EKSPRESJONIZM PROGRAMOWY I IMMANENTNY (tj. wynikający z twórczości, zapisany w niej)
W LITERATURZE I SZTUCE POLSKIEGO MIĘDZYWOJNIA
Ekspresjonizm – kierunek w sztukach plastycznych, literaturze, muzyce, teatrze i filmie, rozwijający się od ok. 1910r., głównie w Niemczech i stamtąd oddziaływujący na inne kraje. Ekspresjonizm był reakcją na kryzys polityczno-społeczny I wojny światowej i czasów powojennych. Twórców przeraziła pustka i jałowość duchowa współczesności, materializm oraz przerost technokracji i mechanizacji. Ekspresjonizm kształtował się w opozycji do impresjonizmu, psychologiczno – nastrojowych treści neoromantyzmu oraz naturalizmu. Tradycyjnemu realizmowi opisowemu i psychologicznemu przeciwstawiał postulat wyrażania prawd absolutnych i uniwersalnych przez spontaniczną ewokację stanów podświadomych, wewnętrznych wizji i przeżyć. Filozoficznych i artystycznych uzasadnień poszukiwał w : antypozytywistycznych prądach myśli europejskiej przełomu XIX i XX w. (Nietsche, Bergson, Freud), tradycji średniowiecznej, barokowej i romantycznej, w twórczości symbolistów, a także w mistyce i teozofii orientalnej. Ekspresjonizm wprowadzał utopijno – moralistyczny program przebudowy świata przez przywrócenie człowiekowi poczucia autentycznej, ponadosobowej więzi z naturą, z Bogiem. Cywilizacja urbanistyczno – techniczna była dla ekspresjonistów zarówno przedmiotem fascynacji, jak odrazy, uzewnętrzniającej się np. w katastroficznym profetyzmie lub poszukiwaniu azylu w świecie ludowego czy egzotycznego prymitywizmu.
Trzy fazy ekspresjonizmu:
Faza wyjściowa (ekspresjonizm wczesny, do wybuchu I wojny światowej) – tendencje metafizyczno-moralistyczne.
Faza druga (okres wojenny) – nurt rewolucyjny, pacyfistyczny, zaangażowany w sprawy społeczno-polityczne,
Faza trzecia – ekspresjonizm schyłkowy, uwidoczniły się tendencje surrealistyczne.
LITERATURA – Ośrodkami kształtującymi program ekspresjonizmu były głównie berlińskie pisma „Der Sturm”, „Die Aktion”. Najżywszy rozwój ekspresjonizmu przypadł na lata I wojny światowej, powojennego wrzenia rewolucyjnego i kryzysu gospodarczego. Najpełniej ekspresjonizm wystąpił w twórczości poetyckiej i dramatycznej. W liryce wykształcił się styl patetyczny i ekstatyczny, poszukujący środków maksymalnej ekspresji, m.in. przez stosowanie dynamicznych kontrastów i deformacji o charakterze hiperbolicznym, karykaturalnym czy groteskowym; w przypadkach krańcowych prowadziło to do uwolnienia wypowiedzi od więzów logicznej współzależności, czemu dodatkowo sprzyjały częste w ekspresjonizmie motywy halucynacji, wizji sennej, rozszczepienia osobowości. W dramacie, zwykle moralistycznym lub agitacyjno – politycznym, ekspresjonizm nawiązywał do symbolicznych i alegorycznych form scenicznych (misterium, moralitet), umożliwiających wprowadzenie bohaterów typowych i zbiorowych, reprezentujących określone idee i grupy społeczne. W Polsce ekspresjonizm kształtował się w zasięgu oddziaływania kultury niemieckiej, z którą związani byli pierwsi polscy pisarze tworzący w duchu ekspresjonizmu: Przybyszewski, Kasprowicz ( Hymny) , Berent ( „Próchno”, „Ozimina”).
Jako świadomy swych celów i metod kierunek w sztuce pojawił się ekspresjonizm w Polsce pod koniec I wojny światowej, choć nie można zapomnieć o najsłynniejszym prekursorze tego ruchu młodopolaninie - Stanisławie Przybyszewskim. Od 1917 i do 1922 roku ukazywało się poznańskie czasopismo "Zdrój" wydawane przez Jerzego Hulewicza - malarza, maga i myśliciela, mającego za sobą bogatą edukację europejską. Program polskiego ekspresjonizmu sformułowany został właśnie na łamach czasopisma „Zdrój”. Wokół czasopisma uformowała się grupa malarzy, którzy w 1918 zorganizowali wystawę w Poznaniu pt. "Bunt", wydając jednocześnie zeszyt w "Zdroju" poświęcony temu wydarzeniu. Do grupy tej należeli: Jerzy i Witold Hulewicz, Władysław Skotarek, Adam Bederski oraz Małgorzata i Stanisław Kuliccy. Program polskich ekspresjonistów bazował na dwóch artykułach Stura: "Czego chcemy", i Kosidłowskiego pt. "Z zagadnień twórczości". Poetycka praktyka autorów związanych ze "Zdrojem" (m.in. Z. Kosidowski, E. Zegadłowicz, bracia Hulewiczowie) w ogromnej mierze poddała się ciśnieniu konwencji polskiego ekspresjonizmu z lat Młodej Polski (szczególnie widoczne są wpływy Hymnów Kasprowicza), co zdecydowało o wtórnym charakterze ich utworów. W tej sytuacji sukcesem artystycznym okazały się propozycje wykraczające poza poetykę "czystego" ekspresjonizmu. W pierwszym rzędzie wymienić należy Hymny, debiut Józefa Wittlina, późniejszego autora powieści Sól ziemi i znakomitych esejów. Wittlin zrezygnował z "estetyki krzyku" - nadużywanej we wcześniejszym okresie - i dysonansów estetycznych. Pacyfistyczna wymowa zbioru wiązała się z gestem solidarności poety z ludźmi prostymi, ofiarami wojny, w czym można widzieć wyraz utożsamiania się z ludzkością opuszczoną przez Boga. Ważną inspiracją były tu również idee franciszkanizmu, popularnego wśród ówczesnych poetów bliskich ekspresjonizmowi. Do tradycji gatunku autor nawiązał poprzez mocno zretoryzowaną składnię, patos, aluzje literackie i kulturowe. Wprowadził jednak motywy spoza hymnicznego decorum (np. słynny Hymn o łyżce zupy). W tym ostatnim wierszu poeta harmonijnie połączył podniosłość i "zwyczajność". Unikając pułapki sentymentalizmu, nobilitował los bezimiennego żołnierza "brata", wpisując go w topos wygnańczej wędrówki - bez kresu i celu (to charakterystyczny motyw dla literatury ekspresjonistycznej). Po upadku "Zdroju", inicjatorem i przywódcą grupy poetyckiej Czartaka (1922-1928) stał się Emil Zegadłowicz. Grupa ta wystąpiła z programem literackiego regionalizmu, co stanowiło kolejny wyraz tendencji antyurbanistycznych, prymitywistycznych i irracjonalistycznych w poezji lat 20. Obok prymitywizmu (stylizacje ludowe, nawiązania do słowiańskiej mitologii), poezję Czartaka w znacznym stopniu określiła tradycja ekspresjonistyczna, co dotyczy szczególnie zbiorów wierszy samego Zegadłowicza (np. tom Powsinogi beskidzkie). Grupa jednak nie skonsolidowała się i nie rozwijała, również nie i "Zdrój" przestał niebawem wychodzić. Elementy ekspresjonizmu można rozpoznać w synkretycznej poetyce wczesnego Skamandra (z wyłączeniem Lechonia). Piętno ekspresjonizmu ma tutaj samo pojmowanie poezji jako ekspresji tego, co zarazem indywidualne i uniwersalne w jednostkowym "ja", panteistyczny witalizm skojarzony z Nietzscheańską kategorią dionizyjskości (np. Wiosna i wino Wierzyńskiego, Czarna wiosna Słonimskiego, Dionizje Iwaszkiewicza, niektóre wiersze Tuwima z tomów Czyhanie na Boga oraz Sokrates tańczący), ambiwalentny stosunek do miejskiego tłumu, brutalizacja leksyki, upodobanie do eksklamacji i rozkaźników. W następnej dekadzie niektóre z tych właściwości wystąpiły szczególnie w poemacie Bal w operze Tuwima, gdzie satyryczny obraz elity politycznej i finansowej zastał połączony z wizją groteskowej, kosmicznej katastrofy i motywami satanicznymi (bal dla elit wydaje sam Szatan) - co w rezultacie dało wyjątkową, Tuwimowską wersję ekspresjonistycznej "drugiej fazy". W tym samym czasie do tradycji ekspresjonizmu nawiązali poeci Drugiej Awangardy, później zaś - generacji wojennej. Działo się to za sprawą motywów katastroficznych oraz groteskowych i onirycznych zarazem wizji, będących ekwiwalentem stanu emocjonalnego podmiotu (Czechowicz, Koniec świata Gałczyńskiego, Widma Gajcego).
Pewne cechy poetyki ekspresjonistycznej występują też w twórczości polskich futurystów i skamandrytów. Silnie uzewnętrznił się ekspresjonizm w prozie okresu międzywojennego, w której często towarzyszy innym tendencjom, np. naturalistycznym, katastroficznym, onirycznym, groteskowym – powieści Witkacego, E. Zegadłowicza, A. Struga, R. Jaworskiego, J. Kadena – Bandrowskiego, F. Kafki, opowiadania B. Schulza.
SZTUKA – Głównym ośrodkiem rozwoju ekspresjonizmu w sztuce również były Niemcy. Ważnym ogniskiem ekspresjonizmu w Polsce była działająca w Łodzi żydowska grupa Jung Idysz.
Korzenie ekspresjonizmu tkwią w ekspresyjnym symbolizmie, który pojawił się w sztuce europejskiej pod koniec XIX w. (m.in. w twórczości E. Muncha, O. Redona),a także w sztuce postimpresjonistów (V. van Gogha, P. Gauguina). Do tych właśnie wzorów nawiązywali artyści debiutujący ok. 1905r.
Według ekspresjonistów twórczość nie mogła być jedynie wiernym odtwarzaniem rzeczy, lecz przede wszystkim poszukiwaniem plastycznych ekwiwalentów przeżyć wewnętrznych i stanów emocjonalnych. Uważali, że w stworzeniu dzieł, które są wyrazem własnych impulsów twórczych, a nie bezduszną kopią rzeczywistości, może pomóc sięgnięcie do wzorców dostarczanych przez sztukę ludów pierwotnych, malarstwo i rzeźbę średniowiecza, spontaniczne rysunki dzieci, a nawet twórczość psychicznie chorych. Zafascynowani mistyką, religią i okultyzmem, w swych teoriach często podkreślali duchowy aspekt sztuki. W swej twórczości ekspresjoniści stosowali potęgujące siłę wyrazu zabiegi stylistyczne – radykalną deformację obrazu świata widzialnego, bliski futuryzmowi dynamizm kompozycji, spontaniczny i subiektywny dobór abstrakcyjnych kolorów, wprowadzenie „dramatycznych” zestawień barw ( w grafice plam bieli i czerni), operowanie wyrazistymi, ostro kreślonymi liniami.
Tendencje ekspresjonistyczne ujawniły się także w twórczości architektów, którzy w swych projektach (niekiedy wizjonerskich) na plan dalszy odsuwali funkcjonalny charakter budowli, eksponując jej przesłanie ideowe. Stałą cechą architektury ekspresjonistycznej było tworzenie nowych form, nieistniejących w naturze, będących jednak jej przedłużeniem.
W muzyce ekspresjonizm postulował bezpośrednie ujawnienie najbardziej ukrytych subiektywnych przeżyć wewnętrznych; sięgał do przeżyć patologicznych, ujawniał wybujały erotyzm, żywił się nastrojami pesymistycznymi, wyrażał zagubienie się człowieka w świecie, jego konflikt z otoczeniem, lęk przed światem, ucieczkę w mistyczną ekstazę. Ekspresjonizm ujawnił się najdobitniej w muzyce dramatycznej, opartej na dramacie ekspresjonistycznym. Cechowała go redukcja osób działających, wyolbrzymianie szczegółów , pozbawianie jednostki jej cech indywidualnych,
W teatrze – aktorstwo ekspresjonistyczne rezygnowało ze środków realistyczno – psychologicznych i posługiwało się przerysowanymi, patetycznymi gestami. Typowe dla scenografii ekspresjonistycznej jest zachwianie perspektywy, traktowanie przedmiotów jak bytów ożywionych (deformacja) oraz posługiwanie się zaskakującymi efektami świetlnymi. Polskie spektakle w pełni ekspresjonistyczne miały charakter eksperymentalny (np. „Sen” F. Kruszewskiej, w reż. E. Wiercińskiego, 1927r.)
Opracowane na podstawie książki
„Dwudziestolecie międzywojenne. Epoki literackie”, wyd. PWN, 2009.
Przepraszam, że tak niewiele w tym temacie… Będę szukać nadal, jeśli jeszcze coś ciekawego znajdę, to wyślę na skrzynkę