1. Główne cechy rynku pracy po 1989r.

1. Istniejący w gospodarce centralnie planowanej rynek pracy pracownika charakteryzujący się niedoborem siły roboczej oraz nadwyżką popytu na pracę przekształcił się w rynek pracodawcy z nadwyżkami podaży pracy oraz z jawnym bezrobociem (zarejestrowani w Urzędzie Pracy).

2. Gwałtowny wzrost liczby bezrobotnych oraz spadek liczby zatrudnionych, o których zadecydowały przede wszystkim procesy zmian własnościowych, restrukturyzacja niektórych dziedzin gospodarowania, przeobrażenia organizacyjne w przedsiębiorstwach oraz zmiany w stosowanej technice i technologii. Jako przyczyny powstania bezrobocia po 1989 roku podaje się także czynniki koniunkturalne, załamanie się eksportu do krajów byłego bloku wschodniego oraz błędy w realizowanej polityce gospodarczej.

3. Głównym obszarem absorpcji siły roboczej stał się sektor prywatny, spadło natomiast zatrudnienie w sektorze publicznym.

4. Zmiany w poziomie i strukturze pracujących według sektorów ekonomicznych. Spadek pracujących w rolnictwie o ok. 20% w przeciągu 3 lat (1990-93). W sektorze przemysłowym początkowy okres restrukturyzacji (lata 1990-1993) spowodował gwałtowny spadek liczby pracujących o blisko 1,7 mln osób, tj. 27,1%. Natomiast w sektorze usług zaznaczyły się korzystne tendencje występujące w gospodarce; liczba pracujących w początkowym okresie transformacji (lata 1989-1993) utrzymała się prawie na tym samym poziomie, a nawet nieznacznie wzrosła - o 82 tys. osób tj. 1,3%. W następnych latach liczba zatrudnionych w sferze usług wzrastała równomiernie.

5. Zmiany spowodowane restrukturyzacją gospodarki znalazły swoje wyraźne odbicie we wzroście zatrudnienia w takich sekcjach, jak handel, pośrednictwo finansowe, administracja publiczna i obrona narodowa, obsługa nieruchomości i firm. Są to najprężniej rozwijające się gałęzie gospodarki.

6. Przyspieszenie procesów prywatyzacyjnych (głównie w górnictwie węgla kamiennego i hutnictwie stali).

7. Wysokie obciążenia kosztów działalności jednostek gospodarczych.

8. Rygorystyczne regulacje zawarte w kodeksie pracy, usztywniające bezrobocie.

9. Przestrzenne zróżnicowanie natężenia bezrobocia, którego przyczyną była monopolizacja odziedziczona po systemie nakazowo-rozdzielczym. Czasem kłopoty tylko jednego przedsiębiorstwa powodowały załamanie się całego lokalnego rynku pracy (np. w Starachowicach, Stalowej Woli, Mielcu).

Obecnie: Polityka Rynku Pracy w Polsce polega na promocji zatrudnienia, łagodzeniu skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej, polityka ta realizowana jest na podstawie uchwalanego przez Radę Ministrów Krajowego Planu Działań na Rzecz Zatrudnienia, zawierającego zasady realizacji europejskiej Strategii Zatrudnienia oraz inicjatywy samorządu gminy, powiatu, województwa i partnerów społecznych.

2. Pojęcie sprawiedliwości społecznej i jej znacznie dla prowadzonej polityki społecznej.

Sprawiedliwość to termin określający właściwość czyjegoś postępowania, która polega na tym, że wszystkie osoby należące do tej samej kategorii są traktowane i oceniane w jednakowy sposób. Sprawiedliwość uznaje się też za jedną z głównych (obok równości i wolności) społecznych wartości. Idea sprawiedliwości społecznej była mocno akcentowana przez doktryny rewolucyjne (socjalizm) bądź reformatorskie (socjaldemokracja). W doktrynach liberalnych i konserwatywnych sprawiedliwość społeczną raczej się kwestionuje uznając za znamię kolektywizmu. WEDŁUG NASZEGO ULUBIONEGO NICHOLASA BARRA: Teorie społeczeństwa:

1. Skrajni liberałowie przywiązują najwyższą wagę do indywidualnej wolności i silnie popierają własność prywatną i mechanizm rynkowy, który jest tylko zakłócany przez państwo.

a) praw naturalnych, czyli sprawiedliwość w „zasobach” –Nozick, który uważał, że ingerencja państwa jest moralnie zła, państwo ma być tylko „stróżem nocnym” i chronić własność i osoby, brak redystrybucji, bo „podatki to kradzież i niewolnictwo”, wolność to prawo naturalne

b) empiryczni, czyli Friedman i Hayek, interwencja państwa zmniejsza ogólny dobrobyt, dążenie do osiągnięcia sprawiedliwości społecznej jest bezowocne i szkodliwe, bo niszczy indywidualną wolność, która jest najważniejsza.

1. Liberałowie

Filozofią liberałów jest utylitaryzm, rzecznikami ich polityki jest Beveridge i Keynes.

a) Utylitaryzm

Celem jest taki rozdział dóbr, żeby maksymalizacja łącznej użyteczności członków społeczeństwa. Dobra muszą być produkowane i rozdzielane efektywnie, sprawiedliwie (niekoniecznie równo). Utylitaryzm może sankcjonować niesprawiedliwość poprzez usprawiedliwianie krzywdy najgorzej usytuowanych, o ile to maksymalizuje łączną użyteczność. Efektywność w sensie Pareto – pewna zmiana poprawia sytuację przynajmniej jednej osoby, bez pogarszania sytuacji żadnej z pozostałych.

b)Rawls!!!

Sprawiedliwość społeczna to prawo naturalne! „Każda osoba posiada nietykalność opartą na sprawiedliwości, przed którą nawet dobrobyt społeczeństwa jako całości nie może mieć pierwszeństwa”. Sprawiedliwość społeczna jest pożądana ze względów moralnych, tylko instytucje postrzegane jako sprawiedliwe przetrwają. Rawls dowodzi, że istnieje definicja sprawiedliwości, która jest ogólna, jak i wprowadzana za pomocą procesu, który wszyscy mogą uznać za sprawiedliwy. Rawls uważa utylitaryzm za nielogiczny i niesprawiedliwy (krytykuje efektywność w sensie Pareto – bogacz może zarobić więcej, ale biedak też musi wtedy zarobić więcej!)Rawls stosuje konwencję umowy społecznej – zasłona niewiedzy i negocjatorzy (którzy wiedzą wszystko o świecie, ale nie mają wiedzy o sobie, promują własne korzyści, nie odróżniają ich od interesów wszystkich pozostałych. Np. nie odczuwają bliskości z innymi, więc uważają, że żądania porywaczy samolotów nigdy nie mogą być spełniane, nawet jeśli w porwanym samolocie jest ich bliski); wyznaje zasadę MAKSYMIN, czyli maksymalizacja pozycji osoby najgorzej usytuowanej w grupie.

KONFLIKT MILLER vs. RAWLS:

1. Rawls

- dobra mają być dzielone równo, chyba, że nierówny podział przynosi korzyść osobie najgorzej usytuowanej

- największa korzyść dla najmniej uprzywilejowanych

- nie rozwinął ogólnej teorii sprawiedliwości, ale teorię liberalną

- jego lista wolności jest zbyt wąska

- Miller twierdzi, że usunięcie wszelkiej wiedzy na temat kultury zdemobilizuje negocjatorów, ale nieuczynienie tego, choć pozwoli im na podjęcie decyzji, doprowadzi do ograniczonej kulturowo definicji sprawiedliwości

1. Miller

- dla niego, w przeciwieństwo do Rawlsa, całkowicie ogólna teoria sprawiedliwości jest logicznie niemożliwa, ponieważ jej definicja zależy w decydującej mierze od typu społeczeństwa, do którego się odnosi

- sprawiedliwość społeczna ma 3 różne elementy: prawa (wolność polityczna, równość wobec prawa), zasługi (uznanie działań i zalet każdej osoby), potrzeby (tzn. wstępne warunki wypełnienia indywidualnych planów życiowych)

- krytykuje Rawlsa i utylitarystów, bo nie biorą pod uwagę sprzecznych wymogów tych 3 elementów

- nie ma jednej koncepcji sprawiedliwości, ona obejmuje sprzeczne ze sobą zasady, a ich znaczenia w różnych społeczeństwa mogą się znacząco różnić.

3. Teorie socjalistyczne (kolektywistyczne), czyli równość wolność i braterstwo

1. Socjalizm fabiański

Akceptacja własności prywatnej i mechanizmu rynkowego, ale modyfikacja przez interwencję państwa (wzrost roli rządu)

1. Marksiści

Cel socjalistyczny w konflikcie z wł. prywatną i mech. rynkowym, rynek dokonuje wyzysku, więc niszczy równość, całkowicie odrzucają kapitalizm, państwo ma pełnić podstawową rolę w produkcji, alokacji i dystrybucji.

3 wymiary (rodzaje) równości:
Równość wobec prawa [jednakowe prawa obywatelskie dla wszystkich]

stosować jednakowe miary w stosunku do jednakowych osób, brak dyskryminacji religijnej, równe miary wobec mężczyzn i kobiet, brak dyskryminacji rasowej, jednakowe kryteria oceny takich samych kategorii pracowników.
Równość szans
Wszyscy powinni mieć równe szanse w dostępie do kształcenia, w dostępie do korzystania z dóbr publicznych, realizacji podstawowych praw obywatelskich, realizacji uzdolnień, aspiracji i rozwoju osobowości.
Równość sytuacji
Równość dotycząca sytuacji majątkowej, w dostępności do stanowisk, w zakresie pozycji społecznej (występuje tu najwięcej kontrowersji).

Sprawiedliwość społeczna pozioma
Oznacza identyczne traktowanie identycznych osób, wyklucza dyskryminację rasową, wyklucza dyskryminację seksualną osób, których pozycja ekonomiczna i dokonania nie różnią się w porównaniu z innymi ludźmi.
Sprawiedliwość społeczna pionowa
Dotyczy zakresu redystrybucji dochodu, konsumpcji lub majątku od bogatych do ubogich (propozycja progresywnego systemu podatku) była najczęściej kwestionowana przez bogatych.

3. Podobieństwa i różnice polityki socjalnej i polityki społecznej.

Prof. Orczyk:

Polityka socjalna: wywiązywanie się przez państwo z przyjętych funkcji w zakresie zabezpieczenia bytu obywatela

Polityka społeczna: Zapewnienie państwu pomyślnej ciągłości rozwoju.

Zakres i metody realizacji tak w pierwszym, jak i w drugim przypadku są różne, ulegają zmianom. Wyrażają się one m.in. wielkością udziału świadczeń socjalnych w środkach przeznaczanych na cele społeczne.

Polityka socjalna zajmuje się głównie rozpoznaniem potrzeb i organizowaniem pomocy dla osób, które w świetle przyjętych kryteriów jej wymagają. Polityka społeczna ma szerszy zakres – i w tym przypadku jest to objęcie interwencją również prób ograniczania lub eliminowania źródeł ubóstwa. A więc jest to przyjęty i realizowany przez władzę publiczną i organizacje pozarządowe zespół długofalowych działań na rzecz zaspokajania potrzeb i rozwiązywania problemów społecznych.

Działania polityki społecznej obejmują dwie sfery. Pierwsza to sfera socjalna, która stwarza możliwość uzyskania pomocy (najczęściej ze strony państwa) w razie niemożności brania czynnego udziału w życiu zawodowym – na skutek choroby, starości, wychowywania dzieci lub w sytuacjach, gdy uzyskiwane dochody są niższe od sumy środków niezbędnych do przeżycia. Takie działania możemy nazwać sferą konsumpcji socjalnej. Dla określenia tej sfery posługujemy się pojęciem polityka socjalna.

Natomiast drugą sferę stanowi tzw. promocja produktywności. Polityka społeczna obejmuje także wydatki na szkolnictwo, naukę, zdrowie i kulturę, a więc nakłady gwarantujące rozwój gospodarczy i dlatego nazwane wspólnym określeniem „inwestycje w rozwój człowieka” lub „inwestycje w kapitał ludzki”. Kształcenie oraz utrzymywanie w dobrej kondycji fizycznej i psychicznej pracowników to inwestycje w rozwój. Dzięki nim można traktować politykę społeczną nie tylko jako efekt rozwoju gospodarczego, ale również jako jedną z sił sprawczych tego rozwoju. Przykładem tego może być walka z bezrobociem. Nie jest ono tylko problemem socjalnym. Zmniejszenie marnotrawstwa zasobów pracy przy masowym bezrobociu to czynnik efektywności ekonomicznej.

Polityka społeczna prowadzona jest więc w celu urzeczywistniania dobra społecznego (m.in.: zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego, zaspokajania podstawowych i wyższego rzędu potrzeb społecznych, zapewnienia ładu społecznego) bądź redukowania różnych rodzajów ryzyka socjalnego (ubóstwa, bezrobocia, patologii społecznych). Polityka społeczna jako dziedzina działalności państwa może być realizowana przez różne polityki szczegółowe, np.: politykę zabezpieczenia społecznego i ochrony zdrowia, zatrudnienia, oświatową, ochrony pracy, rodzinną, mieszkaniową, kulturalną , walki z patologią społeczną.

Polityka społeczna zajmuje się każdą istotną dla organizacji życia publicznego kwestią społeczną, tj. każdym zjawiskiem, które na masową skale stanowi o braku komfortu życia społecznego i może okazać się dotkliwe dla potencjału osobowego społeczeństwa. Brak zapobiegania narastającym problemom społecznym może prowadzić do upośledzenia poszczególnych środowisk i kategorii ludności (np. marginalizacji) oraz konfliktami zakłócającymi funkcjonowanie społeczeństwa. W zakres zainteresowań polityki społecznej wchodzą zagadnienia prawne, polityczne, socjologiczne, ekonomiczne w następujących obszarach polityk: demograficznej, rodzinnej, edukacyjnej, kulturalnej, ochrony zdrowia, mieszkaniowej, migracyjnej, pomocy społecznej, ochrony środowiska naturalnego oraz prewencji i zwalczania zjawisk patologii.

4.Metody zabezpieczenia społecznego – przykłady zastosowań metod w Polsce.

Potrzeba zagwarantowania socjalnego bezpieczeństwa na wypadek utraty niezbędnych środków do życia zrodziła potrzebę stworzenia całościowego, zamkniętego systemu zabezpieczenia społecznego. Poszczególne ustawodawstwa współczesnych państw w dość różny sposób realizują to zamierzenie. To, co jednak je łączy to przekonanie, że prawo do zabezpieczenia społecznego jest niezbywalnym prawem wynikającym z godności człowieka. Zagadnienie zabezpieczenia społecznego dotyczy generalnie dwóch sfer. Z jednej strony jest to potrzeba socjalnego bezpieczeństwa i ochrony przed różnymi rodzajami ryzyka socjalnego (np. niezdolność do pracy ze względów zdrowotnych, utrata pracy, macierzyństwo, starość, zgon żywiciela rodziny itp.).Z drugiej zaś, to sfera rozwiązań instytucjonalnych w postaci systemu świadczeń (w zakresie ubezpieczeń społecznych jak i nie mających formy ubezpieczeniowej) o charakterze roszczeniowym.

Zabezpieczenie społeczne to zatem system zinstytucjonalizowanych, zagwarantowanych ustawowo form pomocy o charakterze roszczeniowym, realizowanych za pomocą różnorodnych metod organizacyjno-finansowych (metoda ubezpieczeniowa, zaopatrzeniowa i opiekuńcza), którego celem jest zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego wszystkich obywateli poprzez zagwarantowanie zaspokojenia ich podstawowych potrzeb na wypadek zaistnienia i ochrony przed skutkami określonej kategorii ryzyka socjalnego. System zabezpieczenia społecznego przejawia się w trzech formach – pomocowej, zaopatrzeniowej i ubezpieczeniowej. Różnią się one między sobą metodami finansowania (w tym zasadami ustalania wysokości świadczeń) oraz prawami i obowiązkami podmiotów uprawnionych, a także zobowiązanych do realizacji świadczeń. Ubezpieczenia społeczne wraz z pomocą społeczną są elementarnymi i najbardziej rozpowszechnionymi instrumentami polityki socjalnej w Polsce.

Metoda pomocowa(opieka społ.):

- realizowana jest z reguły za pomocą instytucji zdecentralizowanych (lokalnych)

- uznaniowa, a nie roszczeniowa

- finansowana ze źródeł publicznych: podatków, filantropia, dotacje, subsydia

- słaba metoda, bo szeroki zakres, decentralizacja,

Metoda zaopatrzeniowa Beveridge’a:

- przyznawana przez uprawnienia ustawowe, finansowana przez budżet

- świadczenia finansowane są z funduszy publicznych (podatków), a nie ze składek, a wysokość i warunki ich otrzymania określa ustawa.

- świadczenia jednolite, nieekwiwalentne (brak związku pomiędzy nominalną wartością składek a wysokością świadczeń), powszechne

- tak jak ubezpieczeniowa metoda, charakter roszczeniowy

- to, co ją istotnie odróżnia, to zagwarantowane prawo (roszczenie) do świadczeń, które wynika wyłącznie z woli ustawodawcy i nie jest związane z uprzednim opłacaniem składek

- środki na zaopatrzenie pochodzą ze środków publicznych (z ogólnych dochodów budżetowych bądź ze specjalnego podatku).

Metoda ubezpieczeniowa Bismarcka:

- wiele podmiotów zagrożonych tymi samymi negatywnymi skutkami finansowymi, więc stwarzają zcentralizowany fundusz z zdecentralizowanych składek,

- świadczenia udzielane na jej podstawie mają charakter obligatoryjny (w przypadku zajścia zdarzenia objętego ubezpieczeniem, jeżeli spełnione zostaną ustawowe warunki)

- do nabycia uprawnień wymagane jest opłacanie składek (różnicowanie świadczeń odpowiednio do składek). Środki zgromadzone na ten cel tworzą fundusz, z którego wypłacane są świadczenia. Wysokość i warunki ich przyznania określa ustawa, a wypłata dokuje się przy udziale specjalnie do tego powołanej instytucji publicznej.

System repartycyjny – system finansowany z bieżących składek/podatków ludności aktywnej zawodowo; oparty na bezpośredniej redystrybucji między pokoleniem aktywnym zawodowo a osobami w wieku poprodukcyjnym. Zebrane składki są przekazywane na finansowanie bieżących świadczeń, a przyszłe świadczenia dla osób płacących obecnie składki będą opłacane przez następne pokolenia pracujących.

System kapitałowy – system finansowany z funduszu gromadzonego przez lata ze składek jego członków; pieniądze pochodzące ze składek gromadzone są w odrębnych funduszach, a następnie inwestowane. Wysokość przyszłego świadczenia zależy od sumy zebranych składek i od wielkości zysku, jaki przyniesie ich zainwestowanie.

Konstytucja RP z 1997 roku art. 67: Prawo do zabezpieczenia społecznego przysługuje w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Prawo to przysługuje również obywatelom pozostającym bez pracy nie z własnej woli i nie mającym innych środków utrzymania. Ryzyka socjalne: podeszły wiek; choroba; kalectwo; wypadek przy pracy, choroba zawodowa; śmierć żywiciela rodziny; utrata pracy; urodzenie i wychowywanie dziecka. Zabezpieczenie społeczne to: całokształt środków i działania instytucji publicznych, za pomocą których społeczeństwo stara się zabezpieczyć swych obywateli przed niezawinionym przez nich niedostatkiem, przed groźbą niemożności zaspokojenia podstawowych, społecznie uznanych za ważne, potrzeb.

Elementy zabezpieczenia społecznego:

• pomoc społeczna

• ochrona zdrowia

• ubezpieczenia społeczne

• ubezpieczenia osobowe i majątkowe ludności

• rehabilitacja inwalidów

• uzupełniające świadczenia społeczne (stypendia, zasiłki dla bezrobotnych, fundusze socjalne)

  5. Reperkusje zmian demograficznych dla polityki społecznej.

Potencjał ludnościowy stanowi, z jednej strony naturalną siłę rozwoju społeczno ekonomicznego tworząc dobrobyt, drugiej zaś pociąga za sobą różnorodne koszty związane z realizacją potrzeb ludności. Zmiany w strukturze wieku ludności, zwłaszcza te wynikające z przesuwania się wyży i niżów demograficznych, mają istotne konsekwencje w wielu dziedzinach życia, sprawiając, że niektóre problemy społeczne będą ulegać zaostrzeniu. Aktualnie panujący niż demograficzny w Polsce z jednej strony może powodować że niektóre problemy ekonomiczno - społeczne będą ulegać zaostrzeniu. Z drugiej zaś strony może to stworzyć szanse rozwiązania niektórych z już istniejących problemów.

Zmiany demograficzne w istotny sposób powinny wpływać na kształt polityki społeczno-gospodarczej. Mogą one przysporzyć problemy w szczególności w dziedzinie:

• systemu edukacji,

• rynku pracy,

• systemów zabezpieczenia społecznego i ochrony zdrowia,

• rozwoju regionalnego.

Prognozowane zmiany będą miały swoje skutki społeczno-ekonomiczne. Mniejsza liczebność młodych roczników oznacza mniejsze obciążenie systemu edukacji, a następnie także rynku pracy. Ale oznacza to również zmniejszenie potencjału populacji osób młodych, które często cechują się lepszym stanem zdrowia, większą mobilnością edukacyjną, zawodową i przestrzenną, z którym mamy do czynienia obecnie.

Natomiast starzenie się ludności w wieku produkcyjnym oznaczać będzie konieczność prowadzenia odpowiedniej polityki w zakresie kształcenia ustawicznego, aktywizującej osoby w wieku 45 lat i więcej do podtrzymywania aktywności zawodowej i społecznej. Wzrost liczby osób starszych spowoduje zwiększenie obciążenia systemów: zabezpieczenia społecznego (emerytalno-rentowego, ale również pomocy społecznej) i świadczeń zdrowotnych. Zwiększy się zapotrzebowanie na usługi opiekuńcze, tym bardziej że malejąca liczba członków rodzin i mniejszy zakres powiązań rodzinnych mogą w znacznym stopniu ograniczyć możliwość pomocy i opieki nad osobami starszymi sprawowanej w ramach pomocy rodzinnej.

• Wydłużenie granicy wieku emerytalnego, a więc tym samym wydłużenie okresu aktywności zawodowej (będzie więc trzeba zahamować tendencję wcześniejszego przechodzenia na emeryturę), co wywoła zmianę proporcji pomiędzy liczbą lat aktywności zawodowej a liczbą lat korzystania ze świadczeń

• Wyrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn (stopniowe podwyższanie wieku emerytalnego kobiet)

• obniżenie emerytur

• Wyraźniejsze wiązanie wysokości emerytury z liczbą przepracowanych lat

• wzrost nakładów prywatnych ze względu na starzejące się pokolenie z lat 50-tych

• wzrost bezrobocia (szczególnie wśród nisko wykwalifikowanych pracowników)

• zmniejszenie przeliczników rewaloryzacyjnych

• rozbudowa systemów dodatkowych (tworzenie systemów zakładowych, jak i prywatnych ubezpieczeń.

6. Region jako jednostka gospodarująca.

Region ekonomiczny – system przestrzenno-gospodarczy, obejmujący pewien względnie wyodrębniony z otoczenia fragment przestrzeni ekonomicznej trwale zamieszkany, zagospodarowany i wykorzystywany przez określoną społeczność. Jest on wypełniony różnorodnymi, wzajemnie powiązanymi podmiotami gospodarczymi, które stanowią elementy tego systemu.

Regiony państw demokratycznych o gospodarce rynkowej można ogólnie scharakteryzować jako systemy przestrzenno-gospodarcze:

• Zorganizowane celowo (przygotowane do realizacji celów gospodarczych i społecznych i świadomie wypełniające wynikające stąd funkcje i zadania),

• Zorganizowane ze względu na podział pracy, podział funkcji i hierarchię kompetencji oraz sposobu podejmowania decyzji gospodarczych dotyczących układu regionalnego,

• Dysponujące określonymi zasobami endogenicznymi transformowanymi przez przedsiębiorstwa w określone produkty.

Aktywa gospodarki lokalnej:

• Bogactwo naturalne (lasy, minerały, czynniki klimatyczne, energia ze źródeł odnawialnych).

• Kapitał ludzki (poziom wykształcenia).

• Kapitał fizyczny (infrastruktura lokalna – drogowa, energetyczna, ochrony zdrowia, edukacji i szkoleń, instytucjonalna).

• Kapitał finansowy (dostępność kredytów, możliwość lokowania oszczędności, otrzymania subsydiów).

• Kapitał społeczny (związki nieformalne, organizacje społeczne).

• Społeczność lokalna mieszkająca na danym obszarze, zorganizowana terytorialny związek

Regiony konkurują ze sobą głównie o:

• Dostępność do otoczenia i rynku międzynarodowego

• Inwestorów i turystów krajowych oraz zagranicznych

• Lokalizację siedzib ważnych instytucji

• Organizację dużej rangi imprez i spotkań o zasięgu krajowym i międzynarodowym

• Realizację dużych projektów infrastrukturalnych, ekologicznych i społecznych

• Lokalizację nowych obiektów gospodarczych

Region, to najwyższa jednostka terytorialnej organizacji w państwie, bez względu na jego formę prawnoustrojową, o relatywnie dużej powierzchni i znacznej liczbie ludności, jednolita z punktu widzenia gospodarczego, społecznego i kulturowego, w której jest prowadzona odpowiednia do potrzeb polityka gospodarcza, społeczna i kulturalna przez powołane do tego instytucje regionalne. Jednostki terytorialne tego typu mogą nosić różne nazwy, np. województwo, wspólnota autonomiczna.

Wyróżnia się cztery typy prawnoorganizacyjne regionów mając na uwadze status prawny i zakres zadań instytucji regionalnych:

• region administracyjny - obszar dekoncentracji wybranych funkcji administracji publicznej, wykonywanych przez rządowe instytucje terytorialne;

• region samorządowy - forma decentralizacji administracji państwowej; regiony są jednostkami podziału terytorialnego, w których istnieje samorząd terytorialny;

• region autonomiczny - forma decentralizacji działalności ustawodawczej i administracyjnej państwa, w założeniu nie naruszająca jednolitości państwa;

• region federalny - część składowa państwa federalnego.

7. Narzędzie polityki regionalnej

• Polityka regionalna – to instrument, którym państwo posługuje się w celu rozwoju przestrzennego kraju, pobudzenia gospodarki w taki sposób by cały obszar generował przyrost gospodarczy. Do podstawowych narzędzi pr zalicza się:

• obowiązujące powszechnie normy, ustalane przez władze państwowe i organy samorządu terytorialnego

• ogólne decyzje administracyjne wydawane na podstawie odpowiednich norm

• narzędzia ekonomiczno-finansowe polityki pieniężnej i budżetowej, motywujące podmioty gospodarcze do określonej działalności (zwolnienia i ulgi, granty kapitałowe)

• przedsięwzięcia gospodarcze organizowane i realizowane bezpośrednio przez organy publiczne lub z ich udziałem (inwestycje publiczne utrzymujące i rozbudowujące infrastrukturę)

Przez pojęcie polityka regionalna rozumiemy całokształt świadomej i celowej działalności organów władzy publicznej zmierzającej do rozwoju regionalnego tj. mającej na celu optymalne wykorzystanie zasobów regionów dla trwałego wzrostu gospodarczego i podnoszenia ich konkurencyjności. Warto zaznaczyć, iż konkurencyjność regionów nie może być kojarzona a „grą o sumie 0” oznaczającej poprawę jednego z regionów kosztem drugiego, zwiększenie konkurencyjności regionów w tym przypadku oznacza uzyskiwanie wzajemnych korzyści. Polityka ta zmierza do racjonalnego kształtowania procesu przemian struktury przestrzennego rozmieszczenia gospodarki i ludności. Może mieć charakter intraregionalny, gdy jest prowadzona przez organy regionalnej władzy publicznej w celu osiągnięcia własnych celów, przy wykorzystaniu własnych środków i na własną odpowiedzialność lub też charakter interregionalny, gdy jest prowadzona przez centralne organy władzy publicznej wobec regionów i najczęściej jest zorientowana na regulowanie międzyregionalnych proporcji rozwoju. Odpowiednikiem polityki interregionalnej jest –realizowana w szerszej skali i z wyższego szczebla – polityka regionalna unii Europejskiej. Jest ona utożsamiana z polityką spójności, gdyż mam na celu zmniejszanie różnic w poziomie rozwoju gospodarczego i społecznego miedzy regionami

W odniesieniu do Unii Europejskiej podstawowymi instrumentami polityki regionalnej jak już wcześniej wspomniałyśmy są fundusze strukturalne W Europie latach 2000-2006 działają 4 fundusze strukturalne, z których rozprowadzane są środki finansowane przez programy i konkretne cele:
1) Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego( ERDF)- likwiduje dysproporcje w rozwoju miedzy regionami państw UE oraz zajmuje się zmianami strukturalnymi terenów uzależnionych od upadających gałęzi przemysłu. Pomoc w ramach funduszu udzielana jest na: inwestycje umożliwiające tworzenie lub utrzymanie miejsc pracy, inwestycje w infrastrukturę w regionach zapóźnionych, słabo zaludnionych oraz ultra peryferyjnych, inwestycje w edukację i opiekę zdrowotną, rozwój potencjału małych i średnich przedsiębiorstw
2) Europejski Fundusz Społeczny (ESF)-powstał na mocy Traktatów Rzymskich. Jego zadaniem jest walka z bezrobociem, pomoc przeznaczona jest dla grup społecznych zagrożonych bezrobociem oraz dla ludzi młodych, wkraczających na rynek pracy. Działania ESF polegają m.in. na: szkoleniach zawodowych, dostosowywaniu systemów kształcenia do potrzeb rynku pracy, kształceniu kadr, ekspertów i personelu dydaktycznego, tworzeniu miejsc pracy, także w małych i średnich przedsiębiorstwach, zwalczaniu dyskryminacji zawodowej na rynku pracy, wspieraniu grup odrzuconych przez społeczeństwo np. ludzi bezdomnych i uzależnionych, badaniach naukowych i promowaniu nowych technologii.
3) Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (FEOGA)– wspiera przekształcenia rolnictwa i obszarów wiejskich UE. Środki funduszu są uzupełniane z opłat na produkty rolne importowane spoza UE. Fundusz ten składa się z dwóch sekcji: Sekcji Gwarancji, która finansuje interwencyjne zakupy produktów rolnych oraz dotacje bezpośrednie dla rolników w ramach wspólnej polityki rolnej( CAP) oraz Sekcji Orientacji będącej instrumentem polityki regionalnej
4) Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa (Jednolity Instrument Finansowania Rybołówstwa- FIFG), którego zadaniem jest restrukturyzacja sektora rybołówstwa państw członkowskich UE. Za pośrednictwem FIFG są finansowane inicjatywy w zakresie hodowli ryb, rozwoju infrastruktury oraz wyposażenia portów rybackich, unowocześnienia floty rybackiej oraz metod połowu i przetwarzania ryb, podnoszenia konkurencyjności produktów rybnych i promowania ich na rynku.

8.Poziomy zarządzania gospodarka regionalną.

NUTS (Nomenclature of Units for Territorial Statistics) – standard geokodowania rozwinięty w Unii Europejskiej na potrzeby identyfikowania statystycznych jednostek terytorialnych. Podstawowym celem klasyfikacji NUTS jest rozwiązanie problemu różnorodności podziałów administracyjnych krajów członkowskich UE i nieuniknionych zmian tych podziałów co zagraża dostępności i porównywalności danych statystycznych w przestrzeni i czasie. Podział NUTS nie zawsze odpowiada więc podziałowi administracyjnemu kraju. Wyróżniono 3 poziomy NUTS, z których najważniejsze są NUTS 2 oraz NUTS 3 – służące identyfikacji obszarów kwalifikujących się do wsparcia w ramachpolityki strukturalnej UE. Na poziomie NUTS 2 wspierane są obszary problemowe o niskim poziomie rozwoju, a na poziomie NUTS 3 – obszary wymagające restrukturyzacji oraz regiony przygraniczne. Dodatkowo określono 2 poziomy bardziej szczegółowe nazywane "Local Administrative Units" (LAU), które jednak nie są regulowane Rozporządzeniem. W planach jest opublikowanie raportu Komisji Europejskiej dotyczącego możliwości rozszerzenia klasyfikacji regulowanej Rozporządzeniem o czwarty poziom.

Na terytorium Polski jednostki NUTS wyglądają następująco:

• NUTS 1 – makroregiony (grupujące województwa) (6),

• NUTS 2 – regiony (województwa) (16),

• NUTS 3 – podregiony (zgrupowanie kilku powiatów) (66, do 2007 roku było ich 45),

• NUTS 4 – powiaty i miasta na prawach powiatu (379),

• NUTS 5 – gminy (2478)

9.Gospodarka euroregionów

- Euroregiony to szczególna odmiana regionów transgranicznych, czyli takich, których obszar przekracza jedną lub więcej granic państwowych, wyróżniająca się wyższym niż inne regiony stopniem instytucjonalizacji struktur współpracy. To regiony, które w wyniku utworzenia jednolitego rynku wewnętrznego (otwarcia granic) utraciły swoje peryferyjne położenie.

- Mimo, że euroregiony nie mają podstaw prawnych w prawodawstwie wspólnotowym, Unia Europejska uznaje je jednak za jedną z podstawowych form współpracy regionalnej w Europie oraz, co jest szczególnie ważne, drogę włączania nowych państw w struktury zintegrowanej Europy.

- Euroregiony powstają na zasadach prawa wewnętrznego każdego z zainteresowanych krajów i uprawnień delegowanych przez władze centralne, określające ramy współpracy.

- Pierwsze euroregiony zaczęły powstawać w Eu Zach na granicy niemiecko – holenderskiej, powstało tam 5 euroregionów, z których najstarszy – EUREGIO – podawany jest jako przykład przełamywania historycznych konfliktów między Niem i Holandią. Inny przykład – niemiecko – francusko – szwajcarski REGIO.

Euroregiony zlokalizowane przy wewnętrznych granicach UE:

- współpraca transgraniczna koncentruje się na zagadnieniach gospodarczych, współpracy przedsiębiorstw i turystyce

- w dalszej kolejności sprawy zatrudnienia i ochrony środowiska

Wzdłuż granic zewnętrznych:

- współpraca trudniejsza, bo często duże różnice poziomu rozwoju gospodarczego lub odrębność uregulować prawnych

- nacisk na rozwój infrastruktury technicznej (poprawa szlaków komunikacyjnych, transport, nowe przejścia graniczne), bo dzięki temu ściślejsza i bardziej efektywna współpraca.

Cele które powinny spełniać Euroregiony:
- zmiany charakteru granic i przezwyciężenia krępujących uregulowań państwowych dotyczących nieprzenikalności granic
- umacnianie warunków gospodarczych i społeczno-kulturowych
-czynienie ze zdecentralizowanych regionów siły napędowej współpracy ponadgranicznej
-ułatwienie realizacji europejskiej polityki zagospodarowania przestrzennego
- usuwanie przeszkód i nierówności ekonomicznych i infrastrukturalnych
- określanie metod rozwiązywania problemów, przejawów niedorozwoju i uciążliwości charakterystycznych dla obszarów peryferyjnych
- formułowanie zasad budowy podstaw wzajemnego zaufania i współpracy między instytucjami europejskimi oraz ich efektywności
-budowanie i utrwalanie wzajemnych więzi

W Polsce:

- Tworzenie euroregionów (16) to jedno z pierwszych rodzajów działań włączających Polskę jeszcze przed akcesją w procesy integracyjne UE.

- Pierwszy euroregion „Nysa” od 1991 roku, tworzą go gminy należące do Polski, Niemiec i Czech. Pozostałe przykłady: Bałtyk, Beskidy, Bug, Puszcza Białowieska, Tatry.

- Ich funkcje: współpraca w zapobieganiu i zwalczaniu klęsk żywiołowych i katastrof, współpraca w zakresie planowania przestrzennego, wymiana kulturalna i opieka nad wspólnym dziedzictwem kulturowym, rozwój turystyki w obszarze przygranicznym.

ny powstają na zasadach prawa wewnętrznego każdego z zainteresowanych krajów i uprawnień delegowanych przez władze centralne, określające ramy współpracy.

- Pierwsze euroregiony zaczęły powstawać w Eu Zach na granicy niemiecko – holenderskiej, powstało tam 5 euroregionów, z których najstarszy – EUREGIO – podawany jest jako przykład przełamywania historycznych konfliktów między Niem i Holandią. Inny przykład – niemiecko – francusko – szwajcarski REGIO.

10. Kryteria podziału celów w polityce gospodarczej.

Ekonomiści wyróżniają wiele kryteriów podziału celów, które to uzupełniają się nawzajem lub też stanowią inny sposób podziału tych samych celów. Charakterystyczne jest to, że selekcja w wielu przypadkach jest umowna. Przypisanie danego celu do konkretnej grupy w ramach wyszczególnionego kryterium nie jest jednoznaczne i wynika z subiektywnego odczucia osoby dokonującej podziału.

Z notatek od Tomidajewicza: Wyróżniamy cele ze względu na dziedzinę. Cele można ułożyć w pewną hierarchię, cele niższego rzędu są potrzebne do realizacji celów wyższego rzędu. Każdy niższy cel jest środkiem do realizacji wyższych celów. Wyróżniamy:

1. Cele same w sobie, mają uzasadnienie dalece pozaekonomiczne, wynikają z przyjętego systemu wartości

2. Cele na ogół ściśle ekonomiczne

3. Zadania polityki gospodarczej, kwestie potrzebne do zrealizowania celów 1go i 2go rzędu, zależą od sytuacji – mogą być zróżnicowane.

Cele 1go rzędu:

Są traktowane jako cele ostateczne, gospodarka nie jest celem samym w sobie. Te cele mówią, jakie potrzeby chcemy zaspokajać. Mają najbardziej trwały charakter.

Zaliczamy do nich:

• zapewnienie trwałości i siły funkcjonowania państwa w sensie ekonomicznym (zdolnego do istnienia);

• zapewnienie dobrobytu obywatelom;

• dążenie do ograniczenia nadmiernych różnic społecznych

• likwidacja ubóstwa - dotyczy podstawowego poziomu życia ludzi uważanego za akceptowalny;

• ekologiczne - oszczędne wykorzystanie zasobów nieodnawialnych (przedłużenie okresu korzystania), nie zachwiać równowagi między odnawianiem a wykorzystywaniem źródeł odnawialnych. Cele te są w jakiejś części między sobą konkurencyjne (np. dobrobyt i ekologia). Problem wielorakości celów – cele są nieporównywalne, konkurencyjne wobec siebie

Cele 2go rzędu - głównie ekonomiczne.

• zapewnienie równowagi i stabilności systemu

• zapewnienie wzrostu gospodarczego

• zapewnienie konkurencyjności gospodarki

Cele te pojawiały się stopniowo (na początku była stabilność i równowaga – zagrażały im czynniki zewnętrzne), kluczowym elementem stabilności jest stabilność monetarna, pewna stabilizacja jest potrzebna by móc realizować inne cele. Zapewnienie wzrostu pojawiło się w XX w., procesy wzrostu i rozwoju były wolne, więc niedostrzegalne przez społeczeństwo, dlatego polityka nie stawiała sobie takiego celu, jeżeli już to zapewnienie dobrobytu. Zapewnienie konkurencyjności gospodarki to dość nowy cel, powstał w związku z postępującą globalizacją. Wytwarzane dobra i usług muszą być konkurencyjne wobec produktów zagranicznych.

Cele 3go rzędu -Pojawiają się w określonym czasie, sytuacji, są po to, by realizować cele wyższych rzędów.

• Zapewnienie pełnego zatrudnienia/ dążenie do ograniczenia bezrobocia ( frykcyjnego bądź naturalnego). Ma to prowadzić do zapewnienia dobrobytu oraz wzrostu gospodarczego

• Ograniczenie inflacji i zapewnienie stabilności pieniądza

• Osiągniecie pewnego poziomu efektów z wymiany zagranicznej np. ukształtowanie określonego poziomu kursu walutowego, salda wymiany handlowej

• Eliminacja ubóstwa, wyrównywanie szans społecznych, realizacja celów ekologicznych, zapewnienie obronności państwa, zapewnienie równowagi przestrzennej w gospodarce, kształtowanie czynników wzrostu i rozwoju gospodarczego.

Kształt polityki gospodarczej danego kraju determinują konkretne uwarunkowania. Rozumiemy przez nie zestaw czynników określających i modyfikujących układ celów i instrumentów polityki gospodarczej. Połączone w swym działaniu uwarunkowania tworzą poważne przesłanki konstrukcji układu celów PG. Można je pogrupować na:

1. Generalne -Suwerenność narodowa, Postęp społeczny, Gwarantowanie praw człowieka

2. Ustrojowo – systemowe

3. Ekonomiczne -Pomnażanie bogactwa kraju oraz dobrobytu społeczeństwa

4. Społeczne

5. Ekologiczne

6. Obronno – militarne

Dziedziny polityki gospodarczej:

 ze względu na przedmiot oddziaływania: makroekonomiczna i mikroekonomiczna;

 ze względu na rodzaj problemu (polityki problemowe), np.: mieszkaniowa, ekologiczna, rolna, przemysłowa, strukturalna

 ze względu na sektor gospodarki: przemysłowa, rolna, handlowa, mieszkaniowa, współpracy gospodarczej z zagranicą

 ze względu na rodzaj stosowanych instrumentów: monetarna, ubezpieczeń, cenowo-dochodowa, inwestycyjna,

zatrudnienia, naukowa

Do makroekonomicznych celów polityki gospodarczej zalicza się z reguły cztery podstawowe rodzaje celów:

- cele strukturalne - to oddziaływanie na strukturę wytwarzanego produktu społecznego oraz czynników wytwórczych zaangażowanych w procesie wytwarzania tego produktu,

- cele redystrybucyjne - to dążenie państwa do korygowania pierwotnych dochodów społeczeństwa. Przy dochodach pierwotnych regulowanych przede wszystkim przez rynek, rola państwa ogranicza się jedynie do pobierania podatków i powiększania dochodów wybranych podmiotów lub warstw systemu gospodarczego
- cele stabilizacyjne - to dążenia państwa do zapewnienia: wysokiego stopnia wykorzystania czynników wytwórczych, stabilnego w czasie,

- cele systemowe - to dążenia jej podmiotów do ustanowienia lub zmiany określonych elementów i rozwiązań systemu gospodarczego.

Przyjęta klasyfikacja makroekonomicznych celów polityki gospodarczej nie ma charakteru dychotomicznego, a więc różne grupy celów mogą się nakładać na siebie. 

Instrumenty polityki budżetowej

Polityka budżetowa – polega na regulacji wysokości oraz proporcji dochodów i wydatków budżetowych. Obejmuje politykę podatkową oraz politykę wydatków budżetowych. Polityka budżetowa wyodrębniana jest nie ze względu na specyfikę realizowanych celów, lecz ze względu na specyfikę środków, którymi się posługuje. Jej cele muszą być zgodne z celami polityki gospodarczej i społecznej państwa. Polityka budżetowa zajmuje się sposobami wykorzystania dochodów i wydatków publicznych do realizacji stojących przed państwem zadań. Głównym środkiem realizacji polityki budżetowej jest budżet państwa.

• Makroekonomiczne

  • dochody budżetu państwa; dochodami budżetu państwa są środki pieniężne pobierane od podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych przez państwo lub przez odrębny organ samorządu terytorialnego w celu realizacji wydatków zapewniających wypełnienie zadań państwowych. Jednak nie wszystkie środki, które są pobierane przez państwo i wpływające na rachunki budżetu państwa są dochodami budżetowymi. Warto podkreślić, iż do dochodów budżetowych nie zalicza się także wpływów z prywatyzacji majątku skarbu państwa. Zalicza się je natomiast do przychodów budżetu, które mogą służyć na finansowanie deficytu budżetowego lub mogą być przeznaczone na inne cele. Obok wpływów z prywatyzacji do przychodów zaliczyć można również przychody jednostek organizacyjnych (np. zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych, czy funduszy celowych) i zaliczanych do sektora finansów publicznych osób prawnych prowadzących odpłatną działalność jak np. szkoły wyższe.

  • wydatki budżetu państwa: wydatkami budżetu państwa są środki pieniężne pochodzące z budżetu przeznaczone na finansowanie zadań państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz związków publicznoprawnych. Stanowią kluczową pozycję budżetu, gdyż są podstawą określania środków niezbędnych do sfinansowania.

  • deficyt i nadwyżki budżetowe występuje, gdy wydatki w budżecie danej instytucji (zazwyczaj państwa) są wyższe niż jej dochody. Przeciwieństwem deficytu jest nadwyżka budżetowa.

  • dług publiczny (albo zgodnie z definicją ustawową „państwowy dług publiczny”) – obejmuje nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych (administracja rządowa i samorządowa, sądy, trybunały, państwowe szkoły wyższe, ZUS, KRUS, NFZ) ustalone po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami należącymi do tego sektora (skonsolidowane zadłużenie brutto), zaciągnięte z następujących tytułów: papiery wartościowe, pożyczki, kredyty, przyjęte depozyty,

• mikroekonomiczne

  • podatek

Najważniejszym z podstawowych instrumentów są podatki – nieodpłatne, bezzwrotne, przymusowe świadczenia pieniężne na rzecz skarbu państwa lub gminy. Podatki wykorzystywane jako narzędzia oddziaływania na strukturę konsumpcji przez selektywne zróżnicowanie podatku wliczanego do cen wybranych produktów. System podatkowy to zespół podatków pobieranych w danym państwie. Podatki pośrednie w polskim systemie podatkowym to: podatek od towarów i usług podatek akcyzowy podatek od gier. Podatki pośrednie to pewne i wydajne źródło dochodów publicznych.

Pasywna polityka budżetowa jest oparta na założeniu, że określone elementy dochodów i wydatków budżetowych cechuje tendencja do automatycznego reagowania na zmiany sytuacji gospodarczej w celu przeciwdziałania wahaniom koniunktury. Pasywna forma polityki budżetowej opiera się na koncepcji działania automatycznych stabilizatorów, które oddziaływają na popyt globalny. Mechanizm ich działania – gdy spadają dochody brutto ludności, rośnie bezrobocie. Elastyczność systemu podatkowego sprawia, że wpływy podatkowe maleją jeszcze szybciej. W okresie ożywienia gospodarczego elastyczność systemu podatkowego sprawia, że wzrost dochodu do dyspozycji następuje wolniej niż wzrost produktu krajowego. W okresie ekspansji automatyczne stabilizatory wywołują tendencję do powstania nadwyżki budżetowej, w okresie recesji przyczyniają się do powstania deficytu budżetowego. Wady automatycznych stabilizatorów to:
- mechaniczny charakter reakcji na zmiany popytu globalnego
- są bezradne wobec zakłóceń natury strukturalnej
- nie są w stanie stworzyć- bodźców do zmiany istniejącej sytuacji gospodarczej

Aktywna polityka budżetowa ma miejsce, gdy rząd stosuje wybrane środki w celu przeciwdziałania cyklicznym fluktuacjom oraz w celu stabilizacji cen czy ograniczania bezrobocia. Podstawowymi rodzajami aktywnych posunięć z zakresu polityki budżetowej są:
zmiany stawek podatków zmiany podziału transferów z budżetu państwa
zmiany wydatków na roboty i inwestycje publiczne.

• opłata

• cło opłata pobierana przez państwo w związku z przemieszczaniem towarów przez granicę celną (powszechnie stosuje się cła importowe, niemniej w niektórych państwach ocleniu podlega również eksport i tranzyt).

• dotacja

• subwencja nieodpłatna i bezzwrotna pomoc finansowa udzielana najczęściej przez państwo podmiotom (np. jednostkom samorządu terytorialnego, prywatnym przedsiębiorstwom, organizacjom społecznym i osobom fizycznym) dla poparcia ich działalności. Subwencja różni się od dotacji tym, że ma charakter roszczenia prawnego. Jeśli została zapisana w budżecie z przeznaczeniem dla określonej jednostki, musi zostać przekazana. Decyzję co do jej rozdysponowania, podejmuje organ, który ja otrzymał.

• bon skarbowy: weksel lub bilet skarbowy (ang. treasury bill), dłużny papier wartościowy Skarbu Państwa na okaziciela o wartości nominalnej 10 tys. PLN z terminami emisji od 1 do 52 tygodni (standardowo 13 i 52). Oprocentowanie bonów ma charakter stały, dyskontowy (dochodem jest różnica pomiędzy ceną zakupu, a wartością nominalną bonu).

• obligacja skarbowa to forma oprocentowanej pożyczki pieniężnej zaciąganej przez Skarb Państwa u osób zakupujących obligacje. Środki uzyskane z obligacji finansują istotne cele przewidziane w budżecie państwa oraz są przeznaczane na spłatę wcześniej zaciągniętych długów.

• poręczenia i gwarancje rządowe

12. Instrumenty polityki pieniężnej.

Polityka pieniężna stanowi, obok polityki fiskalnej, zasadniczy filar makroekonomicznej polityki państwa. Polityka pieniężna jest realizowana przez bank centralny, a jej celem jest zapewnienie równowagi pieniężnej w gospodarce oraz zapobieganie i zwalczanie inflacji, co powinno prowadzić do długofalowego wzrostu gospodarczego. Do głównych zadań banku centralnego (BC) należy zapewnianie odpowiedniej podaży pieniądza oraz optymalnego poziomu stopy proc. Do ich realizacji BC może wykorzystywać pewien zespół instrumentów. Instrumenty te można podzielić na dwie podstawowe grupy:

1) Instrumenty pośrednie - za pomocą których BC oddziałuje na płynność bankową, tj. na podaż kredytów oraz na ich koszt:

• Zmiany stopy dyskontowej – działanie tego instrumentu polega na określaniu przez BC poziomu stopy dyskontowej, czyli stopy proc. stosowanej przez BC przy udzielaniu kredytów bankom komercyjnym oraz na zmianach wielkości tych kredytów (określanych przez EBC kredytami na koniec dnia). Wzrost kredytów BC powiększa bazę monetarną; spadek powoduje zmniejszenie bazy monetarnej. BC oddziałuje na wielkość kredytów dla sektora bankowego na dwa sposoby: przez zmianę ceny kredytów (stopy dyskontowej) lub zmianę wielkości kredytu. Podniesienie tej stopy zwiększa koszt pieniądza BC, zatem banki zaciągają mniej kredytów; obniżenie stopy dyskontowej, przeciwnie, zwiększa popyt banków na kredyt BC.

Zmiany stopy dyskontowej powinny zapewnić kontrolę płynności bankowej przez BC. W rzeczywistości nie jest to dostatecznie skuteczne narzędzie kontroli podaży pieniądza, ponieważ:

- BC nie może zbyt często zmieniać stopy dyskontowej, dostosowując ją do koniunktury, bo powodowało by to spadek zaufania

- Banki komercyjne cechuje czasem duża niezależność od BC

- Ustalając stopę dyskontową na określonym poziomie, BC wpływa na rynkowe stopy proc.

- Międzynarodowe przepływy kapitałów krótkoterminowych osłabiają oddziaływanie stopy

dyskontowej na płynność bankową.

• Operacje otwartego rynku – obecnie najważniejszy instrument polityki pieniężnej. Wpływają na poziom stóp proc. i wysokość rezerw bankowych, a tym samym na wielkość dostępnego kredytu oraz na ilość pieniądza w obiegu.

Polegają one na kupnie lub sprzedaży przez BC publicznych papierów wartościowych. Zakupy na otwartym rynku zwiększają rezerwy gotówkowe banków komercyjnych. Powiększenie bazy monetarnej wpływa na rozwój ich operacji kredytowych, a w rezultacie na zwiększenie podaży pieniądza oraz na obniżenie krótkoterminowych stóp proc. Natomiast sprzedaż na otwartym rynku prowadzi do zmniejszenia bazy monetarnej i - wskutek działania mnożnika kreacji pieniądza – do odpowiednio większego spadku jego podaży oraz do wzrostu stóp proc.

Operacje otwartego rynku są przeprowadzane z inicjatywy BC, który ma całkowitą kontrolę nad ich wielkością. Zakupu (lub sprzedaży) na otwartym rynku dokonuje się w sposób ciągły, co oddziałuje stabilizująco na gospodarkę. Skutki tych operacji są łatwo odwracalne i mogą być one szybko wprowadzone. Operacje otwartego rynku są więc elastycznym i precyzyjnym instrumentem kształtowania podaży pieniądza.

• Ustalanie poziomu rezerw obowiązkowych– rezerwy obowiązkowe to ta część rezerw całkowitych znajdujących się w dyspozycji banku, która z mocy prawa nie może być wykorzystana do tworzenia pieniądza przez udzielanie pożyczek. Wyraża się ją w procentach wybranych depozytów bankowych. W strefie euro podstawa naliczania stopy rezerw obowiązkowych są depozyty bieżące, depozyty o terminie płatności do dwóch lat, depozyty z wypowiedzeniem do dwóch lat oraz dłużne papiery wartościowe o ustalonym terminie wykupu do dwóch lat.

Zmiany rezerw obowiązkowych wpływają na podaż pieniądza za pośrednictwem mnożnika kredytowego. Zwiększenie rezerw obowiązkowych zmniejsza wielkość depozytów użytych w celu kreacji pieniądza bankowego i prowadzi do jeszcze większego spadku podaży pieniądza. Natomiast spadek rezerw obowiązkowych prowadzi do silnej ekspansji kredytowej banków. Zmiany wskaźnika rezerw obowiązkowych są zwykle niewielkie, gdyż wywołują zwielokrotnione zmiany w podaży pieniądza. BC nie może zmieniać tego wskaźnika zbyt często, gdyż zostałaby zachwiana stabilność ekonomiczna i monetarna kraju.

Zmiany wskaźnika rezerw obowiązkowych mają duże znaczenie, gdy kraj jest narażony na znaczne przepływy krótkoterminowych kapitałów międzynarodowych. Ich dopływ z zagranicy zwiększa rezerwy banków komercyjnych i emisje pieniądza wewnątrz kraju. Działanie restrykcyjne tego instrumentu jest silniejsze od działania ekspansywnego (wzrost potencjału kredytowego banków nie musi powodować zwiększenia rozmiarów udzielanego kredytu).

2) Instrumenty typu administracyjnego – związane z bezpośrednią kontrolą BC nad działalnością kredytową systemu bankowego, czyli przede wszystkim racjonowanie kredytów, polegające na ograniczaniu sposobami administracyjnymi wzrostu kredytów bankowych. Metoda stosowana w okresach, gdy inflacja jest stosunkowo wysoka i gdy przedsiębiorstwa słabo reagują na zmiany stóp proc. BC. Narzędzie to umożliwia skuteczną kontrolę podstawowego źródła kreacji pieniądza. Z drugiej jednak strony racjonowanie kredytów ma wiele wad: ograniczenie konkurencji między bankami, różnicowanie przedsiębiorstw w dostępie do kredytów bankowych, przeszkoda w utrzymaniu równowagi na rynku pieniężnym za pomocą stopy proc. oraz w ukształtowaniu się jej na poziomie zapewniającym efektywną alokację czynników produkcji. Obecnie w wyniku zmian na rynku finansowym (m.in. otwarcie na zewnątrz i zniesienie ograniczeń dewizowych) racjonowanie kredytów zanika.

W zależności od tego, w jaki sposób instrumenty są wykorzystywane, mówimy o ekspansywnej (miękkiej) polityce pieniężnej (wzrost podaży pieniądza) lub o restrykcyjnej (twardej) polityce pieniężnej (spadek podaży pieniądza).

Podsumowując, jeśli BC chce zwiększyć podaż pieniądza może:

• Obniżyć stopę dyskontową w celu zwiększenia rozmiarów pożyczek udzielanych bankom komercyjnym;

• Zakupić wyemitowane przez rząd papiery wartościowe na otwartym rynku;

• Obniżyć poziom wskaźnika rezerw obowiązkowych.

Jeśli BC chce zmniejszyć podaż pieniądza może:

• Ograniczyć ogólną sumę pożyczek udzielanych bankom komercyjnym przez podwyższenie stopy dyskontowej;

• Sprzedawać wyemitowane przez rząd papiery wartościowe posiadane przez BC;

• Podwyższać poziom wskaźnika rezerw obowiązkowych.

13. Dług publiczny i deficyt finansów publicznych w Polsce.

Dług publiczny (zgodnie z definicją ustawową „państwowy dług publiczny”) – obejmuje nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych (administracja rządowa i samorządowa, sądy, trybunały, państwowe szkoły wyższe, ZUS, KRUS, NFZ) ustalone po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami należącymi do tego sektora (skonsolidowane zadłużenie brutto), zaciągnięte z następujących tytułów:

1. papiery wartościowe opiewające wyłącznie na świadczenia pieniężne (poza papierami udziałowymi),

2. pożyczki (w tym papiery wartościowe, których zbywalność jest ograniczona),

3. kredyty,

4. przyjęte depozyty,

5. zobowiązania wymagalne (tzn. zobowiązania, których termin płatności minął, a które nie zostały przedawnione lub umorzone).

Do zaciągania zobowiązań dla sfinansowania potrzeb finansowych państwa, spłaty tych zobowiązań oraz przeprowadzenia innych operacji finansowych związanych z zarządzaniem długiem upoważniony jest Minister Finansów. Państwowy dług publiczny jest liczony według wartości nominalnej. Dług wyrażony w walutach obcych przelicza się na walutę krajową według kursu średniego walut obcych ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski, obowiązującego w ostatnim dniu roboczym danego okresu sprawozdawczego.

Podstawy prawne dotyczące państwowego długu publicznego:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej – rozdział X – Finanse Publiczne. Normuje ona między innymi, iż nie wolno zaciągać pożyczek lub udzielać gwarancji i poręczeń, w następstwie których państwowy dług publiczny przekroczy 3/5 wartości produktu krajowego brutto. Przyznała wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej Radzie Ministrów w zakresie: ustawy budżetowej, ustawy o prowizorium budżetowym, zmiany ustawy budżetowej, ustawy regulującej zaciąganie długu publicznego oraz ustawy o udzielaniu poręczeń i gwarancji finansowych przez państwo. Ponadto Konstytucja RP wprowadziła zakaz finansowania deficytu budżetu państwa poprzez zaciąganie zobowiązań w banku centralnym;

2. Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych. Ustawa ta jest zasadniczym aktem prawnym w zakresie finansów publicznych zawierającym, między innymi, kompleksowe regulacje dotyczące państwowego długu publicznego. Wprowadza niezbędne definicje, określa ogólne zasady zaciągania długu, emisji papierów wartościowych i zarządzania długiem Skarbu Państwa, a także procedury ostrożnościowe i sanacyjne;

3. Akty wykonawcze do ustawy o finansach publicznych (rozporządzeniach) regulujących szczegółowo niektóre kwestie, w tym: podział tytułów dłużnych zaliczanych do państwowego długu publicznego oraz zasady obliczania wartości nominalnej długu.

Deficyt finansów publicznych- ujemna różnica między dochodami publicznymi a wydatkami publicznymi, ustalona dla okresu rozliczeniowego, który wynosi zazwyczaj 1 rok. Dochody publiczne i wydatki publiczne oraz nadwyżkę lub deficyt sektora finansów publicznych ustala się po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy jednostkami tego sektora.

Zgodnie z kryteriami konwergencji, deficyt budżetowy państw ubiegających się o wejście do strefy Euro powinien być niższy niż 3% PKB. Próg ten obowiązuje również kraje będące już członkami Unii Europejskiej, w przypadku przekroczenia progu 3% Komisja Europejska wszczyna procedurę nadmiernego deficytu

Deficyt budżetowy jest jednym z podstawowych kryteriów oceny polityki fiskalnej państwa. Deficyt budżetowy finansuje się przez zaciągnięcie jakiejś formy kredytu. Wysoki deficyt budżetowy państwa oznacza najczęściej konieczność wydania dużej ilości obligacji skarbowych, co sprawia, że rośnie ich oprocentowanie, a co za tym idzie rosną koszty kredytu w całej gospodarce i wolniej się ona rozwija.

Sposoby radzenia sobie z deficytem:

* sprzedaż majątku znajdującego się w posiadaniu państwa, czyli prywatyzacja,

* podniesienie podatków. Podobnie jak deficyt ma negatywny wpływ na gospodarkę,

* ograniczenie wydatków, na które jednak często trudno się zdecydować pod wpływem presji różnych grup społecznych,

* inflacja - dodruk tzw. "pustego pieniądza" przez państwo. Nominalnie deficyt się wtedy zmniejsza. Jest to jednak realizowane kosztem społeczeństwa oraz de facto ukrytą formą opodatkowania.

Deficyt budżetowy może wynikać:

* z nadmiernych wydatków budżetowych (militaryzacja gospodarki, rozbudowana administracja państwowa, inwestycje publiczne, transfery, wysokie koszty obsługi kosztu długu zagranicznego i wewnętrznego)

* ze zbyt niskich dochodów budżetowych, które z kolei mogą wynikać z niskiej stopy opodatkowania, mało skutecznego systemu ściągania podatków, czy też ze spadającego poziomu produkcji i dochodu narodowego. Dlatego też deficyt jest z reguły większy w okresie recesji gospodarczej, gdy dochód narodowy spada i mniejszy w okresie ożywienia, kiedy dochód narodowy wykazuje znaczny wzrost

* z oczekiwań społeczeństwa, że państwo będzie spełniać funkcję gwaranta bezpieczeństwa socjalnego, finansując cześć konsumpcji mniej zamożnych grup społecznych.

* ze sposobu uchwalania budżetu w systemie parlamentarnym. Różne siły społeczne - z jednej strony zainteresowane są minimalizacją podatków, z drugiej zaś maksymalizacją wydatków. Natomiast nikt nie jest zainteresowany w zrównoważeniu dochodów z wydatkami.

14. Kryteria podziału bezrobocia.

Ze względu na przyczynę wywołującą bezrobocie wyróżniamy:

1. bezrobocie frykcyjne - jest efektem naturalnego ruchu na rynku osób zatrudnionych; dotyczy osób pozostających bez pracy przez krótki okres z powodu zmiany miejsca pracy, zmiany zawodu, wchodzenia absolwentów na rynek, powrotu do pracy po przerwie (np. z powodu urlopu macierzyńskiego) itp.; przyjmuje się, że jest oznaką "zdrowej" gospodarki;

2. bezrobocie technologiczne - jest skutkiem postępu technicznego oraz unowocześniania produkcji, prowadzących do eliminowania czynnika ludzkiego z procesów produkcyjnych; występuje w sytuacji słabego rozwoju gospodarczego, skutkującego wprowadzaniem inwestycji, mechanizacji i modernizacji procesów przy jednoczesnym ograniczaniu zatrudnienia;

3. bezrobocie strukturalne - jest efektem niedostosowania struktury podaży zasobów ludzkich i popytu na nie; pojawia się w sytuacji zmian restrukturyzacyjnych i transformacji gospodarki przy jednoczesnym opóźnieniu odpowiadających im zmian w szkolnictwie; może być wywołane ograniczonymi zasobami kapitału, które umożliwiłyby pełne zatrudnienie siły roboczej;

4. bezrobocie koniunkturalne - związane jest z występowaniem cykli koniunkturalnych, w fazie spadku i recesji gospodarczej zmniejsza się jest popyt globalny, co wywołuje konieczność ograniczenia zatrudnienia; tego rodzaju bezrobocie spada, kiedy następuje wzrost gospodarczy i zdolności produkcyjne przedsiębiorstw mogą być pełniej wykorzystane;

5. bezrobocie sezonowe - dotyczy działalności/branż cechujących się sezonowością popytu bądź podaży (np. rolnictwo, turystyka), wahania te są uzależnione od pór roku lub warunków pogodowych.

Biorąc pod uwagę okres pozostawania bez pracy rozróżniamy:

1. bezrobocie krótkookresowe - dotyczy osób pozostających bez pracy przez okres nie przekraczający 3 miesięcy;

2. bezrobocie średniookresowe - dotyczy sytuacji braku zatrudnienia przez okres od 3 do 6 miesięcy;

3. bezrobocie długookresowe - występuje w sytuacji, kiedy brak pracy trwa od 6 do 12 miesięcy;

4. bezrobocie długotrwałe (zwane chronicznym) - dotyczy osób nie mogących znaleźć pracy przez ponad 12 miesięcy; uznaje się je za najbardziej niekorzystne i niebezpieczne dla gospodarki, ponieważ wywołuje negatywne skutki w niemal wszystkich sferach życia.

Ze względu na fakt rejestracji bezrobotnego wyróżnia się:

1. bezrobocie rejestrowane - dotyczy osób pozostających bez pracy zarejestrowanych w urzędach pracy oraz posiadających cechy określone ustawowo

2. bezrobocie ukryte - dotyczy osób, które nie chcą lub nie mogą się zarejestrować w urzędach pracy, ponieważ nie spełniają wszystkich kryteriów określonych w ustawie; pojawia się w sytuacji nadzatrudnienia (tzn. wykonywana praca wydaje się być zbędna, a zmniejszenie zatrudnienia nie wpływa na wielkość produkcji); najczęściej dotyczy rolnictwa.

Inny podział bezrobocia:

1) Dobrowolne – spowodowane jest tym, że pewna część poszukujących zatrudnienia nie akceptuje poziomu płacy realnej. Byłaby ona gotowa podjąć pracę, ale przy odpowiednio wyższej płacy. Zatem preferencje pewnej części pracowników nie pokrywają się z rachunkiem opłacalności zatrudnienia stosowanym przez pracodawców. Ta część osób jest bezrobotna dobrowolnie, gdyż nie pracuje oczekując na korzystniejsze oferty pracy.

2) Przymusowe (Keynesowskie) - nowa ekonomia klasyczna tłumaczy je istnieniem ustawowej gwarancji płacy minimalnej i istnieniem związków zawodowych. Bezrobocie przymusowe to różnica między faktycznym i pełnym zatrudnieniem. Wymuszony wyższy poziom płacy skłania pracodawców do odpowiednio mniejszego zatrudnienia.

15. Dochody i wydatki samorządu terytorialnego

1. Dochodami jednostek samorządu terytorialnego są:

  1)   dochody własne;

  2)   subwencja ogólna;

  3)   dotacje celowe z budżetu państwa.

2. W rozumieniu ustawy dochodami własnymi jednostek samorządu terytorialnego są również udziały we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych oraz z podatku dochodowego od osób prawnych.

3. Dochodami jednostek samorządu terytorialnego mogą być:

  1)   środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi;

  2)   środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej;

3. inne środki określone w odrębnych przepisach.

1. Źródłami dochodów własnych gminy są:

  1)   wpływy z podatków:

a)  od nieruchomości, b)  rolnego, c)  leśnego, d)  od środków transportowych,

e)  dochodowego od osób fizycznych, opłacanego w formie karty podatkowej,

g)  od spadków i darowizn h)  od czynności cywilnoprawnych;

  2)   wpływy z opłat:

a)  skarbowej b)  targowej, c)  miejscowej, uzdrowiskowej i od posiadania psów,

e)  eksploatacyjnej f)  innych stanowiących dochody gminy, uiszczanych na podstawie odrębnych przepisów;

  3)   dochody uzyskiwane przez gminne jednostki budżetowe gminy oraz wpłaty od gminnych zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych gminnych jednostek budżetowych;

  4)   dochody z majątku gminy;

  5)   spadki, zapisy i darowizny na rzecz gminy;

  6)   dochody z kar pieniężnych i grzywien określonych w odrębnych przepisach;

  7)   5,0 % dochodów uzyskiwanych na rzecz budżetu państwa w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych ustawami, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej;

  8)   odsetki od pożyczek udzielanych przez gminę, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej;

  9)   odsetki od nieterminowo przekazywanych należności stanowiących dochody gminy;

  10)  odsetki od środków finansowych gromadzonych na rachunkach bankowych gminy, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej;

  11)  dotacje z budżetów innych jednostek samorządu terytorialnego;

  12)  inne dochody należne gminie na podstawie odrębnych przepisów.

Źródłami dochodów własnych powiatu są:

  1)   wpływy z opłat stanowiących dochody powiatu, uiszczanych na podstawie odrębnych przepisów;

  2)   dochody uzyskiwane przez powiatowe jednostki budżetowe powiatu oraz wpłaty od powiatowych zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych powiatowych jednostek budżetowych;

  3)   dochody z majątku powiatu;

  4)   spadki, zapisy i darowizny na rzecz powiatu;

  5)   dochody z kar pieniężnych i grzywien określonych w odrębnych przepisach;

  6)   5,0 % dochodów uzyskiwanych na rzecz budżetu państwa w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych ustawami,

  7)   odsetki od pożyczek udzielanych przez powiat, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej;

  8)   odsetki od nieterminowo przekazywanych należności stanowiących dochody powiatu;

  9)   odsetki od środków finansowych gromadzonych na rachunkach bankowych powiatu,

  10)  dotacje z budżetów innych jednostek samorządu terytorialnego;

  11)  inne dochody należne powiatowi na podstawie odrębnych przepisów.

Źródłami dochodów własnych województwa są:

  1)   dochody uzyskiwane przez wojewódzkie jednostki budżetowe oraz wpłaty od wojewódzkich zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych wojewódzkich jednostek budżetowych;

  2)   dochody z majątku województwa;

  3)   spadki, zapisy i darowizny na rzecz województwa;

  4)   dochody z kar pieniężnych i grzywien określonych w odrębnych przepisach;

  5)   5,0 % dochodów uzyskiwanych na rzecz budżetu państwa w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych ustawami,

  6)   odsetki od pożyczek udzielanych przez województwo, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej;

  7)   odsetki od nieterminowo przekazywanych należności stanowiących dochody województwa;

  8)   odsetki od środków finansowych gromadzonych na rachunkach bankowych województwa, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej;

  9)   dotacje z budżetów innych jednostek samorządu terytorialnego;

  10)  inne dochody należne województwu na podstawie odrębnych przepisów.

Wydatki budżetu jednostki samorządu terytorialnego przybierają różną formę:

• wydatki bieżące,

• wydatki majątkowe

• na obsługę długu publicznego związane z oprocentowaniem zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz wypłat związanych z udzielonymi poręczeniami i gwarancjami

Wydatki bieżące stanowią:

• dotacje,

• wynagrodzenia i pochodne od wynagrodzeń,

• inne świadczenia na rzecz osób fizycznych (tj. zasiłki i zapomogi),

• zakupy towarów i usług,

• wydatki związane z funkcjonowaniem jednostek budżetowych i obsługiwanych przez nie organów.

Wydatki majątkowe budżetu obejmują z kolei wydatki inwestycyjne (w tym zakupy inwestycyjne) jednostek budżetowych oraz dotacje celowe przeznaczone na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji konkretnych inwestycji oraz wydatki na zakup i objęcie akcji oraz wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego. Podstawą do dokonywania wydatków jest plan wydatków, który wynika z uchwały budżetowej, a którego pozycje stanowią nieprzekraczalny limit. W przypadku nie uchwalenia budżetu (nie dłużej niż do dnia 31 marca roku budżetowego), podstawą zaciągania zobowiązań i dokonywania wydatków są limity z projektu budżetu. Limity budżetu na wydatki mają, co do zasady charakter limitów rocznych. Wyjątek od powyższego stanowi możliwość uchwalenia limitów na wydatki wieloletnie oraz tzw. wydatki niewygasające.

Wydatki wg działów:

• Rolnictwo,

• Transport i łączność,

• Gospodarka mieszkaniowa,

• Administracja samorządowa,

• Bezpieczeństwo publiczne,

• Obsługa długu publicznego,

• Oświata i wychowanie,

• Ochrona zdrowia,

• Pomoc społeczna,

• Gospodarka komunalna i ochrona środowiska,

• Kultura,

•Kultura fizyczna i sport.

16. Przyczyny powstania długu publicznego w Polsce.

Dług publiczny powstaje gdy strumień dochodów jest innych rozmiarów niż strumień wydatków. W wyniku porównania powyższych czynników zauważymy, iż powstaje bądź nadwyżka bądź deficyt budżetowy. Mówiąc krótko kiedy deficyt budżetowy jest większy niż finansowe zasoby publiczne powstaje dług publiczny, który jest sumą deficytów z poprzednich okresów.

Przyczyny:

• Uporczywie utrzymujący się deficyt budżetowy, który przekształca się w dług publiczny.

• Okres wzmożonych wydatków publicznych, zwłaszcza okresy wojen i głębokich kryzysów gospodarczych.

• Realizowana doktryna ekonomiczna, która zakłada świadome utrzymanie deficytu budżetowego i długu publicznego jako narzędzi interwencjonizmu państwowego.

• Osiąganie celów politycznych rządzącej elity, która nie decyduje się na podnoszenie podatków, ale nie dokonuje również cięć w wydatkach publicznych;

• Wejście władz publicznych w pułapkę zadłużenia.

Główną przyczyną powstania długu jest stale utrzymujący się deficyt budżetowy, który w konsekwencji przekształca się w dług. Inna przyczyna to okres zwiększonych wydatków, których trzeba dokonać zaciągając pożyczki, które to następnie należy sfinansować – no i znów powstaje lub zwiększa się nasz dług. Oczywiście czas kiedy wydatki są większe i ważniejsze niż w innym okresie to przede wszystkim czas wojen lub kryzysów gospodarczych. Odmiennym przypadkiem jest stan kiedy władza rządząca nie chce podnieść podatków tylko woli zaciągnąć pożyczki, ponieważ uważa, iż jest to korzystniejsze rozwiązanie dla rządu. Oznacza to, że władza decyduje się dobrowolnie na proces powstawania długu, ponieważ jego powstanie przyniesie oczekiwane korzyści.

17. Klasyfikacja podatków i zasady polityki podatkowej.

Podatek to publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe, bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej.

1. Kryterium przedmiotu opodatkowania (co podlega opodatkowaniu)

   1. Podatki przychodowe - podstawą opodatkowania jest przychód np.: podatek leśny, rolny. Opierają się na cenach świadczących o osiąganych dochodach. Pomijane są koszty poniesione na wszystkie przychody, a jedynie przyjmuje się w formie domniemania, że dochód został otrzymany.

   2. Podatki dochodowe - podatek dochodowy od osób fizycznych i prawnych. Ma charakter osobisty (od nadwyżki przychodów nad poniesionymi kosztami uzyskania tych dochodów).

   3. Podatki majątkowe (płacone od majątku). Zróżnicowane, uzupełniają podatki dochodowe.

      1. od wielkości majątku (posiadania)

         • podatek od nieruchomości,

         • podatek od środków transportu,

         • dywidendy (które płacą przedsiębiorcy)

         • oprocentowanie kapitału w jednoosobowych spółkach skarbu państwa

      2. podatki od przyrostu majątkowego

         • podatek od spadków i darowizn

   4. Podatki od wydatków - naliczane w momencie płacenia za kupowane dobro lub usługę. Ich ciężar ponosi konsument, a podatnikiem jest sprzedawca dobra

      1. od towarów i usług (VAT)

      2. akcyzowy

      3. podatek od gier

2. Kryterium stosunku przedmiotu opodatkowania do źródła podatku (relacja: kto jest obciążony podatkiem, a kto go uiszcza)

   1. Podatki bezpośrednie - opodatkowaniu podlegają dochody podatnika oraz posiadany przez niego majątek np.:

      1. podatki przychodowe

      2. podatki dochodowe

      3. podatek majątkowy od posiadania majątku oraz przyrostu majątku

   2. Podatki pośrednie - są jednym ze składników cen produktów i są płacone w momencie dokonywania zakupów.

      1. podatki od obrotu majątkiem i wydatków,

      2. pozostałe podatki

3. Kryterium podziału dochodów podatkowych między państwo i samorząd terytorialny

   1. Państwowe - trafiają do Centralnego Budżetu Państwa. Zasilane wpływami z podatków budżetu państwa i budżetów gmin

      1. podatek od towarów, usług.

   2. Samorządowe - trafiają wyłącznie do Kasy Samorządu.

      1. podatek rolny,

      2. podatek leśny,

      3. podatek od nieruchomości,

      4. podatek od środków transportowych.

   3. Podatki wspólne - trafiają częściowo do Centralnego Budżetu Państwa, częściowo do Samorządowego.

      1. podatek od osób fizycznych (85% przypada budżetowi państwa, 15% gminom),

      2. podatek od osób prawnych (95% państwo, 5% gminy)

PRZYCHODOWE

1) Najbardziej prymitywna forma opodatkowania; 2) płacone w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą i osiąganymi z tego tytułu przychodami; 3) pobierane są przez państwo niezależnie od wyników działalności, bo nie uwzględniają, że można ponosić stratę; 4) ma charakter rzeczowy, nie uwzględnia osobistej sytuacji podatnika 5) są bardzo korzystnym instrumentem fiskalnym, gdyż pomagają zaspokoić popyt państwa na dochód uniezależniając wpływy z tego podatku od sytuacji dochodowej 6) wygodne dla aparatu fiskalnego – łatwo ustalić podstawę opodatkowania Np. podatek rolny, leśny

DOCHODOWE

1. Nawiązują bezpośrednio do nadwyżki ekonomiczne wypracowanej przez podmioty 2) narzędzie realizacji powszechności opodatkowania 3) sięgają do jednoznacznej, co do treści, kategorii dochodu 4) mogą być narzędziem realizacji zasady sprawiedliwego rozłożenia ciężarów publicznych 5) są bardziej korzystne dla podatnika niż władz publicznych 6) przedmiot opodatkowania: najczęściej dochód z pracy i prowadzenia działalności gospodarczej ; w ramach nich występują 3 techniki podatkowe:

• Techniki syntetyczne – polega na obciążeniu jednym podatkiem całości dochodów podatnika

• Techniki analityczne – pozwalają na oddzielne obciążenie odrębnymi podatkami poszczególne rodzaje dochodów podatnika

• Techniki mieszane – łączą obie w/w – w konsekwencji stosowany jest jeden podatek o zróżnicowanym opodatkowaniu poszczególnych rodzajów dochodów składających się na dochód ogółem

KONSUMPCYJNE (Od wydatków)

1) podatki te obciążają dochód podatnika w momencie jego wydatkowania – pośredniość 3) ich materialny ciężar ponosi konsument, gdyż są one wliczone w cenę kupowanych dóbr i usług zaś ich płatnikiem formalnym jest podmiot prowadzący działalność w zakresie obrotu wyrobami lub usługami,

MAJĄTKOWE mogą dotyczyć podsiadanego majątku lub jego przyrostu

• Nominalne - Nawiązują do wartości majątku, ale ich pobór nie zmniejsza substancji majątkowej podatnik, gdyż następuje z pożytków, jakie majątek przynosi lub innych dochodów

• Realne – uszczupla substancję majątkową podatnika – wyschnięcie źródła podatku a źródło podatku musi mieć swoją regenerację

Zasady polityki podatkowej to postulaty nauki finansów dotyczące konstrukcji i reguł funkcjonowania tak poszczególnych podatków jak i całego systemu podatkowego. Respektowanie zasad podatkowych powinno zapewnić prawidłowość – racjonalność systemu podatkowego.

Zasady klasyczne:

1. Według A Smitha

• Zasada równości

• Zasada pewności

• Zasada dogodności

• Zasada taniości

1. Rozszerzone i uporządkowane przez A. Wagnera

*  zasady fiskalne:
- wydajność- według tej zasady państwo powinno sięgać do takiego przedmiotu opodatkowania, który dostarczy dochodów niezbędnych do realizacji funkcji i zadań państwa i władz samorządowych;
- elastyczność- podatek powinien reagować na zmieniające się procesy i zdarzenia gospodarcze oraz społeczne;
- stałość- mówi o konieczności unikania wprowadzania nowych podatków i zmian w podatkach już istniejących;

* zasady ekonomiczne: -nienaruszalność majątku podatników- wysokość podatku nie może zmniejszać majątku podatnika. Podatek powinien być pokrywany z dochodów bieżących;

*  zasady sprawiedliwości:
- powszechność- ciężary podatkowe powinny mieć charakter powszechny, tj. każdy obywatel, przedsiębiorca itp. powinien być objęty podatkiem, jeżeli spełnione są warunki powstania stosunku podatkowego;
- równość- ciężary podatkowe powinny być rozłożone równomiernie na wszystkich podatników;
- zdolność dochodowa- wedle tej zasady, każdy podatnik osiągający taki sam dochód, powinien poświęcić na rzecz państwa identyczną korzyść;

* zasady techniczne:
- pewność- podatki powinny być niezawodnym źródłem dochodów państwa. Oprócz tego każdy podatnik powinien być poinformowany o wysokości podatku, który jest zobowiązany zapłacić;
- dogodność- pobór podatku powinien uwzględniać warunki finansowe podatnika, a także cykl i charakter jego działalności;
- taniość- koszty realizowania podatków nie mogą nadmiernie uszczuplać dochodów państwa.

18. Podstawowe sprawozdania finansowe przedsiębiorstwa

Sprawozdawczość finansowa to usystematyzowany zbiór wyselekcjonowanych informacji, tworzonych głównie przez rachunkowość finansową, odnoszący się do przeszłej oraz obecnej sytuacji finansowej i majątkowej przedsiębiorstwa oraz jego wyniku finansowego, co pozwala na wyciągnięcie wniosków dotyczących przyszłości.

Na kompletne sprawozdanie finansowe składają się następujące części składowe:

• Wprowadzenie do sprawozdania finansowego;

• Bilans;

• Rachunek zysków i strat;

• Zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym;

• Rachunek przepływów pieniężnych;

• Dodatkowe informacje i objaśnienia;

Bilans jest podstawowym elementem rocznego sprawozdania finansowego. Jego podstawowym zadaniem jest przedstawienie sytuacji majątkowej i finansowej przedsiębiorstwa przez retro- i prospektywną interpretację poszczególnych składników aktywów i pasywów, a zwłaszcza takich fundamentalnych kategorii finansowych jak aktywa, zobowiązania i kapitał własny.

Rachunek zysków i strat można uznać za przeciwwagę bilansu. Podczas gdy ten ostatni wykazuje wzajemnie odnoszące się do określonego dnia stany majątku i kapitału, rachunek zysków i strat – jako tzw. rachunek ruchu, ujmuje wszystkie przypadające na dany rok obrotowy przychody i zyski oraz współmierne koszty uzyskania przychodów i straty, a także ustala ostateczny rezultat dokonań przedsiębiorstwa w danym roku obrotowym w postaci wyniku finansowego. Rachunek zysków i strat objaśnia wynik finansowy netto szczegółowo według poziomu i źródła powstania.

Zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym dostarcza informacji użytkownikom sprawozdania finansowego niezbędnych do oceny zmian zachodzących w kapitale (funduszu) własnym, obrazującym przede wszystkim prawa własności podmiotu gospodarczego.

Rachunek przepływów pieniężnych jest dopełnieniem „wiernego obrazu” sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, przez ujęcie wszystkich faktycznych wpływów i wydatków pieniężnych w danym okresie sprawozdawczym, w umownie przyjętych ramach klasyfikacyjnych. Rachunek przepływów pieniężnych dostarcza użytkownikom informacji niezbędnej do oceny płynności i wypłacalności jednostki gospodarczej oraz stwarza możliwość przeprowadzenia różnorodnych analiz i oceny struktury źródeł dopływu środków pieniężnych i kierunków ich rozdysponowania.

Ogólnie wyrażonym celem informacji dodatkowej jest dopełnienie użytkownikom sprawozdania finansowego rzetelnego i jasnego obrazu sytuacji finansowej i majątkowej oraz wyniku finansowego przedsiębiorstwa, przy przestrzeganiu pozostałych zasad rachunkowości. Podstawowy cel informacji dodatkowej pozwala się wyrazić trzema jej funkcjami: Interpretacyjno-objaśniającą, odciążeniową, uzupełniającą.

19. Podstawowe grupy wskaźników wykorzystywanych w analizie ekonomicznej

Istnieje kilka sposobów podziału klasyfikacji wskaźników ekonomicznych. Jeden z możliwych sposobów dzieli wskaźniki na wewnętrzne czyli takie, które obliczane są na podstawie danych zaczerpniętych ze sprawozdań finansowych firmy stanowiące ich interpretację oraz wskaźniki zewnętrzne, w których dane znajdujące się w liczniku bądź mianowniku pochodzą z materiałów źródłowych innych niż sprawozdania finansowe np. cena rynkowa akcji danej spółki. Wskaźniki te wykorzystywane są najczęściej przez inwestorów i potencjalnych inwestorów firmy.

Wskaźniki wewnętrzne dzielone są następnie na dwie zasadnicze grupy: wskaźniki operacyjne i finansowe. Ogólnie mówiąc wskaźniki operacyjne koncentrują się na operacjach spółki nie uwzględniając sposobu jej finansowania. Dotyczą zatem strony aktywów bilansu. Wskaźniki finansowe skupiają się na badaniu sposobu sfinansowania aktywów spółki.

Wskaźniki operacyjne dzielone są następnie na wskaźniki rentowności, które charakteryzują efekty jakie spółka uzyskuje z działań operacyjnych oraz wskaźniki efektywności (wydajności) określające obrót lub też charakteryzujące efektywność inwestycji.

Wskaźniki finansowe dzielą się z kolei na wskaźniki płynności i struktury kapitału (zasilania). Pierwsze oceniają krótkoterminową pozycję finansową firmy, a w szczególności zdolność spółki do spłacania swoich zobowiązań w krótkim terminie.

Wskaźniki struktury kapitału służące ocenie długoterminowej struktury kapitału, a przede wszystkim udział kapitału własnego i obcego w finansowaniu firmy w długim okresie

Innym z najbardziej typowego podziału wskaźników jest podział na cztery grupy wg klasyfikacji:

1. Wskaźniki płynności - informują o zdolności firmy do regulowania zobowiązań krótkoterminowych:

- wskaźnik bieżącej płynności (ogólnej płynności) - ile razy aktywa bieżące przedsiębiorstwa pokrywają bieżące zobowiązania

- wskaźnik szybki – informuje o aktywach, które najszybciej można zamieniać na gotówkę

2. Wskaźniki efektywności (sprawności działania) - informują o tym jak szybko firma zamienia swoje aktywa na gotówkę; są to wskaźniki rotacji: zapasów, należności, środków trwałych, aktywów całkowitych.

3. Wskaźniki zadłużenia -  pokazują w jakiej części przedsiębiorstwo finansowane jest ze środków innych niż akcjonariusze. Oceniają firmę w długim okresie.

·        zadłużenia ogólnego –  jaka część aktywów finansowana jest z kredytu. Wyższy jego poziom oznacza wyższy udział kapitału obcego w finansowaniu działalności przedsiębiorstwa i wyższe ryzyko niepozyskania środków na zwrot zobowiązań.

·        pokrycia odsetek – określa ile razy efekty finansowe przewyższają płacone odsetki, pozwala ocenić ryzyko wystąpienia sytuacji, gdy firma nie będzie posiadała pieniędzy na zapłacenie odsetek.

·        pokrycia kosztów stałych – określa stopień pokrycia kosztów stałych osiągalnymi na ten cel dochodami.

4. Wskaźniki aktywności – przedstawiają możliwości zarządzania gotówką dzięki polityce dotyczącej zapasów, należności i zobowiązań

·        obrotowości (produktywności) majątku ogółem – określa wartość przychodu ze sprzedaży przypadającą na każdą złotówkę wartości majątku ogółem,

·        obrotowości majątku trwałego – określa wartość przychodu ze sprzedaży przypadającą na każda złotówkę wartości majątku trwałego,

·        obrotowości zapasów – określa po ilu dniach odnawiamy stany magazynowe. Im niższa wartość wskaźnika, tym lepiej, ale bardzo niska może zagrażać prowadzeniu działalności

·        windykacja należności – określa po ilu dniach od momentu sprzedaży (wystawienia faktury) firma otrzymuje zapłatę. Im mniejsza wartość, tym lepiej.

5. Wskaźniki rentowności (zyskowności) - świadczą o sprawności całej organizacji. Wyższe wartości tych wskaźników oznaczają lepszą sytuację w przedsiębiorstwie.

·        rentowność sprzedaży brutto i netto –informuje, jaka wartość sprzedaży jest konieczna do uzyskania określonej kwoty zysku

·        rentowność kapitałów własnych (ROE)– określa kwotę zysku przypadającą na każdą złotówkę kapitału własnego,

·  rentowność majątku (ROA) -mówi nam jaki zysk odnotowuje jednostka majątku zaangażowanego w przedsiębiorstwie.

Dokonując interpretacji wartości wskaźników należy jednak pamiętać, by zawsze uwzględniać warunki działania, specyficzne cechy przedsiębiorstwa itp., bo to one mają decydujący wpływ na to, czy dana wartość wskaźnika pozwala dobrze ocenić firmę, czy nie.

20. Sposoby obliczania wartości firmy.

Biorąc pod uwagę jako kryterium typ danych wejściowych, metody wyceny wartości przedsiębiorstwa można podzielić na:
• majątkowe, czyli oparte o wycenę wartości majątku przedsiębiorstwa,
• dochodowe, oparte o prognozę dochodów generowanych przez przedsiębiorstwo,
• mieszane, które uwzględniają zarówno wartość majątku, jak i dochody generowane przez przedsiębiorstwo.

1. Dochodowe - opierają się na założeniu, że przedsiębiorstwo jest dobrem, którego wartość zależy od korzyści finansowych, jakie przyniesie ono właścicielowi w przyszłości. O wartości przedsiębiorstwa stanowi zaktualizowana na moment wyceny suma przewidywanych dochodów finansowych. Uważane są powszechnie za najdoskonalszy sposób wyceny przedsiębiorstw. Podstawowe przyczyny wyceny przedsiębiorstw tkwią w decyzjach inwestycyjnych, tj. kupna, lokaty w spółce , itd. U ich podstaw leżą oczekiwane w związku z inwestycjami korzyści finansowe. Dla inwestorów ta z alternatyw jest korzystniejsza, dzięki której ich majątek pozostanie najbardziej powiększony. Niezbędny jest im zatem rachunek kalkulacyjny. Druga metoda to zdyskontowanych przepływów pieniężnych (DFC) (wymaga budowy modelu finansowego).

2. Majątkowe - Historycznie najstarsza koncepcja wyceny podmiotów gospodarczych przyjmuje majątek za podstawę określenia wartości.Stąd wartość przedsiębiorstw, będąca wynikiem tej wyceny jest nazywana wartością majątkową. Wyróżnia się:

* metodę księgową i jej modyfikację tj. metodę skorygowanych wartości aktywów netto; (opiera się na obliczeniu wartości firmy na podstawie zapisów bilansowych - aktywów i pasywów)

* metodę odtworzeniową (oszacowanie sumy nakładów finansowych, jakie potrzebne byłyby do odtworzenia poszczególnych elementów majątku wycenianego przedsiębiorstwa)

* metodę likwidacyjną ( metodę upłynnienia) (wyceniając przedsiębiorstwo tą metodą staramy się oszacować przychody uzyskanych ze sprzedaży poszczególnych składników przedsiębiorstwa)

3. Mieszane - wykorzystują elementy wycen majątkowych i dochodowych. Opierają się na założeniu, że wartość przedsiębiorstwa powiązana jest zarówno z wartością jego majątku jak i możliwością przynoszenia przez ten majątek dochodu. - metoda średniej wartości, metoda z zyskiem dodatkowym, metoda wycen przedsiębiorstw nierentownych

4. Porównań rynkowych - Metoda porównań rynkowych polega na ustaleniu wartości przedsiębiorstwa, na podstawie informacji o mnożnikach, których wartość rynkowa jest znana. Mnożniki są tak konstruowane, że pokazują stosunek wartości rynkowej przedsiębiorstwa dookreślonej zmiennej ekonomicznej.

Procedura wyceny metodą porównań rynkowych jest następująca: 

- wybór wskaźnika służącego wycenie; 

- wybór firm porównywalny, dla których znane są wartości rynkowe wybranego wskaźnika; 

- obliczenie wartości firmy; 

- dokonanie niezbędnych korekt.