnia zainteresowania, jaki ona w nim wzbudza. Umiejętność świadomego stawiania przed sobą celu zapamiętania lub przypomnienia, wyraźnie zmienia charakter pamięci i znacząco wpływa na dalszy jej rozwój. Stwarza nowe warunki dla pracy mózgu i wymaga od dziecka nabywania umiejętności kierowania procesami zapamiętywania i przypominania. Dzieci klas I i II przeważnie trzeba uczyć tego, jak należy się uczyć, aby sprostać wymaganiom szkoły. W tym wieku dziecko zapamiętuje trwale głównie to co przeżyje i czego doświadczy w działaniu, aby zrozumieć np. jakiś tekst z przyrody, musi oczywiście nauczyć się prawidłowo ustalać związki logiczne występujące między treściami ale przede wszystkim musi wczuć się w klimat emocjonalny omawianego zjawiska, a to może nieraz sprawiać dzieciom wiele kłopotów.
Podsumowując temat pamięci ogólnie można powiedzieć, że w młodszym wieku szkolnym, w klasach I-III dokonuje się bardzo intensywny rozwój pamięci. Pod wpływem nauki szkolnej szybkość, trwałość i skuteczność zapamiętywania w okresie od 7 do 11 roku życia wzrasta ponad dwukrotnie w porównaniu do poprzedniego okresu. Zwiększa się też pojemność pamięci.. Zmienia się też charakter uczenia się. Początkowo uczeń stara się zapamiętać tekst, w sposób jak najbardziej dosłowny, w drodze wielokrotnych powtórzeń. Po pewnym czasie pod kierunkiem nauczyciela stopniowo, ale skutecznie opanowuje logiczne sposoby zapamiętywania i reprodukowania materiału. Pamięć w tym okresie nabiera funkcji samodzielnej czynności uczenia się. Opanowywanie tej umiejętności stanowi główne zadanie kształcenia pamięci w tym okresie i dzięki temu zaczyna rozwijać się pamięć logiczna. W końcowej części nauczania zintegrowanego pamięć dziecka stopniowo zatraca charakter konkretno - obrazowy i przechodzi w formę abstrakcyjno - logiczną.
Bardzo złożona jest charakterystyka rozwoju mowy dziecka w młodszym wieku szkolnym. Język związany jest nie tylko z myśleniem tj. z najwyższą formą analityczno – syntetycznej czynności kory półkul mózgowych, ale także z całą świadomością oraz ze wszystkimi procesami psychicznymi. Podczas myślenia ważną rolę odgrywają wcześniej już nabyte spostrzeżenia i wyobrażenia połączone z procesami przechowywania i odnawiania uprzednio powstałych związków oraz z całą sferą emocjonalną i wolitywną . Rozwój języka, czyli mowy dziecka, pozostaje w ścisłym związku z rozwojem całej jego osobowości. Biorąc pod uwagę narastanie ilości słów używanych przez dziecko i przeobrażenia jakościowe jakie w jego słownictwie zachodzą, ogólnie można powiedzieć, że do końca wieku przedszkolnego słownik dziecka powiększa się powoli, natomiast między siódmym a jedenastym rokiem życia przyrost słownictwa czynnego u dziecka jest bardzo duży, później znowu, aż do wieku dojrzałego rozwija się powoli. Liczba zapamiętanych słów jest zależna w decydującym stopniu od poziomu inteligencji dziecka, a co z tym związane od poziomu funkcjonowania wszystkich jego procesów psychicznych głównie myślenia, pamięci i uwagi,
Jeżeli chodzi o wzrost złożoności mowy dziecka, czyli długość i częstość reakcji werbalnych oraz zmiany w nich zachodzące i rozwój gramatyczny form językowych, to można powiedzieć, że w tym okresie umiejętności komunikacyjne dzieci są bardziej dynamiczne niż w poprzednich okresach rozwojowych.
Rozwój dźwiękowej (fonetycznej) strony mowy kończy się zasadniczo przed wstąpieniem dziecka do szkoły. Dziecko dobrze opanowuje dźwięki mowy ojczystej już około czwartego roku życia, lecz zdolność do subtelnego rozróżniania fonemów rozwija się dalej i przechodzi swój kulminacyjny punkt w wieku szkolnym. W pierwszych latach nauki dziecko nabywa umiejętności analizy dźwiękowej wyrazów, co powiększa jego zdolności wyróżniania fonemów i ma wielkie znaczenie przy kształceniu nawyków ortograficznych. Wszystkie nieprawidłowości w rozwoju dźwiękowej strony mowy dziecka utrudniają mu w znacznym stopniu naukę czytania i pisania. Wyraźnie na przestrzeni młodszego wieku szkolnego rozwija się umiejętność samodzielnego wypowiadania się na piśmie, czyli mowa pisana. Przechodzi ona w tym okresie swoiste przeobrażenie w kierunku od konkretnego i obrazowego ujmowania i przedstawiania na piśmie swoich myśli o rzeczywistości do form i ujęć bardziej złożonych.
Charakterystyka działalności ucznia
Podstawową formą działalności dzieci w wieku młodszym od 5-6 lat jest zabawa, jednak z chwilą wstąpienia dziecka do szkoły, choć zaczyna już dominować nauka, zabawa jednak stale dziecku towarzyszy i wciąż odgrywa dużą rolę w jego rozwoju. Świadomość tą wykorzystuje dydaktyka i wiele treści nauczania początkowego stara się przekazać dziecku właśnie przez zabawę. Jednak mimo to wypełnianie zadań i obowiązków stawianych przez szkołę i coraz pełniejsze wdrażanie dziecka do systematycznej nauki, staje się pomału dominującą aktywnością dziecka w tym okresie i głównym wyznacznikiem jego psychicznego rozwoju . Od stosunku dzieci do nauki i obowiązków szkolnych, od sposobów podawania wiedzy i stopnia jej przyswajania przez ucznia zależy efektywność oddziaływań dydaktyczno – wychowawczych i poziom rozwoju dziecka jako podmiotu kształcenia.
Większość dzieci pierwszych klas szkoły podstawowej, szczerze pragnie być dobrymi uczniami, ale nie zawsze to pragnienie może być zrealizowane. Przyczyny tego stanu rzeczy mogą tkwić w różnych miejscach. Przede wszystkim, aby stać się dobrym uczniem, dziecko musi w sposób staranny i odpowiedzialny wykonywać swoje obowiązki szkolne, przyswajać wiedzę ze zrozumieniem i uporczywie przezwyciężyć wszelkie na tej drodze trudności. Postępowania takie z kolei zależy również od szeregu innych czynników, wśród których podstawowe znaczenie ma jakości pracy dydaktyczno – wychowawczej prowadzonej przez szkołę, podstawa nauczyciela wobec wykonywanej przez siebie pracy oraz wobec uczniów, na których oddziałuje oraz wrodzony poziom inteligencji dziecka i cała złożoność sytuacji rodzinnej, w której się znajduje. Duże znaczenia środowiska rodzinnego dziecka związane jest szczególnie z moralnymi wartości rodziny, odpowiednią postawą rodziców do nauki szkolnej, jak również z ich zaangażowania w przechodzenie początkowych etapów kształcenia razem z własnym dzieckiem.
Duże wpływ na przebieg nauki dziecka mają oczywiście jego własne zdolności i umiejętności oraz różne wrodzone cechy charakteru. Są uczniowie, którzy już wkrótce po wstąpieniu do szkoły, wyróżniają się zdyscyplinowaniem i odpowiednią postawą do wszystkich swoich szkolnych obowiązków. Są też i tacy uczniowie, których stosunek do nauki jest nieodpowiedni i to nie tylko z powodu jakichś zewnętrznych trudności, ale głównie z powodu ich własnej negatywnej postawy i braku chęci do nauki. Są wreszcie i tacy, którzy z powodu różnych braków i błędów wychowawczych odznaczają się formalnym i lekkomyślnym stosunkiem do obowiązków szkolnych.
Uczniowie klas I i II są przede wszystkim uczniami swojej klasy, zaś uczniowie klas III i potrafią już żyć różnorodnym życiem całej szkoły. W klasie I i II uczeń rzadko porównuje siebie z innymi kolegami natomiast w klasie III uczeń zdecydowanie stara się o jak najlepszą pozycję w grupie, do której należy. Stopień – ocena już od pierwszej klasy ma duże znaczenie dla każdego ucznia, jednak tak jak dla uczniów klas I i II pełni ona rolę głównie pochwały, tak uczniowie klas III i ujmują ją już nie tylko jako pochwałę za swoje osiągnięcia, ale również jako wyznacznik ich społecznej pozycji w klasie. Wraz z wiekiem zmienia się też stosunek dzieci do treści nauczania. W klasie I i II uczniów pociąga i cieszy sam proces uczenia się, możliwość spełniania wymagań nauczyciela i wspólna praca z innymi dziećmi Dzieci młodsze lubią czytać, liczyć, pisać, odpowiadać, lubią pracę wymagające od nich jak największej aktywności. Wolą np. same czytać nawet znana już im opowiadanie niż słuchać nowego.
W klasie III natomiast na czoło wysuwa się zainteresowanie treścią przedmiotów szkolnych, uczniów w tym wieku interesuje głównie nowa dla nich wiedza. Nauka staje się środkiem poznania rzeczywistości. Te zainteresowania poznawcze wraz z dążeniami do zostania dobrym lub przodującym uczniem w klasie stają się w końcu tego okresu głównymi motywami uczenia się dzieci.
W okresie szkolnym zmienia się nie tylko to, o czym dziecko myśli i co zapamiętuje, ale również i to, jak myśli i jak zapamiętuje. Dzieci przed rozpoczęciem systematycznej nauki w szkole zdobywały wiedzę przeważnie w procesie zabawy i życiowej praktyki oraz w procesie codziennego obcowania głównie z dorosłymi ludźmi. Szkoła zaczęła stawiać dziecku inne wymagania. Żąda, aby dziecko próbowało zdobywać wiedzę przez świadome stawianie sobie bliższych i dalszych celów związanych głównie z opanowywaniem proponowanego materiału oraz rozwijaniem i kształceniem różnorakich zdolności i umiejętności. W związku z tym wymaga do ucznia całkowitego podporządkowania swoim oddziaływaniom wszystkich jego wysiłków i procesów myślowych.
Dziecko szkolne powinno dobrze zapamiętywać podawane mu wiadomości, powinno uczyć się pilnie tego, co nauczyciel podaje, powinno umieć uważać i to nie tylko wtedy, gdy je coś bardzo zainteresuje, ale również i wtedy, gdy go coś niezbyt interesuje. Uczenie się jako forma działalności intelektualnej, wyodrębnia się z działalności zabawowej i praktycznej i wpływa znacząco na przebieg i rozwój procesów psychicznych dzieci, od pierwszych dni nauki szkolnej. Doskonalenie to jest procesem ciągłym, długotrwałym i wymagającym wiele trudów i wysiłków i to nie tylko ze strony dziecka ale i również ze strony tych, którzy ten jego proces edukacji wspierają. Niedostatecznie początkowo uświadamiane sobie przez dziecko czynności psychiczne biorące udział w całym złożonym procesie nauczania, zaczynają stopniowo pod wpływem ciągłego treningu przekształcać się w szeroką, świadomą i celowo ukierunkowaną działalność edukacyjną.
Dzieci na początku klasy pierwszej nie potrafią jeszcze samodzielnie nauczyć się określonego materiału, nie umieją też dokładnie obserwować wskazywanych zjawisk oraz nie są w stanie skupić wystarczająco długo uwagi, by móc bez wzmocnień śledzić ciąg następujących po sobie zdarzeń jakiejś dłużej trwającej sytuacji. Dopiero odpowiednie oddziaływania nauczyciela w szczególny sposób tymi procesami kierują i je rozwijają.. Dzieci same sobie nie potrafią też zaplanować krok po kroku czynności związanych z odrabianiem prac domowych. Potrzebna jest im tu koniecznie pomoc dorosłych, by ich nauka nie stała się mechaniczną czynnością składającą się z przypadkowych elementów, ale by rozwijała myślenie dziecka i umiejętności związane z najbardziej efektywną organizacją pracy. Pomoc świadczona przez dorosłych podczas wstępnego okresu edukacji dziecka jest warunkiem koniecznym, by dziecko zaczęło w przyszłości uczyć się samodzielnie.
Dobra organizacja pracy szkolnej w tym okresie jest możliwa wtedy, gdy dziecku są bliskie cele, jakie się przed nim stawia oraz gdy cele są jak najbardziej związane z treściami, które na co dzień przeżywa.. Najefektywniejsze są cele bliższe dziecku i związane głównie z bieżącymi wymaganiami, jakie przed nim stoją, czy osiągnięciami, do których ma dążyć związane z konkretnymi zadaniami np. przejście od pisania ołówkiem do pisania długopisem. Tylko tego rodzaju cele mobilizują dzieci do pracy. Dużym bodźcem do nauki jest też dla uczniów realne poczucie własnych osiągnięć, które zazwyczaj związane jest z dostrzeganiem przez otoczenie szkolne i domowe wszelkich ich postępów i wysiłków niezależnie od faktycznych rezultatów. Ocena w dosłownym tego słowa znaczeniu jest bardzo ważna dla uczniów, ale często większe znaczenie ma postawa nauczyciela czy rodzica wobec dziecka. Pełna życzliwość, wyrażanie wiary w możliwości dziecka, docenianie nawet małych postępów, wyrażanie uznania i pochwały, wyrozumiałość i pozwalanie dziecku na chwile słabości daleko więcej znaczy niż ocena formalna nawet bardzo dobra..
Charakterystyczną właściwością psychiki dziecka w młodszym wieku szkolnym jest konkretny charakter procesów poznawczych tj. spostrzeżeń, pamięci i myślenia. Ta właściwość pozwala na stworzenie u dzieci fundamentu wiedzy opartej na faktach, co z kolei stanowi dalszą podstawę już głębszego opanowywania systemu pojęć naukowych w klasach wyższych.
Zabawa, chociaż przestaje być dominującą działalnością dziecka w wieku szkolnym nie zanika, lecz zmienia się pod względem treści i formy. Życie dzieci w grupie oraz nowe złożone stosunki społeczne powodują, że dzieci zaczynają bardzo angażować się w zabawy zespołowe. Charakterystyczne dla dzieci w młodszym wieku szkolnym są zabawy oparte na zasadach, prawidłach i przepisach. Wyznaczniki te regulują układ i podział sił bawiącego się zespołu dziecięcego. Gry i zabawy zespołowe mają zwykle element współzawodnictwa i rywalizacji, ale cała praca wychowawcza związana z tym zagadnieniem powinna iść w tym kierunku, aby dzieci umiały i chciały się ze sobą bawić głownie ze względu na sam fakt bycia ze sobą i wykonywanie czegoś wspólnie a nie ze względu na końcowy wynik.
Grom i zabawom, w których wyraźnie uwydatnia się element rywalizacji towarzyszą zazwyczaj silne i często niepożądane emocje. Natomiast, gdy w tego typu działaniach punkt ciężkości przesunie się na wzajemne spotkanie, najczęściej dochodzi do wyciszenia poróżniających zwykle uczestników takich zabaw emocji na korzyść rozwijanie się uczuć dających radość z bycia z drugą osobą.
Zespołowe zabawy ruchowe przeradzają się w następnym okresie rozwojowym tj. w okresie dorastania w sport uprawiany grupowo lub indywidualnie. Z wiekiem zabawa zmienia swój charakter i funkcję. Dzieci przedszkolne pochłaniał głównie sam proces zabawy. Dzieci szkolne zainteresowane były bardziej wynikiem i rezultatem zabawy niż tym, w co się bawią. Z tego powodu, więc, zabawa dzieci szkolnych wymaga dobrego skierowania jej na jakiś pożyteczny cel i najbardziej optymalnym celem wydaje się budowanie pozytywnych relacji między uczniami właśnie poprzez różnego rodzaju zabawy. Z okresu przedszkolnego utrzymują się jeszcze w okresie szkolnym w znacznej mierze zabawy tematyczne i zabawy w role, jednak pod wpływem zdobywanych nowych wiadomości zaczyna się zmieniać taktyka tych zabaw. Częstym tematem zabaw stają się zajęcia szkolne.
W klasie III charakter zabaw tematycznych zmienia się jeszcze bardziej, zabawa staje się często środkiem organizacji szkolnej pracy dziecka. Najczęściej jednak dzieci włączają element zabawy w proces odrabiania zadań domowych.
Jeżeli chodzi o zabawy konstrukcyjne to można powiedzieć, że doskonalą się one i różnicują bardzo wyraźnie wraz ze rozwojem dzieci. Z działań na niby przeradzają się w działania praktyczne i użyteczne. Robótki ręczne, kółka zainteresowań, majsterkowanie, szycie, użytkowe to tylko niektóre formy działania mające swe źródło w formach zabawowych z wcześniejszych okresów rozwojowych. Mimo tek dużych przemian związanych z rozwojem dzieci, potrzeba elementu zabawowego nawet podczas użytecznych zajęć oraz potrzeba ruchu wyzwalającego radość i rozluźnienie pozostaje u dzieci starszych nadal bardzo wyraźna.
Charakterystyczną jednak cechą młodszego wieku szkolnego jest to, że w związku z rozpoczęciem przez dziecko nauki szkolnej i w związku z jego nową sytuacją społeczną – także w rodzinie, w okresie tym po raz pierwszy następuje wyraźne rozgraniczenie zabawy i pracy. Dziecko zaczyna rozumieć, że oprócz takiej działalności, którą podejmuje tylko i wyłącznie dla własnej przyjemności istnieje jeszcze działalność, która wymaga trudu i rezygnowania z własnej przyjemności po to by inni mogli doświadczyć jakiegoś wymiernego dobra i korzyści.
Inną bardzo istotną formą działania dzieci w młodszym wieku szkolnym jest ich twórczość plastyczna, a szczególnie rysunkowa. Dzieci wstępujące do szkoły mają już za sobą „okres bazgrania” w rozwoju rysunku i są na etapie rysowania schematycznego. Rysunki w tym okresie odtwarzają układ i cechy przedmiotów w sposób ogólnikowy. Rozwój w tym okresie postępuje w kierunku od ogólnego ujęcia pojęciowego przedmiotu do szczegółowego jego przedstawienia. Nim jednak dziecko przejdzie od rysowania schematycznego do rysowania konkretnego musi przejść etap długotrwałego ćwiczenia się w rysunkach schematycznych.
Początkowo schematy rysunków dziecięcych są statyczne. Dynamizm, czyli pierwsze kroki ożywiania postaci w formie ukośnych kończyn pojawiają się pod koniec klasy pierwszej. Później kończyny rysowane są też i w innych ułożeniach. Gdy dziecko nauczy się odzwierciedlać w rysunku ruchy i gesty postaci, co nie jest łatwe, bo wymaga od dziecka spostrzeżenia jednego najbardziej charakterystycznego, wizualnego wyznacznika danego ruchu, przechodzi następnie do rysowania dynamizmów bardziej złożonych. Ważnym momentem w rozwoju rysunku jest uruchomienie przez dziecko przedstawianej postaci w innych miejscach niż kończyny górne i dolne.
Praca dzieci w młodszym wieku szkolnym składa się przede wszystkim z nauki szkolnej i z pomocy w wypełnianiu różnych czynności domowych. Doświadczenie przez dziecko w wykonywanej pracy roli obowiązkowości i odpowiedzialności zaczyna wyraźnie zmieniać osobowość dziecka. Dziecko spostrzega, że w życiu swojej rodziny zaczyna pełnić znaczącą rolę, nie jest tylko jak do tej pory odbiorcą dobra, jakie niesie rodzina, ale może samo to dobro innym świadczyć. Obowiązki szkolne dziecka i jego zaangażowanie w prace domowe znacznie zmieniają postawę rodziców wobec niego. Rodzice doceniają wysiłki dziecka, darzą go większą dozą zaufania i jednocześnie pomału zwiększają wobec niego swoje wymagania. Od dziecka przedszkolnego rodzice zwykle wymagają samodzielności w samo obsługiwaniu się i wykonywaniu drobnych poleceń. Natomiast od dziecka szkolnego rodzice wymagają już realnej pomocy, która by w znacznym stopniu ulżyła ich własnej pracy.
W okresie przedszkolnym wymaga się od dziecka pracy głównie ze względów pedagogicznych, w okresie szkolnym natomiast obowiązki domowe dziecka wynikają przeważnie z praktycznych potrzeb rodziny. Dziecko przedszkolne traktowało powierzoną mu w rodzinie pracę przeważnie jako zabawę, dla dziecka szkolnego zaczyna ona nabierać znaczenia społecznego. Od ucznia wymaga się bardziej odpowiedzialnego stosunku do powierzonych mu zadań, rozumienia konieczności wykonywania pracy, współczucia dla członków rodziny, rozróżnienia, gdzie kończy się zabawa, a gdzie zaczyna się spełniane obowiązków. Dziecko szkolne zaczyna wykonywać samodzielnie w swojej rodzinie szereg stałych prac i dlatego staje się pełnoprawnym członkiem rodziny. Rodzina – podobnie jak szkoła – kształtuje w dziecku szereg uczuć społecznych, nieodzownych w życiu każdej grupy, wymienić tu należy przede wszystkim poczucie obowiązku i odpowiedzialności, troskliwość, zainteresowanie, gotowość do poświęceń, szacunek dla pracy własnej i innych osób itp. Dzieci, które spełniają systematycznie określone prace w rodzinie, są przeważnie dobrymi uczniami w szkole. Proces wdrażania dzieci do pracy nie należy do łatwych, oprócz własnego przykładu, rodzice muszą włożyć wiele wysiłku, aby dziecko zrozumiało i poczuło, że więcej jest radości w dawaniu niż w braniu.

Charakterystyka rozwoju społecznego

Zachowanie się dzieci jest sprawą bardzo złożoną i zrozumienie jego sprawia dorosłym nieraz dużo trudności. Dzieje się tak, dlatego że dorośli często podświadomie zakładają, że sposoby (modele) zachowania się dzieci są lub powinny być takie same jak osób dorosłych. A tymczasem tak nie jest. „Zachowanie dzieci różni się od zachowania dorosłych, ponieważ ich potrzeby są nieco inne i mniejsza jest ich dojrzałość fizyczna, umysłowa, społeczna i uczuciowa”.
Doświadczenia dzieci są niewystarczające, aby dzieci mogły się przystosować do nowej sytuacji w sposób właściwy. Dzieci nie są zdolne do czynienia realnych planów na dalszą przyszłość ani do przewidywania skutków swojego działania, nie zawsze też potrafią uchwycić stosunki przyczynowo – skutkowe, jakie zachodzą w konkretnych sytuacjach, a nawet w ich własnych działaniach.
Zachowanie dziecka w wieku od 6 do 12 lat nastawione jest głównie na
1) nabywanie fizycznych sprawności, niezbędnych przy uprawianiu zwykłych, podstawowych gier;
2) wyrobienie nawyków służących zachowaniu zdrowia i niezbędnych dla prawidłowego rozwoju organizmu;
3) nabywanie umiejętności dobrego współżycia z rówieśnikami;
4) uzyskanie świadomości swojej płci i wejście w jej rolę;
5) opanowanie podstawowych umiejętności czytania, pisania, rachowania;
6) rozwinięcie orientacji niezbędnej w codziennym życiu;
7) rozwój świadomości moralnej i skali ocen;
8) rozwój przyzwyczajeń potrzebnych we współżyciu z indywidualnymi i grupami;
Z psychologicznego punktu widzenia zachowanie dziecka jest wyznaczone przez typ układu nerwowego. Człowiek przynosi ze sobą na świat w pewnym stopniu indywidualny typ układu nerwowego, stający się podłożem jego temperamentu. Wyznacza go stopień siły, ruchliwości i równowagi procesów pobudzania i hamowania, które są głównymi czynnościami nerwowymi przebiegającymi w mózgu człowieka. Typologie temperamentów są bardzo różnorodne, ale nie tyle jest istotne zapoznawanie się z nimi, ile uświadomienie sobie, że pewne zachowania dzieci są mocno uwarunkowane biologicznie. Potrzeby dzieci w zakresie obcowania z innymi ludźmi są różne w różnym wieku, różne też bywają warunki, jakie im stwarza otoczenie, aby dokonał się proces socjalizacji.
W omawianym okresie życia dziecka, w procesie uspołeczniania szczególną rolę odgrywa środowisko, w którym dziecko wzrasta, a które tworzą szkoła, dom rodzinny, różne instytucje wychowania poza szkolnego, organizacje dziecięce i młodzieżowe, drużyny sportowe, a także samorzutnie tworzące się zespoły rówieśnicze.
Mówiąc o środowisku, jakie oddziałuje na dzieci w omawianym okresie, należy wspomnieć o dwóch jego aspektach. O środowisku rozumianym w sensie nieosobowym, jako „dziedzictwie” kulturowym i tu należy wymienić: język, wiedzę, dobra kulturalne i materialne, tradycje, zwyczaje, przekonania, postawy społeczne i uczuciowe reprezentatywne dla społeczeństwa lub kręgu środowiskowego, w którym dziecko żyje, oraz o środowisku jako układzie stosunków międzyludzkich, w których dziecko wzrasta i rozwija się i które mają zasadnicze znaczenie w procesie formowania się jego osobowości.
Dom rodzinny jest pierwszym i podstawowym środowiskiem, w którym rozpoczyna się rozwój społeczny dziecka. Dziecko będąc w naturalnych układach i relacjach z domownikami, uczy się postaw i form zachowania wobec innych, poznaje zależności, jakie istnieją między członkami rodziny, odnajduje swoje miejsce, prawa i obowiązki, jak też prawa i obowiązki innych osób tworzących rodzinę. Później dziecko rozszerza swe postawy i zachowania społeczne na innych ludzi i w ten sposób rodzina jest dla dziecka fundamentem, na którym tworzy się jego struktura społeczna, jego schemat poznawczy odnoszący się do faktów społecznych.
Nowe możliwości w zakresie poznawania różnorodnych sytuacji społecznych stwarza dziecku szkoła. Dziecko w młodszym wieku szkolnym w sposób wyraźnie aktywny dąży do towarzystwa innych dzieci, zaczyna interesować się społecznymi sprawami swojej klasy i zabiega o zdobycie pozycji w zespole. Uczniowie klasy I dążą do towarzystwa rówieśników i do wspólnego działania, ale nie mają jeszcze poczucia wspólnoty celów i zadań. Jednoczy ich wprawdzie skierowanie uwagi na nauczyciela, lecz w istocie każde dziecko w klasie jest jakby odizolowane od innych, starannie wykonują polecenia nauczyciela, ale opinią zespołu klasowego właściwie się nie istnieją. Dzieci w tych klasach często skarżą się na kolegów nie mając jednak intencji zaszkodzenia im, lecz chcąc głównie zachować porządek w klasie lub usunąć coś, co mi przeszkadza w wykonywaniu zadania. W klasie III skargi indywidualne bywają przez kolegów potępiane podobnie, jak „krycie” złego zachowania się kolegi. W tym wieku wszystkie ważniejsze wypadki omawia się w klasie zbiorowo i dzieci zaczynają się liczyć z opinią społeczną.
Uczniom klasy I nie sprawia żadnej różnicy to, czy nauczyciel uczynił im uwagę w cztery oczy, czy wobec całej klasy. Dla uczniów klasy III i stanowi to ogromną różnicę. Nagany udzielane wobec całej klasy, przeżywają oni o wiele silniej.
W ciągu kilku pierwszych lat nauki zachodzą też poważne zmiany w stosunkach koleżeńskich dzieci. Uczniowie I klasy nie mają przy nawiązywaniu kontaktów społecznych specjalnych wymagań. Często przyjaźnią się ze sobą dzieci, które blisko siebie mieszkają lub siedzą razem ze sobą w ławce. Z upływem czasu zmieniają się kryteria doboru kolegów. W klasie I dobry kolega to ten, który dobrze się uczy, ważna jest tu ocena z punktu widzenia nauczyciela i stosunek ucznia do obowiązków szkolnych; w klasie II i III dobrym kolegą jest ten, kto pomaga innym, kto jest koleżeński i broni słabszych. Pod koniec klasy III kryterium oceny dobrego kolegi nabiera charakteru moralnego, dobry kolega powinien być sprawiedliwy, śmiały, prawdomówny, wrażliwy na potrzeby innych, uczynny, otwarty itp.
Przynależność do zespołu wpływa już od klasy I na rozwój uczuć moralnych dziecka i przyczynia się do rozwoju najbardziej pożądanych cech osobowości takich jak m.in. wrażliwości na potrzeby innych, współpraca, odpowiedzialność.
Nauczyciel odgrywa w życiu dziecka w młodszym wieku szkolnym szczególną rolę i ma możność wywierania na nie wielkiego wpływu. Dzieci w omawianym okresie „garną się” do nauczyciela całym sercem, a w niektórych sprawach cenią jego zdanie wyżej od zdania rodziców. Sytuacja szkolna sprawia, że uczniowie mają pewne własne oczekiwania wobec nauczyciela. Uczniowie chcą przede wszystkim, aby nauczyciel był dobry i wyrozumiały, żeby ich kochał i się o nich troszczył. Uczniowie chcą się czuć przy nauczycielu bezpiecznie i mieć do niego w pełni zaufanie. Z czasem na podstawie własnych doświadczeń uczniowie budują sobie różne opinie o swoich nauczycielach, ale ich oczekiwania tak dynamicznie się nie zmieniają. Wypowiedzi dzieci na temat nauczycieli uwzględniła H. Kalata w swojej pracy. Według niej obraz nauczyciela w oczach dziecka od 7 do 10 lat jest konkretny i niezróżnicowany. Dzieci pragną głównie, aby nauczyciel był dobry (im młodsze dzieci, tym bardziej pragną doznawać od nauczyciela dobroci i miłości), wesoły, wyrozumiały, życzliwy, sprawiedliwy, cierpliwy i jasno wykładał wiedzę.
Charakterystyka nauczyciela sporządzona przez uczniów w wieku 11-14 lat jest już bardziej zróżnicowana. Opis porządnych przez dzieci cech nauczyciela dotyczył głównie wyglądu zewnętrznego i sprawności fizycznej, wiedzy, kompetencji, poziomu intelektualnego, uzdolnień i umiejętności pedagogicznych.