JOANNA ZIMNOWODA

Kolegium Karkonoskie w Jeleniej Górze

Opozycja homo – animal w ekspresywnych

zwrotach jêzykowych

Jak wiadomo, jêzyk mo¿e byæ traktowany nie tylko jako œrodek wyrazu

i przekazu informacji, lecz tak¿e jako twór zawieraj¹cy pewien dorobek kultu-

rowy. Jest on te¿ noœnikiem, przekaŸnikiem i rezerwuarem wszelkich wartoœci,

ocen oraz norm postêpowania, wokó³ których koncentruj¹ siê zachowania, dzia-

³ania, przekonania oraz system etyczno-normatywny danej spo³ecznoœci. W tym

konkretnym przypadku trzeba jednak uwypukliæ fakt, ¿e jêzyk jest przede wszy-

stkim zapisem przyjêtych w danej kulturze sposobów konceptualizacji i katego-

ryzacji rzeczywistoœci. Interesuj¹ce w tym wzglêdzie jest kognitywne i pragma-

tyczne podejœcie do jêzyka, proponowane m.in. przez Ronalda Langackera, Joh-

na L. Austina, Johna R. Searle’a czy Jurija Apresjana. Postuluj¹ oni, aby

odró¿niæ w leksykalnych definicjach poszczególnych wyrazów to, co nale¿y do

semantyki („obiektywne w³aœciwoœci i cechy desygnatów, przyswajane dziêki

kontaktowi miêdzy pojêciami a przedmiotami, do których odnosi siê dany znak

jêzykowy”

1

), od tych cech, które nale¿¹ do pragmatyki („pochodz¹ce od spo-

³ecznoœci pos³uguj¹cej siê danym jêzykiem, a wyra¿aj¹ce stosunek emocjonal-

no-subiektywny poszczególnych cz³onków tej spo³ecznoœci do oznaczanych

przez znaki jêzykowe desygnatów”

2

). W³aœnie w teorii kognitywnej ujêtej z per-

spektywy pragmatyczno-lingwistycznej najw³aœciwsze by³oby umieszczenie

i sklasyfikowanie wszelkich ekspresywnych zwrotów jêzykowych. Moglibyœmy

je zaliczyæ do illokucyjnych aktów mowy implikuj¹cych intencje nadawcy.

O ekspresywnej funkcji jêzyka mówi siê zwykle mimochodem, przy okazji oma-

wiania innych, bardziej „donios³ych” jego funkcji. Trzeba przy tym stwierdziæ,

¿e ekspresywnoœæ w po³¹czeniu z nieoficjalnoœci¹, niespecjalistycznoœci¹, uzu-

alnoœci¹ to g³ówne cechy wyró¿niaj¹ce jêzyk potoczny z jêzyka ogólnego. Tak

wiêc ekspresywne akty mowy nale¿y rozpatrywaæ z pozycji opisu jêzyka po-

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2530

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 15 • Wroc³aw 2003

1

J. Anusiewicz, Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wroc³aw 1994, s. 155.

2

Ibidem, s. 156.

tocznego, szczególnie w jego rejestrze kolokwialnym (emocjonalnym). Najwa¿-

niejsze cechy kolokwialnej odmiany jêzyka mo¿na by wiêc uznaæ tak¿e za

charakterystyczne cechy ekspresywnych aktów mowy. Wœród tych cech najwa¿-

niejszymi s¹:

a. bezpoœrednioœæ, spontanicznoœæ jêzykowa;

b. antropocentryzm i zwi¹zany z nim subiektywizm w widzeniu œwiata;

c. fizykalizm i biologizm w postrzeganiu cz³owieka;

d. empiryzm (konkretnoϾ, faktualnoϾ);

e. utylitaryzm, praktyczno-¿yciowy punkt widzenia; ocenianie rzeczywisto-

œci pod k¹tem potrzeb konkretnego cz³owieka, wed³ug jego zdolnoœci percepcyj-

nych;

f. spora frekwencja wyra¿eñ porównawczych, metaforycznych, frazeologi-

zmów, eufemizmów opartych g³ównie na stereotypach (wa¿ne jest nie ekstensjo-

nalne, sprawdzalne w rzeczywistoœci znaczenie leksemu, ale jego znaczenie in-

tencjonalne, odsy³aj¹ce do wyobra¿eñ i konotacji);

g. rozbudowana synonimia (co zwi¹zane jest ze skupieniem siê leksyki po-

tocznej na jednym krêgu tematycznym, jakim jest cz³owiek i jego najbli¿sze oto-

czenie)

3

.

W artykule tym znajd¹ siê przyk³ady odnosz¹ce siê do wszystkich wymie-

nionych tu cech, ale z wiêkszoœci zebranego materia³u leksykalnego wy³ania siê

antropocentryzm w postrzeganiu i w ekspresywnym nazywaniu rzeczywistoœci.

Zajmowanie siê ekspresywn¹ stron¹ jêzyka nie s³u¿y rozpowszechnianiu, przy-

zwalaniu na stosowanie tzw. s³ownictwa brzydkiego (termin Jadwigi Kowaliko-

wej

4

). Takie prace maj¹ s³u¿yæ celowi poznawczemu – rejestracji i interpretacji fak-

tów jêzykowych. Wyrazy takie wykorzystywane s¹ z ogromn¹ czêstotliwoœci¹

w tzw. ¿ywej mowie przez niema³¹ czêœæ spo³eczeñstwa. U¿ywane s¹ spontanicz-

nie, co mo¿e œwiadczyæ o przejawie ca³kowitego braku samokontroli mówi¹cych.

W artykule tym zostanie po³o¿ony nacisk na ekspresywy negatywne (wulgaryzmy,

przekleñstwa, wyzwiska, eufemizmy wulgarne), gdy¿ stanowi¹ one wiêkszoœæ ca-

³ej klasy s³ownictwa emocjonalnego. Inne rodzaje ekspresywów (zdrobnienia, spie-

szczenia, przydomki, przezwiska) bêd¹ tu omówione marginalnie.

Wœród ca³ego s³ownictwa ekspresywnego, dotycz¹cego opozycji homo –

animal niewiele jest wyrazów o ekspresywnoœci implicytnej. Wiêkszoœæ stano-

wi¹ wyrazy o ekspresywnoœci eksplicytnej, wœród których z kolei mniej jest le-

ksemów motywowanych formalnie (to jest ekspresywnie nacechowanych mor-

104

JOANNA ZIMNOWODA

3

Klasyfikacja czêœciowo zaczerpniêta z art. J. Bartmiñskiego, Styl potoczny jako centrum sy-

stemu stylowego jêzyka, [w:] Synteza w stylistyce s³owiañskiej, pod red. S. Gajdy, Opole 1991,

s. 33–48.

4

J. Kowalikowa, Znaczenie i funkcja wyrazów tzw. brzydkich we wspó³czesnej polszczyŸnie

mówionej, [w:] Wspó³czesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), pod red.

Z. Kurzowej, W. Œliwiñskiego, Kraków 1994, s. 107.

femami, np. kiciuœ, krówsko itp.), wiêcej zaœ neosemantyzmów (wyrazów mo-

tywowanych znaczeniowo), opartych g³ównie na metaforyzacji (zmianach

w sferze znaczenia leksykalnego, np. baran

ÿcz³owiek g³upi’, krowa ÿpogardli-

wie o kobiecie’). Poniewa¿ prawie ca³y zasób s³ownictwa ekspresywnego

(podobnie jak i potocznego) odnosi siê do cz³owieka, dlatego te¿ przyk³ady gru-

powaæ bêdê w pola tematyczne, zaczerpniête ze S³ownika polszczyzny potocz-

nej Janusza Anusiewicza i Jacka Skawiñskiego. Wœród przyk³adów znajd¹ siê

te¿ argotyzmy, gdy¿ obserwuje siê coraz czêstszy „przep³yw” wyrazów ¿argo-

nowych (szczególnie z gwary przestêpczej, ¿o³nierskiej i m³odzie¿owej) do ca-

³ego jêzyka potocznego.

1. Pole leksykalno-semantyczne: cz³owiek

W grupie tej znajduje siê wiêkszoœæ przyk³adów, co potwierdza fakt jêzyko-

wego antropocentryzmu. Ekspresywizmy z tego pola semantycznego to przede

wszystkim: eufemizmy (tak¿e wulgarne), potocyzmy (wulgarne, obraŸliwe, lek-

cewa¿¹ce, grubiañskie, pogardliwe), wyzwiska i wulgaryzmy (g³ównie obycza-

jowe, zwi¹zane z anatomi¹ cz³owieka, jego ¿yciem seksualnym, czynnoœciami

fizjologicznymi). Charakteryzowanie cz³owieka i jego otoczenia za pomoc¹ nazw

zwierz¹t i zwi¹zanych ze zwierzêcym trybem ¿ycia jest zjawiskiem bardzo re-

gularnym i wyrazistym. S¹ to na ogó³ charakterystyki jednostronne, jednokierun-

kowe – wi¹¿¹ siê z negatywnym wartoœciowaniem.

1.1. Czêœci cia³a cz³owieka

1.1.1. G³owa, usta to m.in. – ³eb, morda, ryj (œwiñski), pysk, papuga, szcze-

kaczka, gêba, paszcza, dziób, k³apacze; we frazeologizmach: patrzeæ spode ³ba,

strzeli³o coœ do ³ba, wodziæ / braæ siê za ³by, wzi¹æ kogoœ za mordê, stuliæ / za-

mkn¹æ mordê / paszczê / jadaczkê, dostaæ w ryj, mieæ niewyparzon¹ gêbê, zapo-

mnieæ jêzyka w gêbie, byæ mocnym w gêbie, morda w kube³ itp.

1.1.2. Inne czêœci cia³a – kopyta ÿnogi’, ozór ÿjêzyk’, kuper/zad/podogonie /

odw³ok ÿtylna czêœæ cia³a’, du¿e uszy / uszy jamnika lub spaniela ÿbiust’, kud³y /

wszarz ÿw³osy’, k³y ÿzêby’ itp.

1.1.3. Mêskie narz¹dy p³ciowe – ekspresywne zwroty to przede wszystkim

eufemizmy oparte na metaforyce (czêsto jeszcze staropolskiej, ludowej). S³ow-

nictwo erotyku ludowego przynosi takie eufemistyczne okreœlenia, jak np.: gê-

sia szyja, ogon, koñ, ptak, ptaszek (leksemy kot, ogon spotykamy ju¿ we fra-

szkach Kochanowskiego). Inne nazwy to m.in.: w¹¿, jamnik, dziobak, pyton, ro-

bak / robaczek, ¿uraw i inne

5

.

Opozycja homo – animal w ekspresywizmach

105

5

Wiêkszoœæ przyk³adów eufemizmów zaczerpniêto z pracy A. D¹browskiej, Eufemizmy

wspó³czesnego jêzyka polskiego, Wroc³aw 1994.

1.1.4. ¯eñskie narz¹dy p³ciowe – s¹ to czêsto jeszcze staropolskie okreœle-

nia eufemistyczne, np.: bóbr, mysz / myszka, obora, mruczek, futerko, futrzaczek,

dziupla i inne.

1.2. Czynnoœci ¿yciowe cz³owieka

1.2.1. Akty seksualne – znamienne, ¿e nazwy zwierz¹t s¹ wykorzystywane

do okreœlenia pozycji seksualnej (np. na pieska, jeŸdziæ na koniu itd.). Wœród eu-

femizmów ludowych spotykamy np. jeleñ pije wodê, napaœæ / napoiæ koniczka,

zapuœciæ ¿urawia, wychêdo¿yæ, rozkulbaczyæ. Inne okreœlenia odzwierzêce to np.:

ktoœ bzyka / dziobie / chêdo¿y / uje¿d¿a kogoœ, gruchaæ, bzykaæ siê, gziæ siê i in-

ne. Na okreœlenie aktu onanizowania u¿ywa siê zwrotów: trzepaæ / waliæ / biæ /

r¹baæ konia.

1.2.2. Akty fizjologiczne, przemiana materii – to g³ównie metaforyczne eu-

femizmy, np. zmieniæ wodê szczupakowi, strzeliæ kreta, puszczaæ / zrzucaæ pawia,

puszczaæ tchórza / pszczó³kê / b¹ka, wyprowadziæ jamnika / kreta / wê¿a i inne.

1.2.3. Czynnoœci zwi¹zane przede wszystkim z mówieniem i jedzeniem – s¹

to g³ównie ekspresywne zwroty potoczne (wulgarne, obraŸliwe, pogardliwe), np.:

– mówiæ: jazgotaæ, burkn¹æ, burczeæ, beczeæ, dogryzaæ, trzaskaæ dziobem, gda-

kaæ, gderaæ, drzeæ mordê, wyæ, kwiczeæ, kwêkaæ, rechotaæ, r¿eæ, u¿eraæ siê z kimœ,

pyskowaæ, skrzeczeæ, ryczeæ, warczeæ, brzêczeæ, wy- / krakaæ, ob- / od- / szczekaæ;

– jeœæ: paœæ siê, oraz ¿reæ z ró¿nymi formantami (ob- / wy- / prze- / za- / po- /

¿eraæ);

– piæ: wytr¹biæ, wy- / ¿³opaæ.

Nazwy posi³ków czy przyborów do ich spo¿ywania tak¿e s¹ deprecjonowa-

ne okreœleniami ze œwiata zwierz¹t, np.: koryto / ¿³ób ÿtalerz’, wy¿erka ÿjedze-

nie’, œwiniarnia ÿo kasynie, miejscu, gdzie ¿o³nierze spo¿ywaj¹ posi³ki’.

1.2.4. Pozosta³e czynnoœci – doiæ kogoœ ÿwykorzystywaæ kogoœ’, roz- / in-

dyczyæ siê, zacietrzewiæ siê, pchaæ siê z ³apami, przygruchaæ kogoœ, wydziczaæ

siê, wy- / wêszyæ coœ, skamleæ ÿprosiæ o coœ w sposób uni¿ony’, z- / je¿yæ siê ÿde-

nerwowaæ siê’, ujeleniæ kogoœ ÿoszukaæ’.

1.3. Œmieræ i umieranie

W tym polu najpe³niej uwidacznia siê karykaturalny wrêcz antropocentryzm.

Mówienie o œmierci cz³owieka przy u¿yciu wyrazów „odzwierzêcych” jest jed-

n¹ z najgorszych form deprecjonowania ludzkiej wartoœci. Dlatego takie zwro-

ty, jak: bekn¹æ, zdychaæ, zdechn¹æ, odwaliæ kitê, wyci¹gn¹æ kopyta, wykopyrt-

n¹æ siê, paln¹æ sobie w ³eb, s¹ odbierane bardzo negatywnie.

1.4. Stany psychiczne cz³owieka i cechy jego charakteru

Mamy tu przede wszystkim ró¿ne „odzwierzêce” okreœlenia ludzkiej g³upoty,

naiwnoœci, niezaradnoœci, nieszczeroœci, powolnoœci, pod³oœci itd. Na przyk³ad:

106

JOANNA ZIMNOWODA

– ÿktoœ niespe³na rozumu’ to m.in.: baran (zbaranieæ), osio³ (dardanelski),

gêœ, ba¿ant, kurzy / ptasi mó¿d¿ek, bawó³, dziecko mamuta, koñ bo¿y, ³oœ, pa-

tron, na którym Chrystus wje¿d¿a³ do Jerozolimy, wo³ek, przymu³, czy w zwi¹z-

kach frazeologicznych: mieæ myszki w g³owie, mieæ kota, mieæ koñskie okulary

ÿo braku szerszych horyzontów’;

– ÿktoœ pod³y’ to m.in.: padalec, klêpa (stara), bydlak, bydlê, œwinia, œwin-

tuch, kwiczo³, chrum-chrum, kole¿anka czworono¿na, gad, ¿mija, wydra, suka,

gnida, fl¹dra, krowa (stara), ma³pa (-iszon), ropucha (stara), kwoka, sêp, sukin-

syn, sukinkot, psi syn i inne;

– ÿktoœ naiwny’ to m.in.: jeleñ, baranek, cielê, ba¿ant, tr¹ba, kozio³ ofiarny,

g¹ska itp.;

– ÿinne przywary ludzkie’: mu³ ÿktoœ powolny’, wó³ roboczy ÿcz³owiek da-

j¹cy siê wykorzystywaæ’, kura domowa, œlimak (œlimaczyæ siê), mieæ wê¿a w kie-

szeni ÿo kimœ sk¹pym’, paw, czarna owca, szczwany / farbowany lis ÿo kimœ fa³-

szywym’, œwiêta krowa ÿktoœ, kogo nie mo¿na krytykowaæ’, wilk ÿcz³owiek nie-

ufny: patrzeæ wilkiem’, ryba (zimna) ÿo kobiecie bez uczuæ’, miêczak,

moczymorda / moczygêba ÿo nadu¿ywaj¹cym alkoholu’, œwiñski blondyn, œwiñ-

skie oczka, kaszalot / wieloryb ÿo kimœ brzydkim’ itp.

1.5. Wygl¹d zewnêtrzny cz³owieka

Przewa¿aj¹ tu negatywne okreœlenia, dotycz¹ce ró¿nych mankamentów uro-

dy, wygl¹du, np.:

– ÿktoœ zbyt wysoki’: ¿uraw, czapla, ¿yrafa, bocian;

– ÿktoœ zbyt niski’: pch³a, ¿aba, glista;

– ÿktoœ zbyt chudy’: szkapa, œledzik;

– ÿktoœ zbyt gruby’: s³oñ (balet s³oni), bysio(r), hipopotam, koby³a, krówsko;

– ÿktoœ m³ody wiekiem’: to g³ównie deprecjonuj¹ce, gwarowe okreœlenia

dziecka, np.: szczeniak, szczeniara, zwierzê ÿo m³odej, atrakcyjnej dziew-

czynie’.

2. Pole leksykalno-semantyczne:

cz³owiek i inni ludzie

W polu tym wiêkszoœæ stanowi¹ wyrazy wystêpuj¹ce w funkcji nazw w³a-

snych, apelatywów (najczêœciej bêd¹cych wyzwiskami) oraz grupy czasowni-

ków okreœlaj¹cych stosunki miêdzyludzkie. Niewiele jest okreœleñ narodowo-

œci, które wykorzystywa³yby nazwy zwierz¹t (np. ¿abojad ÿo Francuzie’). Wiê-

cej jest za to terminów zawodowych, choæ w du¿ej mierze s¹ to ekspresywne

argotyzmy, np.: niebieski ptak / pies goñczy ÿgw. przest. – o policjancie’, kanar

Opozycja homo – animal w ekspresywizmach

107

ÿpotocz. – o kontrolerze MPK’, burek ÿgw. przest. – ch³op ze wsi’, szakal ÿgw.

nark.– handlarz’, nietoperz ÿgw. stud. – student zaoczny’, kot / kociarstwo

ÿgw. ¿o³. – m³ody ¿o³nierz’

6

. Rozbudowany jest system odzwierzêcych okreœleñ

przestêpców w ich w³asnej gwarze, a opieraj¹cy siê na doœæ obiektywnych, ³a-

two rozpoznawalnych metaforach, np.: orze³ ÿdoœwiadczony z³odziej’, paj¹k

ÿkradn¹cy po strychach’, ptak ÿogólnie o przestêpcy’, s³oñ ÿsprawca rozboju’,

szakal / hiena ÿkradn¹cy z grobowców’, wydra ÿkradn¹cy przez wyrwanie rze-

czy z rêki ofiary’, wataha ÿgrupa przestêpcza’. Znamienne, ¿e wyraz cz³owiek

czy okreœlenie nasz cz³owiek funkcjonuj¹ w gwarze przestêpczej (choæ nie tyl-

ko) wy³¹cznie w odniesieniu do wspólników. Ofiary przestêpstw, ludzi zwi¹za-

nych z wymiarem sprawiedliwoœci czy inne osoby okreœla siê nazwami odzwie-

rzêcymi o bardzo negatywnych konotacjach, np: baran ÿofiara kradzie¿y’, jeleñ

ÿcz³owiek obcy; ofiara przestêpstwa’, gad ÿpolicjant, sêdzia’, osio³ ÿofiara kra-

dzie¿y, klient prostytutki’, piesek ÿdonosiciel’, ¿³ób / ba¿ant ÿch³op, wiêzieñ ze

wsi’, warcho³ ÿwartownik’.

W polu tym chcia³abym jednak wyró¿niæ kilka krêgów tematycznych zawie-

raj¹cych powszechnie znane s³ownictwo potoczne o zabarwieniu ekspresywnym.

2.1. Nazwy zawodów, funkcji, ról spo³ecznych

Okreœleñ, które nie by³yby typowymi argotyzmami, jest w tej grupie niezbyt

wiele. Przewa¿aj¹ wyrazy nazywaj¹ce najstarszy zawód œwiata, czêsto bêd¹ce eu-

femizmami s³owa kurwa

7

.

2.1.1. Kobieta uprawiaj¹ca najstarszy zawód œwiata to m.in.: biedronka, æma

(nocna), koby³a ÿprostytutka doœwiadczona’, kuna, mewka ÿprostytutka w mie-

œcie portowym’, pszczó³ka ÿwytworna prostytutka’, papuga ÿprostytutka w gw.

¿egl.’, sikora, wilczyca ÿzniszczona, doœwiadczona prostytutka’ i wiele innych.

Ciekawe, ¿e o klientach owych pañ mówi siê, u¿ywaj¹c nazw odzwierzêcych,

uznawanych za najbardziej pejoratywne, np.: osio³, jeleñ. Mieszkanie prostytut-

ki to w gw. przest. ma³pi gaj.

2.1.2. Inne okreœlenia zawodów spotkaæ mo¿na w odniesieniu do sportow-

ców: bocian ÿzawodnik bez refleksu’, jeleñ ÿniedoœwiadczony zawodnik’, orze³

ÿzawodnik wyró¿niaj¹cy siê’. Do innych, nielicznych zwrotów nazywaj¹cych za-

wody nale¿¹ m.in.: papuga ÿpotocz. okreœlenia adwokata’, wrona / ksi¹dz sami-

108

JOANNA ZIMNOWODA

6

Argotyzmy zaczerpniêto w wiêkszoœci ze S³ownika argotyzmów Stanis³awa Kani (Warszawa

1995). Z tego Ÿród³a pochodz¹ te¿ skróty: gw. przest. (gwara przestêpcza), gw. ¿o³. (gwara ¿o³nier-

ska), gw. nark. (gwara narkomanów), gw. stud. (gwara studencka).

7

Eufemizmy zaliczam do ekspresywnych aktów mowy, gdy¿, jak zauwa¿y³a ju¿ A. D¹brow-

ska, przez to, ¿e zastêpuj¹ jakieœ zwroty, wyrazy – wartoœciuj¹ te¿, zwykle negatywnie, zjawiska,

które te zast¹pione wyrazy nazywaj¹; zob.: A. D¹browska, Eufemizmy mowy potocznej, [w:] Po-

tocznoœæ w jêzyku i kulturze, pod red. J. Anusiewicza, F. Nieckuli, Jêzyk a Kultura, t. 5, Wroc³aw

1992, s. 120.

ca ÿpotocz. o zakonnicy’, paj¹k ÿpotocz. policjant tzw. radarowy’, myszy / nie-

bieskie ptaszki / niebieskie pieski ÿnazwy policjantów’.

2.2. Okreœlenia ludzi nazywanych ze wzglêdu

na ich cechy charakterystyczne

Czêsto s¹ to okreœlenia grubiañskie, pogardliwe, obraŸliwe. Ludzie inni s¹

najczêœciej obiektem negatywnych charakterystyk i wartoœciowañ. Mo¿na tu wy-

ró¿niæ kilka grup tematycznych, z których chyba najliczniejsz¹ stanowi¹ pogar-

dliwe nazwy kobiet (najczêœciej starych).

2.2.1. Nazwy kobiet – krowa (œwiêta / g³upia / stara), ma³pa (pod³a / wred-

na / stara), wydra, cielê, fl¹dra, suka, gêœ (g³upia), tr¹ba (stara), koby³a (stara),

ropucha, osa, pijawka, ¿mija, szczeniara / koza ÿo m³odej dziewczynie’.

2.2.2. Nazwy mê¿czyzn – pies z kulaw¹ nog¹ ÿnikt’, baran, byczek, bydlak,

truteñ, samiec (bal samców), gad, jeleñ, ba¿ant, byk (stary), koñ (stary), mu³,

padalec, psi syn, sukinsyn, sukinkot, prosiê, œwinia, wszarz, wieprz (t³usty, spa-

siony), rogacz itp. Osobn¹ grupê stanowi¹ okreœlenia mê¿czyzn o du¿ym po-

pêdzie seksualnym, np. ogier, koñ, buhaj, byczek rozp³odowy, pies na kobiety /

baby.

2.2.3. Nazwy zbiorowisk ludzkich – szarañcza ÿuci¹¿liwa grupa ludzi’, ston-

ka ÿturyœci niszcz¹cy wszystko dooko³a’, wataha ÿo grupie przestêpczej lub o gru-

pie m³odych, Ÿle zachowuj¹cych siê ludzi’, byde³ko, byd³o, trzoda ÿw gw. ¿o³.

ca³e zbiorowisko ¿o³nierzy’.

2.3. Apelatywy w funkcji wyzwisk

Ekspresywnych wyra¿eñ ujawniaj¹cych negatywne emocje wzglêdem adre-

sata, u¿ywanych najczêœciej w celu jego obra¿enia, poni¿enia, jest coraz wiêcej.

Nale¿y siê zastanowiæ, jakie wa¿ne funkcje pe³ni¹ one w jêzyku, ¿e s¹ a¿ tak po-

pularne. W staro¿ytnej poetyce istnia³ osobny gatunek literacki zwany inwekty-

w¹. W literaturze staropolskiej spotykamy siê z paszkwilami i pamfletami. Cie-

kaw¹ form¹ funkcjonowania tego typu aktów mowy by³y tzw. turnieje obelg

w wiekach œrednich, w których przeciwnicy, wystêpuj¹c przed zgromadzon¹ pu-

blicznoœci¹, przeœcigali siê we wzajemnych atakach s³ownych. Podobnie wojow-

nicy, jeszcze w wiekach œrednich, przed rozpoczêciem staræ zbrojnych prowadzi-

li prawdziwe boje s³owne, obrzucaj¹c wroga najgorszymi przekleñstwami i wy-

zwiskami. Zatem u¿ywanie wulgaryzmów, przekleñstw, wyzwisk mia³o uwolniæ

nadawcê od negatywnych emocji (wymiar psychologiczny). Obecnie te pierwot-

ne cele u¿ywania negatywnych zwrotów ekspresywnych zmodyfikowa³y siê.

Nadal spotykamy siê z psychicznym aspektem w u¿yciu tego typu wyra¿eñ (iden-

tyfikacja z okreœlon¹ grup¹ spo³eczn¹, budowanie w³asnego wizerunku cz³owie-

ka silnego, zachowanie w³asnej to¿samoœci w grupach œrodowiskowych itp.).

Opozycja homo – animal w ekspresywizmach

109

Mówimy w tym wypadku o typowo ekspresywnej funkcji jêzyka. Coraz rzadziej,

niestety, u¿ywamy ekspresywów w funkcji ludycznej, z nastawieniem na grê jê-

zykow¹, zabawê s³owem, uaktywnienie czy prowokowanie odbiorcy. Dzieje siê

tak jeszcze na przyk³ad w gwarze uczniowsko-studenckiej, kiedy: „u¿ywa siê

w celach ekspresji zwrotów, które s¹ w swej pierwotnej funkcji wyrazami obra-

Ÿliwymi, a tutaj pe³ni¹ rolê bardzo ekspresywnych zwrotów do adresata, por.: Ser-

wus mato³y, Witam ciê serdecznie byku krasy, Œciskam ciê oœle karmazyñski

itp.”

8

. Z funkcj¹ magiczno-jêzykow¹ tego typu wyra¿eñ spotykamy siê w blu-

zgu (gwarze wiêziennej) oraz w jêzyku dzieci. Któ¿ nie pamiêta tzw. przezywa-

nek-wyliczanek typu:

– Jesteœ œwinia!

– Jak ja œwinia, to ty wieprz, co ja zrobiê, to ty zjesz!

Coraz czêœciej jednak ekspresywne zwroty jêzykowe pe³ni¹ funkcjê fatyczn¹.

Powróæmy jednak do wyzwisk bêd¹cych przejawem negatywnego wartoœcio-

wania, obra¿ania i poni¿ania odbiorcy. Maj¹ one okreœlon¹ strukturê grama-

tyczn¹:

zaimek ty + wyraz / grupa wyrazów / zwrot w wo³aczu (zaimek mo¿e byæ

pominiêty).

To, ¿e w tej grupie s³ownictwa tak wiele jest zwrotów nazywaj¹cych zwierzêta

lub czêœci ich cia³, jest jednym z najjaskrawszych wyrazów karykaturalnego

wrêcz antropocentryzmu. Spotykamy wiêc wyzwiska typu:

– ty + krowo (stara), ma³po (stara, wredna), suko (pod³a), fl¹dro, œwinio,

oœle (dardanelski), baranie, bydlaku, gnido, psie, psi synu, sukinkocie, sukinsy-

nu, burku, kundlu, wieprzu, wszarzu itp.;

– ty + nazwy czêœci cia³ zwierz¹t, np.: œwiñski ryju, barania g³owo, oœli ³bie,

ptasi / kurzy mó¿d¿ku, tr¹bo (stara), dupo (wo³owa), mordo (zakazana / parszy-

wa), barani / zakuty ³bie itp. Ciekawy przyk³ad negatywnego wartoœciowania „in-

nych” (spoza œrodowiska) odnajdujemy w okreœleniach kierowców, którzy pasa-

¿erów nazywaj¹ / wyzywaj¹ zwrotami typu: baran ÿpieszy na jezdni’, byd³o

ÿogólnie o pasa¿erach’, krowa wyœcigowa ÿkobieta nagle wbiegaj¹ca na jezdniê’,

osio³ karmazyñski ÿprzechodzieñ’ itp.

Koñcz¹c rozwa¿ania o negatywnie ekspresywnych zwrotach apelatywnych,

jakimi s¹ wyzwiska, spójrzmy na kilka przyk³adów tego typu wyra¿eñ zaczerp-

niêtych z mowy poetyckiej (poematu Edwarda Stachury Kropka nad Ypsylonem);

przyk³adów, które mia³y w zamyœle poety odbiegaæ od stereotypu i szablonowo-

œci: ty œwiñski ryju, ty œwiñski ogonie, ty œwiñska nó¿ko, ty golonko, ty fa³do, ty

¿³obie, ty glisto, ty zarazo pe³zakowa, ty gadzie, ty jadzie, ty paso¿ycie, ty trut-

110

JOANNA ZIMNOWODA

8

K. O¿óg, O niektórych aspektach semantyki zwrotów grzecznoœciowych, [w:] Polska etykieta

jêzykowa, pod red. J. Anusiewicza, M. Marcjanik, Jêzyk a Kultura, t. 6, Wroc³aw 1992, s. 55.

niu, ty hieno, ty szakalu, ty kameleonie, ty mikrobie, ty gronkowcu, ty kiwniêty

dziêciole, ty kurza melodio, ty larwo, ty kleszczu, ty mszyco, ty korniku zros³o-

zêbny, ty korniku bruzdkowaty, ty koñski b¹ku, ty koñska pijawo, ty rybo dwudy-

szna, ty wypuk³a fl¹dro, ty œniêty halibucie, ty œmierdz¹cy skunksie, ty mucho-

plujko ze z³otym zêbem itd. Tak wiêc i w jêzyku poezji (który sam w sobie jest

ju¿ czyst¹ ekspresj¹) to negatywne wartoœciowanie œwiata zwierzêcego jest tak-

¿e widoczne.

2.4. Okreœlenia stosunków miêdzyludzkich

To ostatnia grupa w tym polu semantycznym. Spotyka siê tu g³ównie forma-

cje odczasownikowe, frazeologizmy.

2.4.1. Okreœlenia k³ótni, sporów miêdzyludzkich – wodziæ siê / braæ siê za

³by, drzeæ z kimœ koty, ¿yæ jak pies z kotem, popêdziæ komuœ kota, braæ kogoœ za

mordê, dogryzaæ komuœ, gryŸæ siê, ¿reæ siê, pyskowaæ.

2.4.2. Inne okreœlenia – odwracaæ kota ogonem ÿfa³szywie coœ przedstawiaæ’,

nie mieæ do kogo gêby otworzyæ ÿ¿yæ samotnie’, wieszaæ psy na kimœ ÿzniewa-

¿aæ kogoœ’, przyprawiæ rogi ÿzdradziæ’, zapomnieæ jêzyka w gêbie / zbaranieæ

ÿzmieszaæ siê’, pod³o¿yæ œwiniê ÿzaszkodziæ komuœ’, wysêpiæ ÿwy³udziæ’, zw¹-

chaæ siê ÿporozumieæ siê’, patrzeæ na kogoœ bykiem / wilkiem, po³o¿yæ na czymœ

³apê ÿzagarn¹æ nieprawnie’, œwintuszyæ ÿczyniæ podle’, œwiniæ ÿbrudziæ’ itp.

3. Pole leksykalno-semantyczne:

cz³owiek i sytuacje

W du¿ej mierze pokrywa siê ono z poprzednim polem tematycznym. Z in-

nych zwrotów mo¿emy odnotowaæ nazwy:

– sytuacji zwi¹zanych ze spo¿ywaniem alkoholu (a wiêc czynnoœci¹ typo-

w¹ tylko dla cz³owieka): schlaæ siê / spiæ siê / upiæ siê jak bydlê / œwinia, chlup,

siup w ten g³upi dziób, mleko od wœciek³ej krowy ÿo wódce’, zalewaæ robaka, wi-

dzieæ bia³e myszki, byæ trzeŸwym jak œwinia, moczymorda, moczygêba itp.;

– innych sytuacji: zejœæ na psy, post¹piæ jak œwinia (po œwiñsku), daæ / do-

staæ po ryju / gêbie / pysku / mordzie, wydziczaæ siê, lecieæ z gêb¹ / pyskiem, zna-

rowiæ siê, zje¿yæ siê itp.

4. Pole leksykalno-semantyczne:

wartoœci i wartoœciowanie

W tej grupie znajd¹ siê miêdzy innymi przekleñstwa, a wiêc wyra¿enia

o wyj¹tkowej sile ekspresji, oraz zwroty bêd¹ce wyrazem ocen, wartoœciowa-

nia explicite.

Opozycja homo – animal w ekspresywizmach

111

4.1. Przekleñstwa (wraz z ich eufemizmami)

To spora grupa wyra¿eñ, m.in.: w dupê / pizdê je¿a, niech kogoœ / coœ gêœ

kopnie, (o) kur, (o) kur zapia³, (o) kurczê, kurcze blade / pieczone, kurza dupa /

melodia / noga / stopa / twarz, psia maæ, psiajucha, psia dusza, psiakoœæ, psia-

krew, psianoga, o / jak rany koguta / kota, dar³ go / drapa³ go / jecha³ go / je-

ba³ go / pies, jasny kiciuœ, kur wie lepiej, niech to kaczki zdepc¹, pies ci mordê

/ w namiot dmucha³, pies z nim tañcowa³, w mordê jebany / kopany, pieski ci

marsza gra³y, kurka, kurek, kurna chata / macocha, (o) rzesz ty pieska niebieska

czy z jêz. rosyjskiego sobacza go maæ.

4.2. Odzwierzêce wyrazy charakteryzuj¹ce,

oceniaj¹ce, wartoœciuj¹ce

Wystêpuj¹ tu nieliczne zwroty o konotacji pozytywnej (np. byczy, po byku,

mucha nie siada). W przewa¿aj¹cej jednak mierze s¹ to zwroty okreœlaj¹ce sy-

tuacje niejasne, podejrzane, niedookreœlone itp., np.: ni pies, ni wydra ÿcoœ nie-

okreœlonego’, pod psem ÿcoœ nêdznego, np. pogoda’, wsio ryba ÿzwrot wyra¿a-

j¹cy ca³kowit¹ obojêtnoœæ’, szczeniacki ÿniem¹dry’, œwiñski ÿz³y, pod³y’, jak z ko-

ziej dupy tr¹ba ÿo kimœ / czymœ, kto zupe³nie nie nadaje siê do tego, o czym

mowa’, pieskie (np. ¿ycie, interes itp.), robaczywe, ¿yæ na koci¹ ³apê, kocia wia-

ra, na jedno kopyto, zejœæ na psy itd. Znamienne, ¿e ju¿ w gwarach ludowych

najczêstszym negatywnym okreœleniem, charakteryzuj¹cym dan¹ sytuacjê by³o

powiedzenie kiej pies (ÿg³odno, zimno, ciemno’).

5. Pole leksykalno-semantyczne:

otoczenie cz³owieka oraz systemy metryczne

W tym polu semantycznym spotykamy zarówno nazwy zwierz¹t, jak i na-

zwy zwi¹zane ze zwierzêcym trybem ¿ycia.

5.1. Bezpoœrednie otoczenie cz³owieka

5.1.1. Siedziby ludzkie nazwane w sposób deprecjonuj¹cy: dziupla ÿma³e

mieszkanie’, gnieŸdziæ siê ÿmieszkaæ na ma³ej powierzchni’, buda / nora ÿnie-

przyjemne, ciemne, ciasne mieszkanie’, chlew / stajnia / stodo³a / obora ÿo mie-

szkaniach, w których panuje ba³agan, nieporz¹dek’.

5.1.2. Inne nazwy z otoczenia cz³owieka: rykowisko ÿmiejsce spotkañ chu-

liganów’, gdzie psy dupami szczekaj¹ / gdzie wrony zajezdniê maj¹ ÿbardzo da-

leko od osiedli ludzkich’, wybieg ÿkorytarz szkolny, boisko, plac spacerowy

w wiêzieniu’, ul ÿmiejsce, gdzie panuje rozgardiasz, ha³as’.

112

JOANNA ZIMNOWODA

5.2. Nazwy dla œwiata zwierzêcego

S¹ to b¹dŸ nazwy utworzone od apelatywów, a odnosz¹ce siê do ca³ego ga-

tunku (np. burek ÿka¿dy pies’, krasula / muæka ÿka¿da krowa’), b¹dŸ nazwy ca³-

kowicie niezgodne z taksonomi¹, rozmywaj¹ce podzia³y miêdzygatunkowe

(np. gad, glizda, robak, zwierzak, ¿yj¹tko, bestia itp.).

5.3. Nazwy odnosz¹ce siê do czasu, przestrzeni,

miary, intensyfikacji cechy

Mamy tu zwroty typu: tasiemcowy ÿzbyt rozwlek³y, za d³ugi’, jak psów /

chmara ÿdu¿o’, krowa / koby³a ÿcoœ du¿ego’ itp.

Podumowuj¹c przejawy degradacji œwiata zwierz¹t w jêzyku cz³owieka,

nale¿y te¿ zwróciæ uwagê na negatywn¹ konotacjê tego œwiata przy rozpatrywa-

niu ca³ej klasy s³ów: cz³owiek – zwierzê. Tak wiêc pozytywne wartoœciowanie

kogoœ dostrzegamy w zwrotach typu: z kogoœ bêd¹ ludzie, mów / zachowuj siê

po ludzku, b¹dŸ cz³owiekiem, ¿yæ / mieszkaæ jak ludzie. Za deprecjonuj¹ce oso-

bê ludzk¹, jej godnoœæ uznaje siê natomiast wyra¿enia: ¿yæ jak zwierzê, zwierzê

nie cz³owiek, z kogoœ wysz³o zwierzê (bestia), zwierzê, byæ wyzutym z ludzkich

uczuæ, zezwierzêcenie (kogoœ) itp.

O pozytywnych konotacjach przy u¿yciu nazw odzwierzêcych w stosunku

do ludzi mo¿emy mówiæ bardzo rzadko. Czêsto zwroty, które kiedyœ mia³y po-

zytywne konotacje, ulegaj¹ dewaluacji, staj¹ siê wyra¿eniami ironicznymi, a na-

wet pogardliwymi (wó³ roboczy, mrówka, sikorka, wierny jak pies itp.). Pozy-

tywne wartoœciowanie przebija jedynie z wyra¿eñ z formantami deminutywny-

mi, hipokorystycznymi (kotuœ, ¿abka, go³¹bek, misiaczek), których u¿ywamy

w stosunku do osób nam bliskich. Na ogó³ jednak terminy odzwierzêce s¹ pejo-

ratywne, deprecjonuj¹ce. Sprawdzianem tego jest fakt, ¿e wyrazów tych mo¿na

u¿ywaæ w odniesieniu do ludzi, ale wtedy tych ludzi poni¿amy, obra¿amy, pod-

kreœlamy nasz¹ antypatiê w stosunku do nich.

6. Podsumowanie

Podsumowuj¹c przejawy wartoœciowania w ekspresywach odnosz¹cych siê

do opozycji homo – animal, mo¿emy pokazaæ jego g³ówne cechy.

1) Przejawy dodatniego wartoœciowania zjawisk rzeczywistoœci:

a) przez u¿ycie wyrazów neutralnych z formantami deminutywnymi, sufi-

ksami hipokorystycznymi, np. kotusia, psiaczek; choæ ju¿ np. wyraz prosiaczek

mo¿na odczytaæ raczej jako eufemizm

9

;

Opozycja homo – animal w ekspresywizmach

113

9

Por. zwroty typu: ale z ciebie prosiaczek (o kimœ, kto nie dba o porz¹dek, czystoœæ itp.).

b) przez u¿ycie wyrazów dodatnio ju¿ nacechowanych z formantami demi-

nutywnymi i hipokorystycznymi (koteczek, kociaczek itp).

Wspomnieliœmy, ¿e wszystkie te przyk³ady dodatniego wartoœciowania s³u¿¹

przede wszystkim pieszczotliwemu nazywaniu osób.

2) Przejawy ujemnego wartoœciowania zjawisk rzeczywistoœci:

a) przez u¿ycie wyrazów o ekspresywnoœci implicytnej:

– kojarzenie ujemnie nacechowanych wyrazów z pejoratywno-augmenta-

tywnymi formantami (np. oœlisko, baranisko),

– kojarzenie wyrazów neutralnych z pejoratywno-augmentatywnymi for-

mantami (psisko, krówsko, kocisko itp.),

– coraz powszechniejsze u¿ycie neosemantyzmów (niejednokrotnie opie-

raj¹ce siê na metaforach), co wi¹¿e siê najczêœciej ze zmianami w sferze znacze-

nia leksykalnego (np. mu³ ÿflegmatyk’, œlimak ÿktoœ powolny’);

b) przez u¿ycie wyrazów o ekspresywnoœci eksplicytnej – fakt, ¿e coraz czê-

œciej pospolite nazwy ró¿nych zwierz¹t s¹ negatywnie konotowane i wartoœcio-

wane, œwiadczy dobitnie o „arystokratycznej” ju¿ niemal antropocentryzacji jê-

zykowego obrazu œwiata

10

. Wyrazy niegdyœ neutralne, nazywaj¹ce gatunki zwie-

rz¹t, np. osio³, baran, jeleñ, a nawet pies – dziœ s¹ coraz czêœciej odbierane jako

negatywne same w sobie.

„W jêzyku codziennym nieweryfikowane stereotypy i lapsusy s³ownikowo-

pojêciowe s¹ bardzo rozpowszechnione [...] utrwalony w jêzyku potocznym

obraz œwiata nie odzwierciedla rzeczywistoœci w pe³ni adekwatnie, poniewa¿

przeciêtny cz³owiek odbiera bardziej wra¿enie ni¿ istotê rzeczy”

11

. Szczególnie

wyraŸnie widaæ to w jêzykowym obrazie zwierz¹t, w którym przypisuje siê im

nie tyle w³aœciwoœci dla nich charakterystyczne, ile takie, które cz³owiek odczy-

tuje jako dla siebie negatywne lub pozytywne (przy czym przewa¿aj¹ te pierw-

sze). Znamienne, ¿e nie by³o „gorszych” wyrazów dla zwierz¹t w wiekach œre-

dnich. Brak ich te¿ w jêzyku hebrajskim, sanskrycie, jêzykach dalekowschodnich.

Tak wiêc mo¿na za³o¿yæ, ¿e to wspó³czesny cz³owiek stworzy³ wizerunek dy-

chotomicznego obrazu rzeczywistoœci, w której zwierzêta niemal zawsze uto¿-

samiaj¹ najgorsze przywary ludzkiego œwiata, s³u¿¹ do negatywnego wartoœcio-

wania innych ludzi.

Bibliografia

Anusiewicz Janusz (1994), Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wroc³aw.

Anusiewicz Janusz, Skawiñski Jacek (1996), S³ownik polszczyzny potocznej, Wroc³aw.

B¹ba Stanis³aw (1995), Podrêczny s³ownik frazeologiczny jêzyka polskiego, Warszawa.

114

JOANNA ZIMNOWODA

10

Termin zaczerpniêty z art. Z. Kempfa, Wyrazy „gorsze” dotycz¹ce zwierz¹t, „Jêzyk Pol-

ski”, 1985, z. 1.

11

K. Handke, Ignorancka potocznoœæ, [w:] Potocznoœæ w jêzyku i kulturze, s.179.

Bartmiñski Jerzy (1991), Styl potoczny jako centrum systemu stylowego jêzyka, [w:] Synteza w sty-

listyce s³owiañskiej, pod red. Stanis³awa Gajdy, Opole, s. 33–48.

D¹browska Anna (1990), Eufemizmy mowy potocznej, Etnolingwistyka, nr 3, pod red. Jerzego Bart-

miñskiego, Lublin.

D¹browska Anna (1994), Eufemizmy wspó³czesnego jêzyka polskiego, Wroc³aw.

Encyklopedia (1993), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II: Wspó³czesny jêzyk polski, pod

red. Jerzego Bartmiñskiego, Wroc³aw 1993, [tu:] Jerzy Bartmiñski, Stereotypy jêzykowe,

s. 363–385; idem, Styl potoczny, s. 115–135; Andrzej Maria Lewicki, Anna Pajdziñska, Fra-

zeologia, s. 307–327; Ryszard Tokarski, S³ownictwo jako interpretacja œwiata, s. 335–357.

Grabias Stanis³aw (1981), O ekspresywnoœci jêzyka. Ekspresja a s³owotwórstwo, Lublin.

Grochowski Maciej (1995), S³ownik polskich przekleñstw i wulgaryzmów, Warszawa.

Handke Kwiryna (1993), Ignorancka potocznoœæ, [w:] Potocznoœæ w jêzyku i w kulturze, pod red.

Janusza Anusiewicza, Franciszka Nieckuli, Jêzyk a Kultura, t. 5, Wroc³aw, s. 119–178.

Jêzyk potoczny jako przedmiot badañ jêzykowych (1991), pod red. Stanis³awa Gajdy, Zdzis³awa

Adamiszyna, Opole.

Kania Stanis³aw (1995), S³ownik argotyzmów, Warszawa.

Kempf Zdzis³aw (1985), Wyrazy „gorsze” dotycz¹ce zwierz¹t, „Jêzyk Polski”, z. 2–3.

– (1989), Dwa aspekty wyrazów negatywnych dotycz¹cych zwierz¹t, „Jêzyk Polski”, z. 3–5.

Oryñska Anna (1992), Walka na s³owa. O pewnych zachowaniach magicznojêzykowych w gwarze

wiêziennej i subkulturze dzieci i nastolatków, [w:] Wartoœci w jêzyku i tekœcie, pod red. Ja-

dwigi Puzyniny, Janusza Anusiewicza, Jêzyk a Kultura, t. 3, Wroc³aw, s. 69–73.

O¿óg Kazimierz (1992), O niektórych aspektach semantyki zwrotów grzecznoœciowych, [w:] Pol-

ska etykieta jêzykowa, pod red. Janusza Anusiewicza, Ma³gorzaty Marcjanik, Jêzyk a Kultu-

ra, t. 6, Wroc³aw, s. 51–56.

Pajdziñska Anna (1991), Antropocentryzm frazeologii potocznej, Etnolingwistyka, nr 3, pod red.

Jerzego Bartmiñskiego, Lublin.

Tokarski Ryszard (1990), Jêzykowy obraz œwiata w metaforach potocznych, [w:] Jêzykowy obraz

œwiata, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s. 69–86.

Opozycja homo – animal w ekspresywizmach

115