ŚREDNIOZAAWANSOWANI - EKSPRESYWNE ZDOLNOŚCI JĘZYKOWE

PROGRAM: CZĘŚCI CIAŁA I ICH FUNKCJE

Procedura programowa:

1. Określanie części ciała ze względu na ich funkcje - usiądź na krześle naprzeciw dziecka i skup jego uwagę. Zapytaj: „czym... (określona funkcja)?" np. „czym jesz?". Pomóż dziecku w pokazaniu odpowiedniej części ciała i jej nazwaniu. W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę odpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

2. Określanie funkcji wybranych części ciała - usiądź na krześle naprzeciw dziecka i skup jego uwagę. Zapytaj: „do czego służy... (część ciała)?". Pomóż dziecku w dokładnym określeniu funkcji. Początkowo nagradzaj najlepsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Sugerowane warunki pracy: identyfikacja i nazywanie części ciała, identyfika­cja obiektów ze względu na ich funkcję.

Pomocne wskazówki: prezentacja prawidłowej odpowiedzi.

Instrukcja	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
(1) „Czym...?" (2) „Do czego słu- ży...?"	(1) Wskazywanie i określenie części ciała (2) Określanie części ciała
1. Patrzenie / oczy
2. Zapach/nos
3. Słuch/uszy
4. Smak/usta
5. Dotyk/ręce
6. Chodzenie/nogi
7. Kichanie/nos
8. Mruganie/oczy
9. Mowa/usta
10. Całowanie/usta

Uwaga: Czy już zmieniłeś system nagradzania dziecka?. Jeśli nie, jest to dobra pora na wprowadzenie nowych, zabawnych nagród!

PROGRAM: OKREŚLANIE STANÓW EMOCJONALNYCH Procedura programowa:

1. Określanie stanów emocjonalnych na zdjęciach - usiądź na krześle na­przeciw dziecka. Skup jego uwagę i pokaż zdjęcie osoby, przedstawiającej jakiś stan emocjonalny. Zapytaj: ,,jak... (ona lub on) czuje się?". Pomóż dziecku w określeniu zachowania osoby. W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę pod­powiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

2. Określanie stanów emocjonalnych innych osób - usiądź na krześle przodem do dziecka. Skup jego uwagę i zaprezentuj miną wybrane uczucie. Zapytaj: „co ja czuję". Pomóż dziecku w nazwaniu emocji. W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

3. Określanie własnych stanów emocjonalnych - następuje w specyficznych warunkach, kiedy dziecko pokazuje określone emocje (np. gdy się śmieje lub gdy płacze, bo się skaleczyło), zapytaj je: „jak się czujesz?". Pomóż dziecku w naz­waniu stanu emocjonalnego. W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpo­wiedzi. Ostatecznie nagradzaj tylko bezbłędne odpowiedzi.

Materiały: fotografie ludzi, przedstawiające różne stany emocjonalne. Sugerowane warunki pracy: identyfikacja emocji przedstawionych na zdję­ciach, nazywanie przedmiotów, czynności i członków rodziny.

Pomocne wskazówki: przedstawienie nazwy stanów emocjonalnych.

Pytanie	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
(1) ,Jak... (ona lub on) czuje się?" (2) „Jak ja się czuję?" (3) „Jak ty się czu- jesz?"	(1-3) Prawidłowe na­zywanie stanów emo­cjonalnych
1. Szczęśliwy
2. Zły
3. Zdziwiony
4. Smutny
5. Przestraszony
6. Śpiący
7. Chory
8. Zmęczony
9. Wściekły
10. Przerażony

Uwaga: Wykorzystaj takie zdjęcia, które przedstawiają emocje ujawniane w od­powiednim kontekście (np. wprzypadku „smutny", pokaż zdjęcie chłopca, który płacze, ponieważ spadł ze swego rowerka).

PROGRAM: KATEGORIE (NAZYWANIE KATEGORII

I OKREŚLANIE PRZEDMIOTÓW RÓŻNYCH KATEGORII)

Procedura programowa:

(1) Nazywanie kategorii, do których dany przedmiot przynależy - usiądź na
krześle naprzeciw dziecka. Przedstaw mu zdjęcie przedmiotu, należącego do ja-
kiejś kategorii i poproś o nazwanie tego zdjęcia (np. ,,co to jest?" - ,,to jest kot").
Zapytaj: ,,kim jest kotek (czyli do jakiej kategorii należy)". Pomóż dziecku
w określeniu kategorii, do której kotek należy (czyli zwierzę). W trakcie trwania
sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na
zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

(2) Nazywanie obiektów różnych kategorii:

1. W zasięgu wzroku - połóż na stole kilka kart różnych kategorii. Poleć: „nazwij... (kategoria)" (np. żywność). Pomóż dziecku w znalezieniu odpowied­niego produktu (np. kotlet). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najlepsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

2. Poza zasięgiem wzrokowym - usiądź na krześle naprzeciw dziecka. Skup jego uwagę i poleć: „nazwij... (kategoria)" (np. zwierzę). Pomóż dziecku w znale­zieniu odpowiednika kategorii (np. tygrys). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Materiały: karty z kategoriami.

Sugerowane warunki pracy: nazywanie przedmiotów, kolorów, liczb, liter, kształtów; łączenie w odpowiednie kategorie.

Pomocne wskazówki: przedstawienie odpowiedzi ustnej.

Instrukcja	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
(1) „Co to jest?" (2) (a-b) „Nazwij..."	(1) Nazwanie kategorii (2) (a-b) Określanie przedmiotów z odpo- wiednich kategorii
1. Żywność
2. Ubranie
3. Zwierzę
4. Zabawka
5. Owoc
6. Narzędzie
7. Warzywo
8. Transport
9. Instrumenty
10. Meble
11. Kształty
12. Litery
13. Liczby

Uwaga: W późniejszym okresie możesz uczyć dziecko łączenia różnych kate­gorii programowych (np. zapytaj: „co to jest?" - „kot"; „co to jest kot?" -„zwierzę"; „dobrze, teraz połącz ze sobą wszystkie zwierzęta").

PROGRAM: UŻYCIE PROSTYCH ZDAŃ

Procedura programowa:

1. „To jest..." - usiądź na krześle naprzeciw dziecka. Pokaż mu wybrany przedmiot i zapytaj: „co to jest?". Pomóż dziecku w udzieleniu odpowiedzi: „to jest...". W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

2. „Widzę..." - usiądź na krześle naprzeciw dziecka i skup jego uwagę. Przedstaw dziecku wybrany rysunek i zapytaj: „co tu widzisz?". Pomóż dziecku w udzieleniu odpowiedzi: „widzę... (wybrany przedmiot na rysunku)". Począt­kowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

3. „Mam..." - usiądź na krześle naprzeciw dziecka. Skup jego uwagę i po­proś, aby wyciągnęło wybrany przedmiot z koszyka. Zapytaj: „co masz?". Pomóż dziecku w udzieleniu odpowiedzi: „mam... (nazwa przedmiotu)". W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniej­sze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Materiały: obiekty i rysunki.

Sugerowane warunki pracy: nazywanie obiektów i rysunków; powtarzanie słów.

Pomocne wskazówki: przedstawienie prawidłowej odpowiedzi.

Pytanie	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
1. „Co to jest?"	„To jest..."
2. „Co widzisz?"	„Widzę..."
3. „Co masz?"	„Mam..."

Uwaga: w przypadku pkt. 2, w późniejszym czasie możesz uczyć dziecko nazywania więcej niż jednego przedmiotu na rysunku (np. „widzę dom, drzewo, samochód, piłkę i kwiatuszek"). Do tego celu można wykorzystać książkę obrazkową.

PROGRAM: ODPOWIEDZI NA PYTANIA („MAM...", „WIDZĘ...") Procedura programowa:

1. W przypadku przedmiotów - usiądź na krześle naprzeciw dziecka. Podaj mu wybrany przedmiot, a w drugiej ręce trzymaj przygotowany inny. Pokaż go dziecku i powiedz: „mam... (nazwa przedmiotu, który trzymasz w ręku)". Pod­powiedz dziecku, aby podniosło do góry swój przedmiot i powiedziało: ,,a ja mam... (nazwa przedmiotu, który trzyma dziecko)". Pomóż mu w udzieleniu odpowiedzi. W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi. W miarę upływu czasu staraj się zmieniać przedstawiane przedmioty. W późniejszym okresie staraj się wdrażać więcej zdań informacyjnych.

2. W przypadku rysunków I książek - połóż na stole przed dzieckiem dwa ry­sunki. Wskaż na jeden z nich i powiedz: „widzę... (wybrany przedmiot na rysun­ku)". Pomóż dziecku we wskazaniu na dowolny przedmiot na innym rysunku i stwierdzenie: ,,a ja widzę... (przedmiot z drugiego rysunku)". W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę odpowiedzi. Początkowo nagradzaj najlepsze, a na zakoń­czenie tylko bezbłędne odpowiedzi. W miarę upływu czasu staraj się zmieniać kolejno rysunki.

Materiały: przedmioty, rysunki i książki.

Sugerowane warunki pracy: nazywanie przedmiotów, powtarzanie słów.

Pomocne wskazówki: na początku przedstaw dziecku cały model waszej wspólnej rozmowy. Wykorzystaj metodę opóźnienia odpowiedzi dziecka w cza­sie, początkowo przez 2 sek., a później przez dłuższy okres.

Przykładowe zdania	Przykładowe odpowiedzi	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
W przypadku obiektów: (1) „Mam (kaczkę)" (2) „Moja kaczka jest żółta" (3) „Moja kaczka mówi kwak" (4) „Moja kaczka żyje w stawie"	(1) „Mam (krowę)" (2) „Moja krowa jest biała" (3) „Moja krowa mówi muu" (4) „Moja krowa żyje na farmie"
W przypadku rysun­ków: (1) „Widzę (piłkę)" (2) „Widzę (samochód i drzewo)" (3) „Widzę (czerwony kapelusz" (4) „Widzę (człowieka, który idzie)" (5) „Widzę (dziewczyn- kę w samochodzie"	(1) „Widzę (kwiatu- szek)" (2) „Widzę (pana i cia- stko)" (3) „Widzę (niebieską piłkę)" (4) Widzę (dziewczyn- kę, która płynie)" (5) „Widzę (chłopca na ślizgawce)"

Uwaga: Program ten staraj się realizować w jak najbardziej naturalnych wa­runkach (np. podczas zabawy: „bawię się...", podczas jedzenia: „jem...").

PROGRAM: REAKCJE NA RÓŻNE STWIERDZENIA

Procedura programowa: usiądź na krześle naprzeciw dziecka i skup jego uwagę. Powiedz dziecku np.: „jak masz na imię?" („mam na imię..."). Pomóż dziecku w prawidłowym zareagowaniu na twoje stwierdzenie, (czyli „a ja mam na imię... (imię dziecka)"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne od­powiedzi.

Sugerowane warunki pracy: odpowiadanie na podstawowe pytania.

Pomocne wskazówki: zaprezentuj dziecku wybrane stwierdzenie. Wykorzystaj procedurę opóźniania odpowiedzi w czasie. Przedłużaj ją co 2 sek., a później za­demonstruj dziecku prawidłową reakcję na twoje stwierdzenie.

Przykładowe stwierdzenia	Reakcja: Udzielenie adekwat­nej odpowiedzi	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
1. „Mam na imię..."
2. „Mam... lat"
3. „Mieszkam w..."
4. „Lubię bawić się..."
5. „Mój brat/siostra ma na imię..."
6. „Lubię jeść..."
7. „Mój przyjaciel ma na imię..."
8. „Moja mama/tato ma na imię..."
9. „Lubię pić..."
10. „Mój ulubiony program TV..."

Uwaga: Wykorzystaj te przykłady, które twoje dziecko opanowało już w po­przednich programach. W późniejszym okresie wykorzystaj zdania złożone (np. „Kiedy idę do parku, lubię..." lub „Dziś na obiad zjadłem/zjadłam...").

PROGRAM: „NIE WIEM"

(ODPOWIEDZI NA NIEZNANE PRZEDMIOTY I PYTANIA)

Procedura programowa:

1. Nieznane przedmioty - usiądź na krześle naprzeciw dziecka i skup jego uwagę. Przedstaw dziecku przedmiot, który jest mu znany lub który dziecko potrafi nazwać i zapytaj: ,,co to?" (dziecko powinno powiedzieć nazwę przed­miotu). Po trzech próbach, przedstaw dziecku nieznany mu przedmiot i zapytaj: „co to?". Natychmiast podpowiedz dziecku, aby odpowiedziało: „nie wiem". W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najlepsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi. Później staraj się wy­miennie zadawać pytania na temat znanych i nieznanych dziecku przedmiotów.

2. Nieznane pytania - usiądź na krześle naprzeciw dziecka i skup jego uwagę. Zadaj dziecku pytanie, na które potrafi ono udzielić odpowiedzi (np. „jak masz na imię?"). (Dziecko powinno znać odpowiedź na to pytanie). Po zadaniu trzech pytań, zaprezentuj dziecku pytanie, na które nie zna ono odpowiedzi (np. „kto odkrył Amerykę?"). Natychmiast podpowiedz dziecku, aby dało odpowiedź: „nie wiem". W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi. Zamien­nie zadawaj dziecku pytania ze znaną i nieznaną odpowiedzią.

Materiały: znane i nieznane obiekty. Sugerowane warunki pracy:

1. Nazywanie obiektów; powtarzanie kwestii.

1. Stwierdzanie „nie wiem" jako reakcja na nieznane przedmioty i pytania; udzielanie odpowiedzi na proste pytania ogólne.

Pomocne wskazówki: na początku przedstaw dziecku ustną odpowiedź. Wy­korzystaj procedurę opóźniania podpowiedzi w czasie. Początkowo natychmiast zademonstruj odpowiedź, a następnie postaraj się opóźniać ją co 2 sekundy.

Pytanie	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
(1) „Co to?" (2) Nowe pytania	(1-2) „Nie wiem"
1.
2.

Uwaga: Po kilku prawidłowych odpowiedziach na nieznane pytania (czyli reakcja: „nie wiem") powiedz dziecku nazwę prezentowanego przedmiotu (np. „jest to solniczka"). Taką samą procedurę zastosuj w kwestii odpowiedzi na nie­znane pytania.

PROGRAM: PYTANIE „CO TO JEST?"

Procedura programowa:

1. Podczas realizacji programu - połóż przed dzieckiem cztery rysunki, które dziecko potrafi rozróżnić i nazwać. Skup jego uwagę i zapytaj: „co widzisz na stole?". Pomóż dziecku (poprowadź jego rękę i nazywaj kolejno przedmioty na rysunkach z lewej do prawej) we wskazaniu na odpowiednie rysunki i nazwaniu ich (np. „kot, piłka, drzewo, jabłko"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Po kilku próbach, zabierz jeden z rysunków i połóż jedną z nie znanych dotąd dziecku ilustracji. Zapytaj: „powiedz mi, co widzisz na stole?". Pomóż dziecku w nazwaniu rysunków. W momencie, gdy dojdziecie do nie­znanego rysunku, podpowiedz dziecku aby zapytało: „co to?". Odpowiedz dziecku: „dobre pytanie!" i zaprezentuj odpowiedź (np. „to jest odkurzacz"). Za każdym razem zmieniaj komplet rysunków, przy czym trzy z nich muszą być znajome dziecku. Nie zapomnij również zmienić pozycji nieznanego rysunku. Na zakończenie sesji nagradzaj tylko te odpowiedzi, które zostały udzielone po­prawnie, bez Twojej pomocy.

2. Spacerując po domu - połóż w całym domu różne nie znane dziecku przedmioty. Przedmioty te powinny być porozkładane w takim miejscu, gdzie zazwyczaj nie powinny się znaleźć (np. korek w sypialni). Zabierz dziecko na spacer po mieszkaniu. Gdy tylko napotkacie na swej drodze jeden z przed­miotów, podpowiedz dziecku, aby zadało pytanie: „co to jest?". Pochwal je za zadanie dobrego pytania i udziel odpowiedzi: „to jest korek". Za każdym razem powtarzaj tę samą procedurę. W miarę upływu czasu zmniejszaj liczbę pod­powiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Materiały: znane i nie znane rysunki i przedmioty.

Sugerowane warunki pracy: nazywanie przedmiotów; naśladowanie pytań: „co to jest?"; odpowiedź: „nie wiem" na nieznane pytania i przedmioty.

Pomocne wskazówki: przedstawienie ustne odpowiedzi; wykorzystanie proce­dury opóźniania podpowiedzi w czasie. Przy prezentacji przykładów możesz użyć nawet przesadnie pytającego tonu.

Instrukcja	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
(1) „Powiedz mi, co widzisz na stole?" (2) Bez poinstruowa- nia	(1-2) „Co to jest?"
1.
2.

Uwaga: Na początku musisz dokładnie określić, które przedmioty są znane Twemu dziecku, a które nie. Program ten najlepiej jest realizować w natural­nym kontekście (np. na spacerze po parku, przy czytaniu książek). Wykorzystaj przedmioty, które przyciągają wzrok dziecka np. kolorowe zabawki.

PROGRAM: PYTANIE „CO TO JEST?"

Procedura programowa: połóż do torby znane i nie znane dziecku przedmio­ty. Podaj ją dziecku i zapytaj: „Powiedz mi, co jest w torbie?". Pomóż dziecku w wyjęciu wszystkich przedmiotów na zewnątrz. Podnoś po kolei każdy z nich i mów jego nazwę. Gdy dziecko zdecyduje się na wzięcie przedmiotu podpowiedz mu, aby zadało pytanie: „Co to jest?". Pochwal je za zadanie dobrego pytania i daj odpowiedź („To jest kółko"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę pod­powiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi. W miarę upływu czasu zmieniaj pokazywane przedmioty.

Materiały: znane i nie znane przedmioty.

Sugerowane warunki pracy: nazywanie przedmiotów, naśladowanie pytań: „Co to jest?"; odpowiedź: „Nie wiem" na nieznane rysunki i przedmioty.

Pomocne wskazówki: zademonstruj dziecku ustną odpowiedź na pytanie. Wykorzystaj metodę udzielania podpowiedzi w czasie.

Instrukcja: „Powiedz mi, co jest w torbie?"	Reakcja: Pytanie „Co to jest?"	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
1.

Uwaga: Musisz wcześniej dokładnie określić znane i nie znane twemu dziecku przedmioty. Staraj się wykorzystać do celów programowych codzienne czynności (np. przy obiedzie, możesz zaserwować dziecku potrawę z nie znanych skład­ników i zmusić dziecko do zadania pytania: „Co to jest?"). Warto również zain­teresować dziecko kolorowymi, nowymi zabawkami. Musisz również pamiętać o zachowaniu dystansu pomiędzy wami. W takim przypadku dziecko będzie mogło podejść do ciebie, pokazać ci przedmiot i zadać pytanie.

PROGRAM: PYTANIE „GDZIE JEST...?"

Procedura programowa:

1. Przynoszenie ukrytych przedmiotów - połóż za krzesłem dziecka 5 znanych mu przedmiotów. Następnie obróć go i pokaż schowane przedmioty. Powiedz: „Popatrz, tu jest piłka, samochód, książka, ołówek i kapelusz". Ponownie obróć dziecko przodem do siebie, tak, by przedmioty były znów za jego plecami. Skup uwagę dziecka i wydaj mu polecenie: „Przynieś mi... (nazwa przedmiotu zza krzesła)". Pomóż dziecku w dosięgnięciu nazwanego przez ciebie przedmiotu i zastosuj system nagradzania. Po trzech próbach zabierz jeden z obiektów, lecz nie pozwól, aby dziecko zorientowało się, co robisz. Następnie poproś je: „Przynieś mi... (nazwa usuniętego przedmiotu)". Gdy tylko dziecko rozpocznie poszukiwania rzeczy za krzesłem zadaj pytanie: „Gdzie jest...?". Po pytaniu przedstaw dziecku odpowiedź: „Tu jest...!". Pokaż dziecku brakującą rzecz. Po paru próbach ponownie zacznij pytać o rzeczy, które nie zostały przez ciebie zabrane. W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Na zakończenie nagradzaj tylko bezbłędne odpowiedzi. W trakcie trwania programu postaraj się zmieniać prezentowane dziecku przedmioty.

2. Podczas zabawy — zorganizuj taką grę, w której dziecko powinno uzupełnić brakujące elementy (np. puzzle). Przed rozpoczęciem zabawy usuń jeden z ele­mentów. Potem zachęć dziecko do ułożenia puzzli. Gdy dziecko zorientuje się, że brakuje jednego z elementów, pomóż mu w sformułowaniu pytania: „Gdzie jest...?". Następnie zaprezentuj odpowiedź: „Tu jest...!". Pokaż dziecku braku­jącą rzecz. W trakcie trwania sesji zmniejszaj podpowiedzi. Początkowo nagra­dzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Materiały: obiekty.

Sugerowane warunki pracy: nazywanie obiektów; celowe ukrywanie przed­miotów; powtarzanie pewnych czynności.

Pomocne wskazówki: Przedstaw dziecku model odpowiedzi ustnej. Wykorzy­staj procedurę opóźniania podpowiedzi w czasie. Za każdym razem zwiększaj odstęp pomiędzy przedstawieniem dwóch odpowiedzi co 2 sekundy.

Instrukcja	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
(1) „Przynieś mi..." (2) Bez wydawania instrukcji	(1-2) „Gdzie jest...?"
1.
2.

Uwaga: Staraj się aranżować pewne sytuacje w sposób jak najbardziej natural­ny (np. schowaj dziecku buciki lub kurtkę przed wyjściem na spacer).

PROGRAM: ZAIMKI („JA" I „TY")

Procedura programowa:

1. „Ja" - podpowiedz dziecku, by wykonało prostą czynność (np. klaśnięcie w dłonie) i zapytaj: „Co robisz?". Pomóż dziecku w udzieleniu odpowiedzi uży­wając właściwego zaimka („Klaszczę w ręce"). W trakcie trwania sesji zmniej­szaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

2. „Ty" - usiądź naprzeciw dziecka. Skup jego uwagę i zaprezentuj prostą czynność (np. klaśnij w dłonie). Zapytaj: „Co ja robię?". Pomóż dziecku w na­zwaniu czynności z użyciem prawidłowego zaimka: „Ty klaszczesz w dłonie". W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

3. Wymiennie „ja" i „ty" - podpowiedz dziecku, aby wykonało dowolną czynność (np. podaj dziecku sok do wypicia) i jednocześnie zrób inną czynność (np. zjedz ciastko). Zadaj dziecku odpowiednie pytanie: „Co ja robię?" lub też: „Co ty robisz?". Początkowo pomóż dziecku w daniu odpowiedzi na pytanie o twoją czynność (czyli: „Tyjesz ciastko"), a następnie na czynność wykonywaną przez dziecko („Ja piję sok"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpo­wiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Sugerowane warunki pracy: określenie czynności, przedmiotów i zaimków (mój i twój).

Pomocne wskazówki: zaprezentuj właściwą odpowiedź i wykorzystaj proce­durę opóźniania podpowiedzi w czasie.

Pytanie	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
(1) „Co ty robisz?" (2) „Co ja robię?" (3) Wymiennie 1 lub 2	(1) Określenie czyn- ności wykonywanej przez dziecko z uży- ciem odpowiedniego zaimka ,Ja..." (2) Określenie, co ty robisz z użyciem od- powiedniego zaimka „Ty..." (3) Wymiennie 1 lub 2
1. Ja...
2. Ty...
3. Na przemian „Ja" i „Ty"

Uwaga: Staraj się, aby dziecko używało zaimków w naturalnych wypowie­dziach.

PROGRAM: ZAIMKI („ON" LUB „ONA")

Procedura programowa:

1. „On" lub „jego" - poproś jakiegoś mężczyznę o wykonanie przed dziec­kiem dowolnej czynności. Zadaj pytanie: „Co robi...?" (np. „Co robi Adam?"). Pomóż dziecku w udzieleniu odpowiedzi, jaką czynność dana osoba wykonuje, nie zapominając o użyciu odpowiedniego zaimka („Adam klaszcze w dłonie"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj naj­trafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

1. „Ona" lub „jej" - poproś jakąś dziewczynę z twojej rodziny o wykonanie dowolnej czynności. Zapytaj następnie dziecko: „Co robi...?" (np. „Co robi Mary?"). Pomóż dziecku w odpowiedzi na to pytanie, nie zapominając o użyciu prawidłowego zaimka (np. „Ona klaszcze w dłonie"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakoń­czenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

2. Na przemian „on" i „ona" - powtórz czynności z (1) i (2). Pomóż dziecku w prawidłowym zareagowaniu na zadane pytania. W trakcie uzyskiwania po­stępów zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Na zakończenie nagradzaj tylko bezbłędne odpowiedzi.

Sugerowane warunki pracy: nazywanie członków rodziny, czynności, przed­miotów, płci i zaimków (ja, ty, mój, twój).

Pomocne wskazówki: Przedstaw dziecku prawidłową odpowiedź i zastosuj system opóźniania podpowiedzi w czasie.

Pytanie	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
(1) „Co robi...?" (2) „Co robi...?" (3) Zamiennie 1 lub 2	(1) Opis czynności wykonywanej przez mężczyznę „On..." (2) Opis czynności wykonywanej przez kobietę „Ona..." (3) Zamiennie 1 lub 2
1.
2.
3.

Uwaga: Możesz również wykorzystać zdjęcia chłopców i dziewczynek wykonu­jących dowolne czynności.

PROGRAM: ODPOWIEDZI NA PYTANIA OGÓLNE

Procedura programowa: usiądź na krześle naprzeciw dziecka i skup jego uwa­gę. Zadaj mu jedno z pytań na ogólne tematy rozwojowe. Podaj dziecku popraw­na odpowiedź. W trakcie upływu czasu zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Począt­kowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Materiały: Przedmioty potrzebne do zadawania odpowiednich pytań (patrz tabela poniżej).

Sugerowane warunki pracy: dziecko powinno już opanować receptywne i ekspresywne programy, które są bardzo przydatne w tym przypadku.

Sugerowane tematy pytań	Przykładowe reakcje
Temat: Zwierzęta 1. „Co mówi...?" 2. „Kto mówi...?" 3. „Co robi...?" 4. „Gdzie żyje...?"	1. Pies / hau, hau 2. Hau, hau / pies 3. Pies / szczeka 4. Krowa / na farmie
Temat: Kolory 1. „Jakiego koloru jest...?" 2. „Pokaż mi coś, co jest..."	1. Słońce / żółtego 2. Żółte / słońce
Temat: Ludzie różnych profesji 1. „Co robi...?" 2. „Kto...?"	1. Strażak / gasi pożar 2. Gasi pożar / strażak
Temat: Święta 1. „Jakie święto mamy w...?" 2. „Kiedy jest..." 3. „Co robimy na...?"	1. Grudzień / Boże Narodzenie 2. Boże Narodzenie / grudzień 3. Święto Dziękczynienia / indyk
Temat: Cechy charakterystyczne 1. „Jak smakuje...?" 2. „Powiedz mi, co ma smak...?" 3. „Jaki jest...?" 4. „Powiedz mi, co jest... w dotyku?" 5. „Powiedz mi, co jest...?"	1. Cukierek / słodki 2. Kwaśny / cytryna 3. Śnieg / zimny 4. Miękki / bawełna 5. Duże / słoń
Temat: Pory roku 1. „Wymień 4 pory roku" 2. „Kiedy pada...?" 3. „Co się dzieje...?" 4. „Powiedz mi, co robisz...?"	1. Zima, wiosna, lato, jesień 2. Śnieg / zima 3. Jesień / liście spadają z drzew 4. Lato / pływam
Temat: Pytania ogólne 1. „Co świeci na niebie w nocy?" 2. „Co znoszą kury?" 3. „Ile dni ma tydzień?"	1. Księżyc 2. Jaja 3. Siedem

Uwaga: Na każde z pytań możesz przygotować sobie odpowiednie ilustracje lub przedmioty (np. kiedy pytasz o święta możesz pokazać dziecku choinkę).

PROGRAM: OPIS RYSUNKÓW PEŁNYM ZDANIEM

Procedura programowa: usiądź na krześle przodem do dziecka i skup jego uwagę. Przedstaw jeden z rysunków i poproś: „Powiedz mi, co widzisz na obraz­ku?" Pomóż dziecku w opisaniu rysunku całymi zdaniami (np. „Dziewczynka czyta książkę"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę odpowiedzi. Początko­wo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Materiały: rysunki i zdjęcia.

Sugerowane warunki pracy: nazywanie obiektów, członków rodziny, czynno­ści, płci, powtarzanie czynności.

Pomocne wskazówki: przedstawienie opisu rysunku.

Instrukcja: „Powiedz mi, co widzisz na obrazku?"	Reakcja: Opis rysun­ku pełnymi zdaniami	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.

Uwaga: Zrób zdjęcia przedstawiające członków rodziny, wykonujących dowol­ne czynności i naucz dziecko opisywać zdjęcia pełnymi zdaniami (np. „Tatuś robi hamburgery").

PROGRAM: OPISYWANIE CECH WYBRANYCH PRZEDMIOTÓW (W POLU WIDZENIA DZIECKA I POZA NIM)

Procedura programowa:

1. W polu widzenia - usiądź naprzeciw dziecka i skup jego uwagę. Pokaż dziecku wybrany przedmiot i poproś: „Powiedz mi coś o...'*. Pomóż dziecku w nazwaniu przedmiotu i przedstawieniu przynajmniej trzech cech charaktery­stycznych (np. „To jest wóz strażacki. Jest czerwono-biały, ma drabinę, a w środ­ku siedzi strażak"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpo­wiedzi.

2. Poza widokiem - usiądź na krześle naprzeciw dziecka i skup jego uwagę. Następnie zapytaj: ..Powiedz mi coś o..." (np. o jabłku). Pomóż dziecku w opisa­niu obiektu i jego cech, kategorii a także funkcji (np. „Jest czerwone, możemy je zjeść i to jest owoc"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpo­wiedzi.

Materiały: przedmioty. Sugerowane warunki pracy:

1. W polu widzenia - nazywanie przedmiotów, ich cech, funkcji i kategorii; powtarzanie czynności.

2. Poza widokiem - opisywanie przedmiotów na początku z pola widzenia dziecka, ich kategorii, funkcji i cech; powtarzanie czynności.

Pomocne wskazówki: przedstawienie opisu obiektu.

Instrukcja	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
(1) „Powiedz mi coś o..." (2) „Powiedz mi coś o..."	(1) Opis przedmiotów znajdujących się w po- lu widzenia dziecka (2) Opis przedmiotów poza polem widzenia dziecka
1. Przedmioty widzia­ne przez dziecko
2. Przedmioty spoza pola widzenia.

Uwaga: W trakcie trwania sesji musisz kształtować odpowiedzi dziecka (np. po­czątkowo rozpocznij od przedstawienia jednej cechy: „To jest czerwony samo­chód". Później wprowadź drugą cechę: „To jest czerwony samochód i ma cztery koła" itd.). Przedmioty spoza pola widzenia powinny być już znane dziecku z po­przednich opisów.

PROGRAM: PRZYPOMINANIE ZDARZEŃ (NATYCHMIASTOWE / Z PEWNYM OPÓŹNIENIEM)

Procedura programowa:

1. Natychmiast po wykonaniu czynności - poproś dziecko, aby udało się do wybranego pomieszczenia w domu i wykonało czynność adekwatną do miejsca (np. ,,Idź do łazienki i umyj ręce"). Możesz towarzyszyć dziecku w trakcie wy­konywania tego działania. Następnie wróćcie do punktu wyjścia i zadaj dziecku parę pytań na temat wykonanej czynności (np. „Gdzie byłeś?", „Co tam robi­łeś?", „Kogo tam widziałeś?"). Pomóż dziecku w udzieleniu odpowiedzi (np. „Byłem w łazience", „Myłem ręce", „Widziałem tam tatę"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

2. Z opóźnieniem w czasie - poproś dziecko, aby udało się do wybranego w domu miejsca i wykonało adekwatną do niego czynność (np. „Chodźmy do kuchni i zjedzmy ciastka z mlekiem"). Następnie powróćcie do pokoju wyjścio­wego. Zaaranżuj dziecku dowolnie wybraną grę (np. układanie puzzli). Po zaba­wie zapytaj dziecko o wcześniej wykonaną czynność w kuchni (np. „Gdzie by­liśmy przed układaniem puzzli?", „Co robiliśmy w kuchni?", „Czy ktoś był w kuchni?"). Pomóż dziecku w udzieleniu odpowiedzi na zadane pytania. W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Sugerowane warunki pracy:

1. Nazywanie pokoi, czynności i użycie prawidłowej formy czasu.

1. Przypominanie zdarzeń zaraz po ich wykonaniu, streszczanie opowiedzia­nych historii i opisywanie przedmiotów spoza widoku dziecka.

Pomocne wskazówki: przedstawienie poprawnych odpowiedzi.

Pytania	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
(1-2) Pytania na temat zaistniałych zdarzeń	(1-2) Odpowiadanie na pytania
1. Bez opóźnienia
2. Z opóźnieniem

Uwaga: W miarę uzyskiwanych postępów możesz zrezygnować z ustnego instruowania dziecka. Możesz tylko poprowadzić dziecko do łazienki, pomóc mu umyć dłonie, a następnie wrócić do pokoju i zadawać pytania. Nie zapominaj o tym, aby przypominać dziecku w trakcie dnia o wykonanej czynności i jedno­cześnie powtarzać zadawanie pytań. Jeśli dziecko ma problemy z pytaniami, mo­żesz na początku ograniczyć się do zadawania jednego pytania: „Gdzie byłeś?". Później stopniowo wprowadzaj dodatkowe pytania.

PROGRAM: ODPOWIADANIE NA PYTANIA TYPU „GDZIE?"

Procedura programowa: usiądź na krześle naprzeciw dziecka. Skup jego uwa­gę i zapytaj: „Gdzie...?" (np. „Gdzie jest lodówka?"). Pomóż dziecku w udziele­niu odpowiedzi (np. „w kuchni"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę pod­powiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Sugerowane warunki pracy: nazywanie przyimków, pokoi i funkcji przedmio­tów.

Pomocne wskazówki: przedstaw poprawną odpowiedź.

Przykład: „Gdzie...?"	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
1. „Gdzie śpisz?"
2. „Gdzie kąpiesz się?"
3. „Gdzie gotujesz obiad?"
4. „Gdzie mieszkasz?"
5. „Gdzie kupujesz wa­rzywa?"
6. „Gdzie możesz zna­leźć piec?"
7. „Gdzie pracuje twoja mama?"
8. „Gdzie możesz pójść, aby pobawić się na huśtawce?"
9. „Gdzie chodzisz do szkoły?"
10. „Gdzie możesz zo­baczyć lwa?"
11. „Gdzie możesz po­pływać?"
12. „Gdzie idziesz, jeśli jesteś chory?"
13. „Gdzie kupujesz książki?"
14. „Gdzie kupujesz hamburgery i frytki?"
15. „Gdzie idziesz ści­nać włosy?"

Uwaga: Jako podpowiedzi możesz użyć rysunki, przedstawiające odpowiednie miejsca.

/

PROGRAM: FUNKCJE POMIESZCZEŃ Procedura programowa:

1. Nazywanie pokoi ze względu na ich funkcje - usiądź na krześle naprzeciw dziecka. Skup jego uwagę i zapytaj: ,,W którym pokoju śpisz?". Pomóż dziecku w nazwaniu tego pokoju. W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpo­wiedzi.

2. Identyfikacja funkcji pokoi - usiądź na krześle naprzeciw dziecka. Skup jego uwagę i zapytaj: ,,Co robisz w... (pomieszczenie)?" (np. ,,Co robisz w kuch­ni?"). Pomóż dziecku w nazwaniu czynności, które możemy wykonać w określo­nym pomieszczeniu. W trakcie sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Sugerowane warunki pracy: nazywanie pokoi, funkcji różnych przedmiotów i wykonywanych czynności.

Pomocne wskazówki: przedstawienie poprawnej odpowiedzi.

Pytanie	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
(1) „W którym pomie- szczeniu...?" (2) „Co robisz w...?"	(1) Nazywanie pomie- szczeń (2) Nazywanie funkcji
1. Kuchnia/gotowanie
2. Sypialnia/spanie
3. Łazienka/kąpiel
4. Pokój dzienny/oglą­danie TV
5. Jadalnia/spożywanie posiłków
6. Pokój gościnny/oglą­danie TV
7. Pokój dziecinny/za­bawa

Uwaga: Jako podpowiedz do (1) wykorzystaj zdjęcia przedstawiające opisywane pomieszczenia.

PROGRAM: ODPOWIADANIE NA PYTANIA TYPU "KIEDY?"

Procedura programowa: usiądź na krześle naprzeciw dziecka. Skup jego uwa­gę i zadaj pytanie typu „kiedy...?" (np. „Kiedy chodzisz spać?"). Pomóż dziecku w udzieleniu odpowiedzi na to pytanie („wieczorem"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończe­nie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Sugerowane warunki pracy: rozpocznij od zadawania dziecku pytań typu: „kto...", „gdzie..." i „dlaczego...".

Pomocne wskazówki: przedstawienie poprawnej odpowiedzi.

PROGRAM: PRZEKAZYWANIE INFORMACJI

Procedura programowa: usiądź na krześle naprzeciw dziecka i skup jego uwa­gę. Następnie poproś je: „Idź i powiedz... (osoba)... (informacja)" (np. „Idź i po­wiedz mamie, że obiad jest już gotowy"). Pomóż dziecku w przybliżeniu się do wymienionej osoby, zwróceniu na dziecko jej uwagi i przekazaniu informacji (np. „Mamo, chodź na obiad"). W trakcie trwania sesji zmniejszaj liczbę podpo­wiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakończenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Sugerowane warunki pracy: powtarzanie czynności, wyrażanie prośby peł­nym zdaniem, wykonywanie dwustopniowych instrukcji.

Pomocne wskazówki: pomóż dziecku przybliżyć się do określonej osoby i przedstaw dziecku jego kwestię do powtórzenia.

Instrukcja: „Idź i powiedz"	Reakcja: Dziecko podchodzi do wybranej osoby i powtarza informację	Data wprowad zenia	Data opanowania czynności
1.
2.
3.
4.
5.
e.
7.
8.
9.
10.

Uwaga: Program rozpocznij od zadawania bardzo prostych pytań, np. „Idź i powiedz tatusiowi, że chcesz ciastko". Stopniowo zwiększaj stopień trudności pytań, np. „Idź i powiedz tacie, kogo widziałeś w parku". Staraj się zadawać pytania w jak najbardziej naturalnym kontekście.

PROGRAM: ZABAWA Z MARIONKTKAMI

Procedura programowa: usiądź z dzieckiem na podłodze. Połóż kilka marione­tek lub kolorowych zabawek. Podpowiedz dziecku, aby wybrało jedną z nich. Następnie nałóż na rękę inną marionetkę i zacznij „rozmowę" pomiędzy twoją zabawką a zabawką dziecka. Podpowiedz dziecku, aby odpowiadało w imieniu marionetki na zdawane pytania. W miarę otrzymywanych postępów w nauce zmniejszaj liczbę podpowiedzi. Początkowo nagradzaj najtrafniejsze, a na zakoń­czenie tylko bezbłędne odpowiedzi.

Materiały: marionetki.

Sugerowane warunki pracy: przekazywanie wiadomości między sobą, odpo­wiadanie na proste pytania i pytania na temat wiedzy ogólnej.

Pomocne wskazówki: powtarzaj często pytania lub podpowiadaj dziecku pra­widłowe odpowiedzi.

Pytanie skierowane do marionetki dziecka	Reakcja: Prawidłowa odpowiedź na pytanie skierowane do mario­netki dziecka	Data wprowad zenia	Data opanowania czynności
1.
2.
3.

Uwaga: Program ten zaplanowany został z myślą o wspólnej zabawie z rówieś­nikami. W późniejszym okresie naucz dziecko zadawania pytań twojej marionet­ce! Jeśli nie posiadasz w domu marionetek, możesz w tym celu wykorzystać różne lalki.

2

1

8

13

Przykładowe pytania	Reakcja	Data wprowadzenia	Data opanowania czynności
1. „Kiedy chodzisz spać?"
2. „Kiedy kąpiesz się?"
3. „Kiedy jesz obiad?"
4. „Kiedy chodzisz do szkoły?"
5. „Kiedy wstajesz?"
6. „Kiedy robi się ciem­no?"
7. „Kiedy wstaje słoń­ce?"
8. „Kiedy przychodzi babcia?"
9. „Kiedy chodzisz do doktora?"
10. „Kiedy masz uro­dziny?"

Uwaga: Możesz również zadawać swoje własne pytania z grupy „kiedy...".

---