INKOWIE, lud andyjski, który w okresie prekolumbijskim stworzył państwo ze stol. w Cuzco (Tahuantinsuyu); wg tradycji pierwszym władcą Inków był Manco Capac; za panowania Pachacutiego, prawdopodobnie ok. poł. XV w., rozpoczęła się szybka ekspansja terytorialna państwa; na pocz. XVI w. imperium inkaskie sięgało od Pasto (ob. pn. Kolumbia) na pn., po rz. Maule w Chile na pd. i obejmowało góry i płaskowyże śródandyjskie między wybrzeżem O. Spokojnego a wsch. stokami Andów. Państwo Inków było wieloetniczne; na jego czele stał absolutny władca, zw. inką; o dziedziczeniu tronu decydowały najpotężniejsze arystokratyczne rody z Cuzco oraz kapłani. Ekspansja dokonywała się gł. przez podbój militarny, sankcjonowany ideologicznie przez kult Słońca, które powierzyło ince misję cywilizacyjną; na podbijanych terenach Inkowie zakładali garnizony wojsk. i świątynie Słońca; zazwyczaj zachowywali zastane tam tradycyjne struktury władzy i elitę polit., poddając je kontroli własnych funkcjonariuszy; w celach polit. lub ekon. często przesiedlali duże grupy ludności; kontrolę nad całym terytorium ułatwiał szczegółowy system rachunkowo-sprawozdawczy (kipu) i rozwinięta sieć dróg. Podstawą gospodarki Inków było rolnictwo; zasadniczą część ludności stanowili wolni chłopi, żyjący w plemienno-terytorialnych wspólnotach; część ziemi pozostawała w ich indywidualnej lub kolektywnej dyspozycji, pozostała — była własnością instytucji państw. (inka, Słońce); chłopi uiszczali daninę na rzecz państwa, uprawiając tę ziemię i wytwarzając określone produkty z dostarczonego przez państwo surowca; istniały także wspólnoty wyspecjalizowane w pewnych rzemiosłach oraz grupy ludności spełniające funkcje służebne. Inkowie wykorzystywali w rolnictwie duże zróżnicowanie ekol. środowiska naturalnego, prowadzili wymianę międzyregionalną oraz stosowali równoległe cykle produkcyjne o różnych momentach maks. zapotrzebowania na pracę, okresowo przemieszczając siłę roboczą; budowali rozległe systemy nawadniające i tarasy uprawne; szczególne znaczenie miała uprawa wielu odmian kukurydzy i ziemniaków, roślin bulwiastych, komosy ryżowej, dyni, fasoli, papryki i in.; hodowali lamy (jako zwierzęta juczne oraz dostarczające wełny i mięsa), alpaki (wełna), świnki morskie (mięso). Inkowie nie znali pisma, a o ich systemie wierzeń i historii wiadomo jedynie z opartych na tradycji ustnej przekazów kolonialnych i świadectw archeol.; oprócz Słońca czcili Wirakoczę oraz innych bogów i przedstawienia sacrum, związane z różnymi sferami działalności człowieka lub zjawiskami naturalnymi, a także mitycznych przodków i mumie zmarłych władców. Charakterystyczne dla kultury materialnej Inków są monumentalne budowle kam., wznoszone bez zaprawy murarskiej; do czasów obecnych przetrwały ruiny pałaców król. i twierdzy Sacsahuamán k. Cuzco, zespołów arch., m.in. w Pisac, Ollantaytambo i Machu Picchu; typowa dla ich kultury jest polichromowana ceramika o motywach geom., narzędzia i broń z kamienia i brązu, drewn. polichromowane kubki qero, drobne przedmioty z kamienia, złota lub srebra, tkaniny o geom., sekwencyjnych wzorach. Państwo Inków w XVI w. zostało podbite przez Hiszpanów; 1532 F. Pizarro pojmał w Cajamarce i wkrótce stracił inkę Atahualpę (który wcześniej pokonał w walce o tron swego brata Huascara). W 1533 Hiszpanie zajęli Cuzco; koronowany przy ich poparciu Manco Inca, po nieudanej próbie rekonkwisty, schronił się 1537 w górach Vilcabamby, na pn.-zach. od Cuzco; 1572 wicekról hiszp., F. de Toledo, podbił Vilcabambę i nakazał stracić jej ostatniego władcę, Tupaca Amaru. W trakcie podboju, na skutek narzucenia Inkom wzorów eur. i katastrofalnego spadku ich populacji z kilkunastu milionów do niespełna 1 mln pod koniec XVI w. (spowodowanego epidemiami chorób eur. oraz działalnością pacyfikacyjną i gosp. Europejczyków), zostały zniszczone struktury państw. i dorobek cywilizacyjny Inków