Wykład II Fonetyka i fonologia

Językoznawstwo- co oznacza to pojęcie?

Językoznawstwo (lingwistyka)- nauka o języku

Jakie są działy nauki o języku?

W zależności od różnych aspektów, którymi badacze się zajmują rozróżnia się szereg działów:

1. Fonetykę i fonologię

2. Morfologię

3. Słowotwórstwo

4. Składnię

5. Słownictwo (semantykę)

6. Semantykę

7. Pragmatykę

8. Lingwistykę tekstu (teorię tekstu, tekstologię lingwistyczną)

Co oznacza pojęcie system języka?

-jest to uporządkowany wewnętrznie i posiadający określoną strukturę układ elementów, tzn. zbiór elementów i zbiór relacji (zależności), które zachodzą miedzy tymi elementami.

Wzajemna zależność zachodzi między elementami:

- na poziomie poszczególnych płaszczyzn, tzn. między fonemami w płaszczyźnie fonologicznej, morfemami w płaszczyźnie morfologicznej itd.

-między poszczególnymi płaszczyznami.

Jako zbiór elementów i relacji może być traktowany tylko wtedy, kiedy rozpatrywany jest od wewnątrz.

Jeśli jest rozpatrywany od zewnątrz – stanowi całość.

Na systemowość języka zwrócił uwagę F. De Saussure

-definicja języka wg tego badacza = język to system znaków służących do porozumiewania się miedzy sobą członków danej społeczności, prymarnie dźwiękowych, wtórnie pisanych.

Jakie podsystemy wyodrębnia się w strukturze języka?

-podsystem fonologiczny

-podsystem morfologiczny

-podsystem składniowy

-podsystem słownikowy

System języka (schemat)

Poszczególne działy językoznawstwa zajmują się opisem zjawisk z poszczególnych systemów języka.

Jakimi znakami zajmuje się lingwistyka?

-znakami językowymi ( głoska, sem, morfem, zdanie itd.)

• w planie wyrażania

• w planie treści

Jakie zastosowanie ma fonetyka?

Jako dział nauki o języku łączy się z innymi działami nauki o języku, ma cele praktyczne:

• -uczenie poprawnej wymowy- zasad poprawnej wymowy (ortofonia) i dykcji recytatorskiej

• -w nauce języków obcych (znajomość charakterystyki głosek własnego języka pomaga w uczeniu się dźwięków obcego języka)

• - w usuwaniu i leczeniu wad wymowy (logopedia)

• -zastosowanie w tłumaczeniu zasad ortografii i jej nauczaniu

• -w nauce mówienia ludzi głuchych i porozumiewania się głuchoniemych

• -ustalenia niektórych zasad ortografii

• -niezbędna podstawa innych działów gramatyki (fonologii, morfologii).

Jak jest definiowana fonetyka?

Fonetyka, czyli głosownia- jest nauką o głoskach, czyli o dźwiękach mowy.

Jest to dział językoznawstwa, który bada dźwięki w potoku mowy (bada zjawiska charakterystyczne dla tekstów języka mówionego).

Bada:

-właściwości głosek

-łączliwość głosek

-przekształcenia

Na podstawie badań fonetycznych próbuje się odpowiedzieć na pytania:

• jaki zasób głosek znamienny jest dla badanego języka naturalnego?

• jakim zmianom ulegają głoski danego języka w zależności od sąsiedztwa fonetycznego lub zajmowanej przez nie pozycji w tekście?

• jakie zjawiska prozodyczne charakterystyczne są dla opisywanego języka naturalnego?

Fonetyka jest dla językoznawcy nauką pomocniczą. Bada dźwięki mowy jako :

-zjawiska przyrodnicze,

-analizuje procesy mówienia i rozumienia.

Działy fonetyki

Jakie działy szczegółowe wyodrębnia się w fonetyce?

1. Fonetykę opisową: aspekt synchroniczny. Badanie i opis artykulacyjny i akustyczny.

2. Fonetykę historyczną-badanie procesów przekształceń i zmian postaci dźwiękowej form językowych na przestrzeni dziejów

3. Fonetykę eksperymentalną: wykorzystywanie aparatury technicznej. Współczesna fonetyka eksperymentalna dzieli się na fonetykę artykulacyjną, audytywną, akustyczną. Bada fizyczną strukturę znaków językowych odrębnie dla poszczególnych etapów procesu komunikacji:

Produkcja, przenoszenie, percepcja dźwięków.

Kiedy jest mowa o fonetyce artykulacyjnej

Z perspektywy nadawcy mówi się o fonetyce artykulacyjnej. Bada się proces mówienia.

Wykorzystuje się dane z anatomii i fizjologii, wiedzę na temat budowy i funkcjonowania aparatu mowy ludzkiej. Opisuje się powstawanie dźwięków ze względu na udział i zachowanie poszczególnych narządów w procesie mówienia.

Kiedy jest mowa o fonetyce akustycznej?

-jeśli punktem wyjścia w opisie zjawisk fonetycznych są właściwości fal głosowych.

Teksty języka mówionego badane są niezależnie od nadawcy i odbiorcy.

Bada się fizyczne parametry fal głosowych :

-długość fali

-amplituda drgań

-częstotliwość

Kiedy jest mowa o fonetyce audytywnej?

Wtedy, kiedy analizuje się zjawiska fonetyczne jako bodźce działające na aparat słuchowy odbiorcy.

Opisuje się cechy tekstów języka mówionego przez pryzmat procesów anatomiczno-fizjologicznych zachodzących w uchu i w mózgu odbiorcy.

Wykorzystuję się wiedzę z zakresu fizjologii słuchu i psychologii mechanizmów percepcji słuchowej.

Jakie są metody badań fonetycznych?

1.W jakich czasach była uprawiana fonetyka artykulacyjna?

Była uprawiana przez Greków i Hindusów w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e.

2.Kiedy fonetyka przekształciła się w fonetykę eksperymentalną?

W XIX i XX w.

3.Jakie metody są stosowane w fonetyce?

-metoda akustyczna (barwa dźwięków)

-metoda kimograficzna (bada udział wiązadeł głosowych w wytwarzaniu dźwięku

-metoda palatograficzna- daje obraz kontaktu języka z podniebieniem twardym podczas wymawiania głosek (T. Benni, Palatogramy polskie)

Jej odmiany:

-metoda lingwograficzna

-metoda labiograficzna

-metoda rentgenograficzna- fotografowanie osoby mówiącej za pomocą aparatu rentgenowskiego.

Budowa narządów mowy

Co jest podstawą rozumienia opisu artykulacyjnego?

-znajomość anatomii i fizjologii narządów człowieka, które biorą udział w procesie wytwarzania dźwięków mowy.

Trzy grupy narządów mowy (aparat mowy)

• -aparat ekspiracyjny (płuca wraz z tchawicą, przepona, oskrzela)

• -aparat fonacyjny ( krtań a w niej wiązadła głosowe)

• -aparat artykulacyjny (nasada, czyli jama gardłowa, nosowa i ustna)

Jaka jest rola wiązadeł głosowych w trakcie mówienia?

Jakie artykulatory należy zaliczyć do ruchomych artykulatorów, a jakie do nieruchomych?

-ruchome: wargi, język, podniebienie miękkie

-nieruchome: zęby, dziąsła, podniebienie twarde

Jak powstają głoski nosowe?

Jak powstają głoski miękkie?

-następuje uwypuklenie środkowej części masy języka ku palatum.

O czym decyduje położenie języka względem innych narządów jamy ustnej?

-decyduje o miejscu artykulacji

Podstawowe pojęcia fonetyki

Z czego składa się mowa?

Mowa składa się z szeregu dźwięków nazywanych głoskami.

Jak definiowana jest głoska?

Głoska –to najmniejszy, dający się wydzielić w czasie, intuicyjnie rozpoznawalny element mowy, który nie ma własnego znaczenia.

Głoska – to najmniejsze wymówienie, dźwięk mowy, jednostka fizyczna (artykulacyjna i akustyczna)- przedmiot badań fonetyki.

W jaki sposób można wydzielić w wyrazie głoskę?

Głoskę można wydzielić w wyrazie dzięki stałemu zespołowi cech artykulacyjno-akustycznych.

Stały zespół cech odróżnia jednoznacznie daną głoskę od innych głosek.

Jakie cechy składają się na głoskę?

Na głoskę składają sie cechy bardziej i mniej istotne procesie artykulacji mowy i jej percepcji. Są to cechy

-relewantne dla odróżnienia jednej głoski od drugiej

-cechy towarzyszące artykulacji, nieistotne.

Jakie są części składowe (fazy) głoski?

(koartykulacja)

-następ (nastawa) głoski –moment przechodzenia narządów mowy od położenia obojętnego do układu właściwego danej głosce

-szczyt głoski- moment trwania narządów mowy w pozycji właściwej dla danej głoski

-zestęp głoski- powrót narządów mowy do położenia obojętnego.

Części składowe wyrazu:

-nagłos –początek wyrazu

-śródgłos - środek wyrazu

-wygłos - koniec wyrazu

Wygłos absolutny- kiedy mają miejsce nagłos i wygłos?

Występuje zawsze po pauzie - nagłos

Występuje zawsze przed pauzą -wygłos

Oznacza to przejście narządów mowy z pozycji aktywnej do położenia obojętnego

Występują wtedy, kiedy narządy artykulacyjne mowy przechodzą od położenia obojętnego (właściwego oddychaniu) do aktywnej pozycji mówienia.

Sąsiedztwo pauzy jak i sąsiedztwo innej głoski mają wpływ na artykulację.

Sylaba

Jak definiowana jest sylaba?

Sylaba to część wyrazu, zawierająca jedną i tylko jedną samogłoskę sylabiczną.

Jakie zjawiska potwierdzają łatwość segmentacji na sylaby?

Podział na sylaby jest arbitralny. W potoku mowy nie wpływa na sposób mówienia.

Sylaba jest łatwa do wydzielenia. Łatwość segmentacji potwierdzają zjawiska:

-wczesne i dość poprawne dzielenie wyrazu na sylaby przez małe dzieci

-łatwość skandowania

-niski procent błędów przy dzieleniu i przenoszeniu wyrazu pisanego z jednej linijki do następnej

Jakie są postaci sylaby?

-sylaba otwarta - kończy się samogłoską

-sylaba zamknięta – kończy się spółgłoską

W jaki sposób mogą być przenoszone wyrazy zawierające grypy spółgłoskowe?

Mogą być przenoszone dwojako.

Charakterystyka głosek

Jak charakteryzowane są głoski?

ze względu na ich strukturę:

-akustyczną

-artykulacyjną

Co cechuje strukturę akustyczną dźwięków mowy?

Strukturę akustyczną dźwięków mowy cechuje:

-wysokość wyrażona w hercach :liczba drgań fal głosowych

-siła : zależy od amplitudy drgań mierzonych w decybelach

-tembr

-długość: ilość czasu użytego na artykulację dźwięku

Do czego odwołuje się charakterystyka artykulacyjna

-odwołuje się do różnic wynikających z ułożenia znamiennych dla każdej głoski narządów mowy

Co uwzględnia się w klasyfikacji artykulacyjnej głosek?

-zachowanie wiązadeł głosowych: głoski dźwięczne i bezdźwięczne

-położenie podniebienia miękkiego: głoski ustne i nosowe

-sposób artykulacji, stopień zbliżenia narządów mowy: głoski otwarte, nosowe, boczne, drżące, półsamogłoskowe, szczelinowe, zwarto szczelinowe, zwarto-wybuchowe

-miejsce artykulacji:

głoski wargowe (dwuwargowe, wargowo zębowe),

przedniojęzykowe (przedniojęzykowo-zębowe, przedniojęzykowo-dziąsłowe)

środkowo-językowe (prepalatalne, postpalatalne)

tylnojęzykowe (welarne)

-pionowe i poziome ruchy języka: rezultatem tych ruchów jest podział samogłosek na:

• Wysokie, średnie, niskie (ruchy pionowe)

• Przednie, środkowe, tylne (ruchy poziome)

Co decyduje o nadrzędnym podziale głosek na samogłoski i spółgłoski?

-właściwości artykulacyjne. Istotne są różnice, które występują w obrębie artykulacji spółgłosek i samogłosek- ten podział jest rezultatem przyjęcia genetycznego kryterium klasyfikacji.

Samogłoski

Co powstaje podczas wymawiania samogłosek?

W czasie wymawiania samogłosek w środkowej płaszczyźnie aparatu mowy powstaje kanał bez zwarć i szczelin. Kanał nazywany jest otworem.

Spółgłoski

W jaki sposób wymawiane są spółgłoski?

-spółgłoski wymawiane są ze zwarciem i szczeliną

Czego dotyczą różnice między samogłoskami a spółgłoskami?

1. Funkcjonalności głosek

-samogłoski są ośrodkami sylab, spółgłoski nie są nimi.

-każda sylaba zawiera jedną i tylko jedną samogłoskę. Każda samogłoska jest ośrodkiem jednej i tylko jednej sylaby. Spółgłoski nie są koniecznym elementem składowym sylaby. Spółgłoski nie mogą w języku polskim pełnić funkcji zgłoskotwórczej.

1. Struktury akustycznej obydwu grup głosek

-samogłoski są tonami złożonymi o przebiegach prawie regularnych

-spółgłoski są mają przebiegi nieregularne, są połączeniami tonów i szmerów.

1. Udziału wiązadeł głosowych

-samogłoski są zawsze dźwięczne, nie mają bezdźwięcznych odpowiedników

-spółgłoski oprócz sonornymi tworzą pary opozycyjne: dźwięczna-bezdźwięczna

1. Odmienności artykulacyjnej.

Charakterystyka samogłosek

Co jest ważne dla artykulacji samogłosek?

-poziome i pionowe ruchy języka

W jaki sposób schematycznie przedstawia się klasyfikację samogłosek?

-trójkąt samogłoskowy

-prostokąt

-czworokąt samogłoskowy

Samogłoska A jest samogłoską obojętną.

Charakterystyka spółgłosek

Jakie są kryteria opisu spółgłosek, (podziału samogłosek)?

1. sposób artykulacji, stopień zbliżenia narządów mowy

1. półotwarte (spółotwarte, zwarto otwarte)- rozwarcie narządów mowy bliskie jest otworowi charakterystycznemu dla samogłosek, ale jednocześnie przy ich artykulacji tworzą się zwarcia w jamie ustnej, jak przy spółgłoskach zwartych. Dzieli się je na:

-nosowe: m, m’, n, n’ (i inne warianty)

-drżące: r (i inne warianty

-boczne : l ( i inne warianty)

-spółgłoski półsamogłoskowe: ł, j

-spółgłoski szczelinowe: f, w, f’, w’, s, z, s’, z’, sz, ż, sz’, ż, ś, ź, x, x’, y, y’

Głoski te można swobodnie przedłużać.

- spółgłoski zwarto-szczelinowe (zwart-trące,afrykaty): c, dz, c’, dz’, ć, dź, cz, dż, cz’, dż’.

Przedłużanie wymowy tych spółgłosek prowadzi do powstawania spółgłosek szczelinowych

-spółgłoski zwarte (zwarto-wybuchowe, zwarto-eksplozywne): p, b, p’, b’, t, d, t’, d’, k, g, k’, g’

Tych głosek w mowie nie da się przedłużyć

1. Miejsce artykulacji

Wargowe:

-dwuwargowe (zwarcie obu warg): p, b, p’, b’, m, m’,

-wargowo-zębowe (szczelina między dolną wargą a górnymi zębami: f, w, f’, w’

Spółgłoski przedniojęzykowe:

-zębowe (przedniojęzykowo-zębowe) zwarcie czubka języka z zębami lub szczelina między nimi: t, d, t’, d’, c, dz, c’, dz’, s’ z, s’, z’, n, n’

-dziąsłowe (przedniojęzykowo-dziąsłowe) zwarcie czubka lub przedniej części języka z dziąsłami lub szczelina między nimi:

Cz, dż, cz’, dż’, sz, sz’, ż, ż’, t., d., n. r, r’, l, l’

Spółgłoski środkowojęzykowe

-silne uwypuklenie środka języka ku palatum ze zwarciem, szczeliną lub ich kombinacją: prepalatum, postpalatum

Ś, ź, ć, dź, ń, j, k’, g’

Są to głoski prepalatalne i postpalatalne

Spółgłoski tylnojęzykowe (welarne)

Wygięcie tylnej części języka ku podniebieniu miękkiemu (velum) ze zwarciem lub szczeliną

K, g, x, x’, y, y’, n-tylnojęzykowe, ł (u –niezgłoskotwórcze)

Udział wiązadeł głosowych

Wiązadła są zsunięte i wydychane powietrze wprawia je w drgania, by się przedostać do nasady-powstają wówczas

głoski dźwięczne

b, b’, d, d’, g, g’, dz, dz’, dż, dż’, dź, w, w’, z, z’, ż, ż’, ź, y, y’, m, m’, n, n’, n-tylnojęzykowe, r, r’, l, l’, ł (u niezgłoskotwórcze), j

Głoski bezdźwięczne

p, p’, t, t’, k, k’, c, c’, cz, cz’, ć, f, f’, s, s’, sz, sz’, ś, x, x’, m, m’- bezdźwięczne, n, ń, n –tylnojęzykowe bezdźwięczne, r, r’-bezdźwięczne, l, l’- bezdźwięczne, ł (u – niezgłoskotwórcze) bezdźwięczne

Dodatkowe właściwości artykulacyjne

1. Dodatkowy ruch artykulacyjny (poboczne, drugie miejsce artykulacji) to:

podniesienie środkowej części języka ku podniebieniu twardemu przy wymowie spółgłosek zmiękczonych, np.

głoska [m’] w wyrazie m’jasto

-podstawowa artykulacja to zwarcie warg

-palatalność uzyskuje się dzięki późniejszemu opóźnieniu podniesieniu środkowej masy języka ku palatum.

Podniesienie środkowej części języka ku palatum stanowi dodatkową artykulację dla następujących spółgłosek zmiękczonych:

p’, b’, m’, f’, w’, t’, d’, c’, dź’, n’ , n’-tylnojęzykowe, s’, z’, cz’, dż’, sz’, ż’, x’, y’, r’, l’, ł’

Spółgłoski te trzeba odróżniać od spółgłosek środkowo-językowych (miękkich właściwych), dla których palatum jest podstawowym miejscem artykulacji.

1. Dodatkowy udział rezonansu nosowego

Ma znaczenie tylko dla samogłosek znazalizowanych

[i~~] in

[y~] yn

[e~~] ę

[a ~~] an

[o~~] ą

[u~~] un

[e~~] en

Głoski znazalizowane wymawiane są przy opuszczonym języczku (zakończenie podniebienia miękkiego). Część masy fonacyjnej (wydychanego powietrza) przepływa swobodnie przez jamę nosową.

1. Głoski w pasie przejściowym

Znajdują się w pasie przejściowym między samogłoskami a spółgłoskami:

ł (u –niezgłoskotwórcze)

j (i niezgłoskotwórcze)

Zwane są także półsamogłoskami, półspółgłoskami lub samogłoskami niesylabicznymi.

Nie są ośrodkami sylaby . Ich struktura artykulacyjna i akustyczna zbliża je do samogłosek. Ich cechą charakterystyczną jest krótkość.

Fonologia

Jakie są różnice między fonetyką a fonologią?

• Fonologia koncentruje się na samym języku, bez uwzględnienia zjawisk z zakresu innych nauk empirycznych.

• Fonetyka jest dla fonologii podstawową dyscypliną pomocniczą.

• Bez dobrej fonetyki nie ma fonologii.

• Fonetyka zajmuje się stroną materialną aktów mowy, fonologia –funkcją językową fonicznych jednostek języka.

• Fonetyka i fonologia –to dwa aspekty tych samych elementów językowych języka, rozpatrywane na poziomie tekstu (parole) lub systemu (langue)

• Fonetyka bada i opisuje dźwięki mowy ze względu na właściwości fizyczne, tzn. ustala artykulacyjne i akustyczne ich cechy

• Fonologia zajmuje się dźwiękami w aspekcie pełnionej przez nie funkcji w procesie komunikacji

Głoska to przedmiot badań – fonetyki

Fonem to przedmiot badań - fonologii

Głoska jest elementem języka mówionego (parole)

Fonem różnicuje wyrazy w systemie języka jako zbiorze znaków (langue)

Jak zatem definiowana jest głoska, a jak definiowany jest fonem?

Głoska

Głoska- jest elementarnym składnikiem potoku mowy. Jej wartość fonetyczna:

artykulacyjne i akustyczne właściwości aktualizuje się każdorazowo w określonym kontekście w mówieniu, czyli najmniejszy element tekstów języka mówionego.

Jest to podstawowe pojęcie w badaniach fonetycznych.

Rozumie się przez nie zbiór wszystkich cech charakterystycznych dla konkretnego dźwięku mowy postrzeganego zmysłowo w procesie językowej komunikacji.

O realizacji tych wartości decyduje pozycja w wyrazie, na styku wyrazów, w otoczeniu głosek.

Głoski to realne dźwięki w wymawianych wyrazach. Są to jednostki fizyczne, materialne, pozbawione znaczenia.

Artykulacja każdej głoski wymaga kilku jednocześnie ruchów narządów mowy, dzięki którym głoska uzyskuje konkretne fizyczne cechy – barwę.

Fonem

Fonem – to zbiór cech dystynktywnych zawartych w głosce. Jest to pęczek cech dystynktywnych

Fonem jest to byt abstrakcyjny. Jest to jednostka systemu językowego.

Substytucja

W jaki sposób opisuje się cechy fonemów?

-cechy fonemów opisuje się w kategoriach fonetycznych

Aby sprawdzić, czy cecha różniąca dwie głoski jest równocześnie cechą różniącą fonemy, to trzeba sprawdzić, jak zamiana owej cechy wpłynie na znaczenie wyrazów.

W tym celu stosuje się metodę substytucji (podstawiania). Polega ona na podstawianiu w tym samym otoczeniu fonetycznym innej głoski. Jeśli to działanie spowoduje zmianę znaczenia wyrazów, to owa cechę uznać należy za cechę dystynktywną (różnicującą znaczenia wyrazów).

Przykłady:

Kosa : koza

pal : bal

wada : waga

rusz : ruch

kasa : kasza

kos : kot

sień : cień

Ustala się cechy fonologicznie relewantne (istotne) z fonologicznego punktu widzenia, służące rozróżnianiu znaczeń.

Zespół równocześnie występujących cech dystynktywnych – to fonem

Np. dla [d]: zwartość, przedniojęzykowość, dźwięczność

Pozostałe dwie cechy fonetyczne (artykulacyjne) głoski [d] – twardość i ustność nie pełnią funkcji dystynktywnej (nie pojawia się ta cecha w tym samym otoczeniu fonetycznym). Są to cechy nierelewantne.

Opozycje fonologiczne (dystynktywne)

Tworzenie par minimalnych, w których różnicowane jest znaczenie pozwala ustalić opozycje fonologiczne.

Zestawienie wyrażeń pozostających w relacji przeciwieństwa na podstawie cechy fonetycznej- to opozycja fonologiczna

Opozycje fonologiczne pozwalają ustalić cechy relewantne z fonologicznego punktu widzenia i cechy nierelewantne.

Typy opozycji fonologicznych

Jakie typy opozycji wyróżnia się według kryterium: stosunek wzajemny między typami opozycji?

-opozycje prywatywne

-opozycje równorzędne

-opozycje stopniowe

Ćwiczenia praktyczne s, 107 (Ostaszewska)

Jakie są cechy dystynktywne w języku polskim?

Co to są korelacje fonologiczne i jakie są korelacje fonologiczne?

Fonemy, które są jednocześnie członami opozycji prywatywnych i proporcjonalnych tworzą korelacje fonologiczne, zwane także kategoriami fonologicznymi.

Jakie typy korelacji są najbardziej rozbudowane w j. polskim?

-korelacja dźwięczności i bezdźwięczności, obejmuje ona fonemy:

p-b [papka -babka]

t-d [ tama-dama]

k-g [roku-rogu]

f-w [lafa –lawa]

s-z

sz-ż

c-dz

cz-dż

p’-b’

f’-w’

ś-ź

ć-dź

-korelacja miękkości

p-p’

b-b’

f’-f’

w-w’

m-m’

n-n’

c-ć

s-ś

z-z’

dz-dź

k-k’

g-g’

-korelacja nosowości

e-ę

o-ą

b-m

d-n

b’-m’

Jaki jest inwentarz fonemów języka polskiego?

-obejmuje 41 pozycji

s. 152 (Nauka o języku dla polonistów, 2002)

Dlaczego stosowany jest alfabet fonetyczny – zapis fonetyczny ?

Alfabet stosuje się w badaniach fonetycznych, w praktyce logopedycznej, w nauce języków obcych.

Alfabetem fonetycznym zapisuje się fonetyczne różnice między głoskami.

Są dwa najbardziej znane alfabety:

-międzynarodowy i slawistyczny

Upodobnienia i rodzaje upodobnień

(uwarunkowania pozycyjne głosek)

Należą do zagadnień fonetyki.

Co to są upodobnienia? Czym są uwarunkowane?

Głoski nie realizują się w izolacji, lecz w procesie mówienia.

W potoku mowy głoski oddziałują na siebie poprzez sąsiedztwo, tzn. poprzedzająca daną głoskę i następująca po niej głoska.

Uwarunkowania głosek sąsiedztwem nazywamy upodobnieniami, co oznacza, że jedna głoska staje się pod pewnymi względami podobna do drugiej (koartykulacja).

Innymi słowy: Dostosowanie jednej głoski do innej nazywa się upodobnieniem.

Jaki jest tego mechanizm?

Po wymówieniu jakiejkolwiek głoski, która wchodzi w skład wyrazu, narządy mowy nie wracają do pozycji wyjściowej, lecz natychmiast przygotowują się do realizacji następnej głoski – jest to antycypacja.

Jakie zjawiska należy rozumieć przez antycypację i persewerację?

-wcześniejsze przygotowanie narządów mowy do wymówienia następnej głoski – to antycypacja

-przedłużenie na głoskę następną układu narządów mowy właściwego głosce poprzedzającej - to perseweracja

Jak klasyfikuje się upodobnienia?

Upodobnienia dzieli się na:

-martwe (historyczne)

-żywe (aktualne)

Upodobnienia martwe

-dokonały się w przeszłości i obecnie nie działają.

Wyrazy ortograficzne: krzak, ławka, wsadzić, zsypać, główka- wymawia się dzisiaj bezdźwięcznie: [kszak], [łafka], [fsadzić], [ssypać], [główka].

W tych wyrazach wymawiano niegdyś głoski dźwięczne: ż, w, z

Głoski te wskutek upodobnienia się do sąsiednich spółgłosek bezdźwięcznych – ubezdźwięczniły się.

Świadczy o tym ortografia w formach pokrewnych niektórych wyrazów:

-łafka : ławek

-głófka : główek

Upodobnienia żywe

-zachodzą współcześnie

O upodobnieniu żywym mówimy wtedy, gdy jakąś formę można wymówić na kilka sposobów.

Czynniki, które powodują upodobnienia żywe to:

-sytuacja komunikacyjna i typ kontaktu językowego:

sytuacja oficjalna i nieoficjalna, staranność i tempo mówienia

Przykłady:

rozszerzyć [rosszeżyć] =[roszszeżyć]

up. martwe up. żywe

odczekać [otczekać]= [ot.czekać]= oczczekać

up. martwe up. żywe

sześćset [sześset]=[szejset]=[szesset]

Upodobnienia wsteczne i postępowe

Upodobnienia wsteczne (antycypacja)

-upodobnienia będące wynikiem antycypacji, czyli wcześniejszego przygotowania narządów mowy, zwane są wstecznymi; głoska poprzedzająca upodobni się do głoski następującej:

Przykłady: [trafka], [bapka], [krufka], [łafka], [fsadzić], [rosszeżyć]

upodobnienia martwe, wsteczne

Upodobnienia postępowe (perseweracja)

-upodobnienia będące wynikiem perseweracji noszą nazwę postępowych; głoska następująca upodabnia się do poprzedzającej

Przykłady: [kszak], [czfarty], [tfardy], [tfuj], [kf’jat], [czfarty], [tfardy]

Dlaczego upodobnienia dzieli się na upodobnienia: wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe?

-zmiany pozycyjne obserwuje się nie tylko wewnątrz odrębnych wyrazów, ale także na ich granicy.

-w potoku mowy oddziałuje na daną głoskę kontekst samogłoskowy i spółgłoskowy

Żywe upodobnienia w polszczyźnie są zawsze wsteczne

Upodobnienia wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe mogą dotyczyć:

-dźwięczności

-stopnia zbliżenia narządów mowy

-miejsca artykulacji

W synchronicznym opisie jako upodobnienia trzeba traktować tylko takie kontekstowe przekształcenia głosek, które rodzą fakultatywność realizacji- czyli na równi uprawnioną dwojakość wymowy.

Wiele zjawisk uznawanych wcześniej jako upodobnienia zalicza się do „Zależności między pisownią a wymową”

Upodobnienia wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe

1. Pod względem miejsca artykulacji wyróżnia się typy:

-zębowa upodabnia się do dziąsłowej:

tszy- t.szy, (nad czołem) nat. czołem

-dowolna głoska przed palatalną, spalatalizowaną i przed j palatalizuje się

Bezsilny [bezsilny], bez ciebie [beś ciebie]

-palatalna upodabnia się do zębowej i dziąsłowej

Najeźdźca- [najescca], mieć czas [mie. czas]

1. Upodobnienia pod względem dźwięczności

-są one wyłącznie wsteczne i międzywyrazowe

Jakie typy wymowy rozróżniamy ze względu na region?

-wymowa krakowsko-poznańska (osoby pochodzące z Małopolski, Wielkopolski i Śląska): wymowa udźwięczniająca

-wymowa warszawska (osoby pochodzące z Pomorza i Mazowsza): wymowa ubezdźwięczniająca

Warunki wymowy: jeżeli w nagłosie wyrazu następującego znajduje się:

-samogłoska sonorna, samogłoska

a w wygłosie poprzedzającego wyrazu każda spółgłoska oprócz sonornej- dochodzi do regionalnego zróżnicowania wymowy.

Wyjątek stanowią przyimki o wygłosie spółgłoskowym przed wyrazami o nagłosie samogłoskowym lub sonornym.

Przyimki w tych połączeniach są wymawiane w całej Polsce dźwięcznie.

a) wymowa krakowsko-poznańska

Koleżan.ka- koleżanek

Panien.ka- panienek

Baran.ka- baranek

1. Wymowa warszawska

Do upodobnienia nie dochodzi

Zależności między pisownią a wymową

W każdym języku istnieją zależności między ortografią (pisownią) a wymową, która uwarunkowana jest procesami fonetycznymi, w tym upodobnieniami.

1. Litera i

1. Dwufunkcyjność litery [i]

-oznacza głoskę i w zapisie ortograficznym, będącą ośrodkiem sylaby i informuje o miękkości poprzedzającej spółgłoski: siła, docisk, wozić, gitara

-może oznaczać głoskę [j]: radio, tiara piołun, miasto, fiołka,, wiosna, liana, kariatyda i jest znakiem zmiękczenia poprzedzającej głoski

b) jednofunkcyjność litery i

-litera i jest wyłącznie graficznym znakiem miękkości: zioła, ciasto , siano, kiedy, nagie

c) litera i oznacza tylko głoskę [i].

Zależności między głoską a literą

1. Ilościowa zgodność między głoską a literą

1. Całkowita tożsamość

2. Zgodność ilościowa przy niezgodności jakościowej

-realizacja miękkości: siła, zimno

-realizacja zmiękczenia: list, miś, cif, diadem, mieszkać

Spółgłoski zmiękczone pojawiają się:

- w wyrazach pochodzenia obcego: c’is (nuta), ż’igolo, x’irosz’ima , dż’in, gr’il, pol’isa, p’’ryt, w’igor, f’ilister

-w wyrazach rodzimych dotyczy zmiękczonych głosek wargowych oraz spółgłoski l’: b’igos, bi’ć, p’ić, m’iska, l’is

Wymowa asynchroniczna

Dawniej uważano, że głoski: p’, b’, m’, w’ f’ były wymawiane przez Polaków synchronicznie, tzn. równocześnie pojawiają się:

wargowość i miękkość

W nowszych opracowaniach fonetycznych stwierdzono, że Polacy realizują wyłącznie asynchroniczny typ wymowy, co oznacza jedynie zmiękczenie spółgłosek: p, b, m, w, f:

P’jasek, b’jegać, m’iasto, maf’ja, w’jara

1. Niezgodność jakościowa przy zgodności ilościowej- wymowa głoski ń przed głoskami szczelinowymi

- brak jest zwarcia w jamie ustnej: głoska ń jest zastąpiona głoską j

pański - głoska j litera ń = paj.ski

młyński – młyj.ski

koński - koj.ski

państwo –paj.stwo

pańszczyzna- paj.szczyzna

chińszczyzna – chij.szczyzna

Tańszy –taj.szy

Cieńszy – ciej.szy

1. Niezgodność jakościowa przy zgodności ilościowej

Nosówki w wyrazach pochodzenia obcego= zbitki dwugłoskowe

An, en, in, on, un, yn – przed spółgłoskami szczelinowymi wymawiane są jako samogłoski unosowione.

• -przed spółgłoskami szczelinowymi twardymi

szansa - sząsa s. 55

tramwaj

sens

emfaza

instytut

anons

komfort

kunszt

czynsz

- przed spółgłoskami miękkimi

o awansie

o bonanzie

w kredensie

o sensie

o anonsie

----------------------

on – konserwa

in – instynkt

yn- rynsztok

un – kunszt

1. Niezgodność jakościowa przy zgodności ilościowej

Litera n w pozycji przed spółgłoskami miękkimi zwarto- szczelinowymi: ć, dź wymawiana jest jako: eń, oń, iń

w momencie - w momeńcie

o rencie - o reńcie

na koncie - na końcie

na rondzie - na rońdzie

w legendzie - w legeńdzie

o gwincie - o gwińcie

w rotundzie - w rotuńdzie

na gruncie - na gruńcie

1. Geminaty

Panna, wanna, motto, hossa, lekko, czczy

Obserwuje się artykulację jako przedłużenie jednego dźwięku

1. Niezgodność jakościowa i ilościowa głosek i liter

Ę, ą przed spółgłoską szczelinową odpowiada wymowa –ej

Gęś – gejś

Więzienie- wiejzienie

Gałąź gałojź

Wąziutki wojziutki

Usiąść usiojść

1. Rozsunięcie artykulacyjne

-przed zwarto-szczelinowymi jako odpowiednik litery ń występuje grupa głosek jn

-przed zwarto wybuchowymi ( u niektórych badaczy)

słońce -słojnce (zbitka jn) litera ń

końca -kojnca

wieńca -wjejnca

sińce - śijnce

barbarzyńca -barbażyjnca

kończyć - kojn.czyć

Chińczyk Chijn.czyk

młodzieńczy - młodziejn.czy

hańba hajmba

n przed k, g

czyli upodobnienie zębowej n do tylnojęzykowych, welarnych k, g

-n wymawiane jest jako N- tylnojęzykowe w wyrazach , w których e –ruchome, nie występuje w żadnej formie fleksyjnej.

bank, kangur, renka, węgorz (wengosz)

-jeżeli głoska n zostanie rozdzielona od głoski k, wówczas zmienia się na n welarne i upodabnia się do k pod względem miejsca artykulacji: i dochodzi do regionalnego zróżnicowania wymowy.

Typy wymowy:

-wymowa staranna, naturalna, potoczna

-norma wzorcowa i potoczna

Najczęściej popełniane błędy wymowy (Prawidła poprawnej wymowy).