Tyflopedagogika (gr. typhlos – niewidomy) 13.10.2013

Dział pedagogiki specjalnej zajmujący się nauczaniem i wychowaniem dzieci niewidomych i słabowidzących.

I ) Klasyfikacja uszkodzeń wzroku

Opiera się na kryteriach medycznych, na uszkodzeniu podstawowych czynności wzrokowych:

- osłabieniu ostrości wzroku;

- i zaburzenia pola widzenia.

Osobami niewidomymi są:

- osoby całkowicie niewidome - ostrość wzroku 0,00;

- osoby z ostrością wzroku nie większą niż 0,05 pełnej ostrości wzroku – osoby ze ślepotą umiarkowaną lub słabo wzrocznością głęboką;

- osoby z ograniczonym polem widzenia nie większym niż 20 stopni, niezależnie od ostrości wzroku (może być wyższa niż 0,05).

Osobami słabowidzącymi są:

Osoby, u których ostrość wzroku wynosi od 0,05 do 0,03, a w znaczeniu szerokim do słabowidzących zalicza się też osoby ze słabo wzrocznością głęboką, zaliczone do osób niewidomych.

Według definicji ślepoty opracowanej przez Polski Związek Niewidomych:

1. Do niewidomych zaliczmy osoby, które nie widzą od urodzenia, albo od wczesnego dzieciństwa i nie mają żadnych wrażeń wzrokowych.

2. Do ociemniałych zalicza się osoby, które widziały i potem utraciły wzrok:

1. nagle;

2. stopniowo.

1. Do szczątkowo widzących zalicza się osoby, które mają znaczną, lecz nie całkowitą utratę wzroku:

1. odróżniają jedynie światło od ciemności; można poprawić widzenie szkłami;

2. z odległości 1 metra rozpoznają zarysy przedmiotów, mają bardzo ograniczone pole widzenia.

W Polsce liczba osób z uszkodzeniem wzroku przekracza 500 tys.

Według światowych danych szacuje się, że poważne zaburzenia widzenia występują w 1% populacji, a całkowita liczba osób niewidomych i słabowidzących ulega stałemu zwiększeniu.

II ) Przyczyny dysfunkcji narządu wzroku.

Niedowidzenie może być następstwem wielu chorób, powodujących między innymi uszkodzenie siatkówki i/lub nerwu wzrokowego, co uniemożliwia lub zaburza percepcję i przewodzenie bodźców wzrokowych.

Podstawowymi przyczynami mogą być:

- negatywne czynniki wewnętrzne (genetyczne, wrodzone, chorobowe);

- czynniki zewnętrzne (urazy);

- uszkodzenia okołoporodowe;

- choroby zakaźne przebiegające z wysoką temperaturą;

- nowotwory;

- zatrucia;

- cukrzyca;

- urazy termiczne i chemiczne;

- awitaminoza;

- zmiany starcze;

- wśród przyczyn znacznego uszkodzenia wzroku wymienia się zapalenie głębokie rogówki spowodowane kiłą wrodzoną;

- inną przyczyną może być ubytek wrodzony tęczówki, naczyniówki, soczewki, nerwu wzrokowego, zwyrodnienie siatkówki czy zapalenie rzeżączkowe.

Przyczyny uszkodzenia wzroku mogą więc mieć zarówno podłoże:

- wrodzone;

- nabyte.

Występowanie w jednej rodzinie kilku przypadków uszkodzenia bądź braku wzroku w kilku pokoleniach jest oznaką, iż przyczyna uszkodzenia uwarunkowana jest genetycznie i przekazyana dziedzicznie.

III ) Podział i funkcjonowanie dzieci z uszkodzonym wzrokiem:

Z medycznego punktu widzenia dzieci z uszkodzonym wzrokiem dzielimy na:

- dzieci całkowicie niewidome;

- niewidome z resztkami wzroku (szczątkowo widzące);

- dzieci słabowidzące.

Znaczna część dzieci niewidomych i słabowidzących posiada dodatkowe niepełnosprawności.

Mogą one być głuchonieme, z niepełnosprawnością intelektualną lub posiadać określone schorzenia wewnętrzne (np. cukrzycę).

Przez funkcjonowanie należy rozumieć całokształt aktywności dziecka, a zwłaszcza takie jej formy, jak:

- poznawanie przedmiotów, ludzi i zjawisk;

- wykonywanie czynności życia codziennego i poruszanie się w otoczeniu;

- przyswajanie wiedzy;

- udział w życiu społecznym, kulturalnym i sportowym.

Dla pedagoga specjalnego istotne jest funkcjonowanie ucznia w trakcie pobierania nauki szkolnej w czasie nauki pisania i czytanie, opanowywania objętych programem szkolnym przedmiotów.

IV ) Następstwa uszkodzenia analizatora wzroku

1. Konsekwencje fizyczno-zdrowotne:

- u dziecka niewidomego od uroczenia rozwija się szereg wadliwych postaw poznawczych, emocjonalnych i społecznych;

- w okresie niemowlęcym formy ruchu są ograniczone, np. opóźniony jest rozwój ruchu przez naśladownictwo;

- świadomość niebezpieczeństw związanych z przejawianiem aktywności ruchowej skłania niewidomych do ograniczania ruchów, co sprawia, że żyją oni w stanie hipokinezy, będącej źródłem zmęczenia, zahamowań powodujących automatyczne reakcje ograniczonych grup mięśni w formie tików funkcjonalnych, zwanych blindyzmami.

Blindyzmy (ang. blind – ślepy) - to zespoły tików, odruchów obrony, bezcelowych ruchów, póz i gestów będących reakcją na niezidentyfikowane obiekty oraz braku kontroli własnych zachowań ukierunkowanych na otoczenie.

2. Konsekwencje orientacyjno-poznawcze

- pojawianie się i rozwój mechanizmu kompensującego brak wzroku przez inne zmysły –zwłaszcza dotyk, węch i słuch;

- za podstawowy mechanizm umożliwiający osobom niewidomym, słabowidzącym i ociemniałym poznanie otaczającego świata tyflopedagogika uważa zjawisko kompensacji;

- treść spostrzeżeń niewidomych, w porównaniu do widzących, jest uboższa o spostrzeżenia barwy i przestrzeni;

- w odniesieniu do myślenia zauważamy u niewidomych szybki rozwój abstrahowania, różnicowania, klasyfikowania, schematyzowania i szukania analogii;

- myślenie pojęciowe niewidomych jest porównywalne do widzących;

- rozumowanie przez analogię stanowi ważny przywilej niewidomych: co widzący stwierdzają bezpośrednio, to niewidomi poprzez analogię;

- istotną cechą osób niewidomych są wyobrażenia zastępcze, inaczej nazywane wyobrażeniami surogatowymi.

Wyobrażenie surogatowe – to substytuty tych treści poglądowych, które dla osób niewidomych sa niedostępne, jak np. kolor czy przestrzeń.

Kompensacja (łac. compensatio) - oznacza wyrównanie, zastępowanie, uzupełnianie albo zrównoważenie braku.

V ) Ważne zasady w rewalidacji osób niewidzących

- dla kształtowania korzystnego poczucia własnej wartości istotna jest zasada Wiem, co utraciłem bezpowrotnie, wiem, co jeszcze mi pozostało i wiem, że z tym, co mi pozostało dam sobie radę...

W rewalidacji należy kierować się też zasadą, zgodnie z którą okazywanie pomocy niewidomym przez widzących jest odbierane jako gest międzyludzkiej solidarności, a nie jako litość lub komunikowanie inności.

VI ) Psychopedagogiczna charakterystyka dzieci całkowicie niewidomych.

Dzieci całkowicie niewidome:

- to dzieci, które nie reagują na żadne bodźce wzrokowe.

- wyjątek w tej grupie stanowią te dzieci, które zachowały tzw. poczucie świata;

- potrafią one rozróżniać dzień i noc, światło zapalone wieczorem w pomieszczeniu;

- struktura poznania u dzieci niewidomych ma głównie charakter dotykowo-słuchowy;

- w poznawaniu przedmiotów, ludzi i zjawisk dzieci te opierają się głównie na zmyśle dotyku i słuchu, ich spostrzeżenia odzwierciedlają tylko takie cechy rzeczywistości, które odbierane są przez te zmysły;

- obrazy przedmiotów, ludzi i zjawisk pozbawione są więc elementów, które rejestruje zmysł wzroku, a więc światła i barwy;

- przy wykonywaniu różnych czynności praktycznych dzieci te wykorzystują dotyk i słuch, a tylko niekiedy pozostałe zmysły;

- do samodzielnego chodzenia używają białej laski;

- z powodu braku koordynacji wzrokowo-ruchowej, mogą pojawić się zaburzenia w rozwoju motorycznym (wiele z tych dzieci ma nieprawidłowo rozwinięty aparat motoryczny, charakteryzujący się licznymi wadami postawy [kręgosłupa], znacznymi opóźnieniami w rozwoju manipulacji i lokomocji oraz mniejszą ogólną aktywnością motoryczną)

Dzieci niewidome z resztkami wzroku:

- nazywane są też dziećmi szczątkowo widzącymi, zachowały pewne możliwości wzrokowe, lecz możliwości te nie przedstawiają w praktyce większej wartości;

- nie opierają poznania przedmiotów wyłącznie na wzroku lecz w celu dokładnego poznania posługują się dotykiem i słuchem;

- poznawanie za pomocą resztek daje im tylko pewne ogólne ramy lub pełni rolę uzupełniającą i wspomagającą oglądanie za pośrednictwem innych zmysłów;

- struktura poznania zmysłowego u tej grupy dzieci ma charakter dotykowo-słuchowo-wzrokowy;

- dzieci zaliczone do tej grupy posiadają elementarne wyobrażenia wzrokowe, np. wyobrażenia światła, pojęcia przestrzenne, barwy;

- u niektórych z tych dzieci można uzyskać poprawę wzrokowych czynności percepcyjnych – spostrzegania wzrokowego – przez wprowadzenie odpowiednich ćwiczeń oraz zastosowanie pomocy optycznych (ich stan wzroku jest niewystarczający dla spostrzegania liter i innych znaków graficznych, nawet przy zastosowaniu odpowiednich pomocy optycznych).

Dzieci słabowidzące:

- to dzieci, które ze względu na stopień uszkodzenia wzroku stanowią grupę pośrednią między dziećmi normalnie widzącymi a dziećmi niewidomymi;

- pomimo znacznego uszkodzenia wzroku dzieci te zachowały normalną strukturę poznania zmysłowego;

- zmysł wzroku utrzymał w dalszym ciągu dominującą rolę w orientowaniu się w przestrzeni, poznawaniu przedmiotów, ludzi i zjawisk oraz działaniu praktycznym, chociaż w porównaniu z dziećmi normalnie widzącymi rola ta jest znacznie ograniczona.

- spostrzeganie wzrokowe przebiega wolniej, niż w przypadku dzieci z pełnosprawnym wzrokiem;

- potrzebują więcej czasu, aby dany przedmiot rozpoznać i zakwalifikować do odpowiedniej kategorii;

- mogą one czytać teksty czarnodrukowe, choć muszą korzystać ze specjalnych pomocy optycznych lub teksty napisanego powiększoną czcionką.

Wśród dzieci słabowidzących można wyróżnić:

1. Dzieci z uszkodzeniem widzenia centralnego, czyli z obniżoną ostrością wzroku.

2. Dzieci z uszkodzeniem widzenia obwodowego, czyli z ubytkami pola widzenia.

3. Dzieci słabowidzące stanowią osoby z zaburzeniem widzenia stereoskopowego, czyli obuocznego – mają trudności w spostrzeganiu przedmiotów jako brył oraz określaniu ich wielkości i kształtu.

Wśród dzieci słabowidzących spotykamy ponadto:

1. Dzieci z ustabilizowanym wzrokiem, u których aktualny stan ma charakter trwały i prognoza okulistyczna nie przewiduje dalszego jego pogorszenia.

Dzieci ociemniałe:

- grupa dzieci, które częściowo lub całkowicie tracą wzrok w wieku późniejszym;

- następuje to nagle (na skutek nieszczęśliwego wypadku) lub w dłuższym okresie (w wyniku choroby);

- im dziecko starsze, tym liczniejsze i trudniejsze pojawiają się dylematy;

- sytuacja dziecka 7-letniego jest zdecydowanie inna od położenia młodzieńca 14-letniego, jeśli nawet u obydwu z nich wystąpiło szkodzenie wzroku identyczne co do charakteru i stopnia;

- w obydwu tych przypadkach rodzi się problem zaakceptowania pogorszonego stanu zdrowia i przystosowania się do zupełnie odmiennych i nieoczekiwanych warunków życia, ale łatwiej jest pokonać te trudności dziecku młodszemu;

- uszkodzenie wzroku stanowi dla każdej osoby bardzo bolesne przeżycie powiązane z silnymi reakcjami emocjonalnymi;

- u dziecka reakcje te mogą mieć wpływ na jego zachowanie się oraz na stosunek do nauki szkolnej.

VII ) Dzieci z uszkodzonym wzrokiem z dodatkowymi niepełnosprawnościami:

- są to tzw. dzieci ze złożoną niepełnosprawnością;

- należą do nich dzieci niewidome lub słabowidzące z dodatkowym uszkodzeniem słuchu, upośledzeniem umysłowym, uszkodzeniem narządu ruchu, schorzeniami wewnętrznymi itp.

Dzieci niewidome z dodatkową niepełnosprawnością mają specyficzne i indywidualne potrzeby edukacyjne, dlatego przebywają one na ogół w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych, gdzie zapewnia się im możliwie najlepsze warunki dla rozwoju i przygotowania do samodzielnego życia.

Czynniki wpływające na funkcjonowanie uczniów z uszkodzonym wzrokiem:

- stopień ostrości wzroku;

- pole widzenia, motoryka gałek ocznych, percepcja barw, widzenie obuoczne;

- dyspozycje indywidualne danego człowieka;

- stan zdrowia, kondycja psychofizyczna (motywacyjna, koncentracja uwagi, dodatkowe zaburzenia);

- środowisko fizyczne (m.in. oświetlenie, wielkość, barwa, kształt oglądanych obiektów, kontrast i przestrzeń).

Główne kierunki rewalidacji osób z uszkodzonym wzrokiem – nauka pisma dotykowego systemem Braille’a

I ) Rewalidacja osób z niepełnosprawnością wzrokową:

- szczególnie trudnym problemem jest akceptacja utraty wzroku i rozwój motywacji do wysiłków na rzecz gotowości do uczenia się sztuki życia z pomocą nienaruszonych zmysłów i sprawności;

- ociemniali najczęściej nie chcą zaakceptować straty i uznać wzroku jako faktu dokonanego (na przykład za nauczaniem nowo ociemniałego chodzenia z białą laską kryje się podtekst: „nigdy nie będziesz już poruszać się jak widzący...”);

- dlatego nowo ociemniali nie chcą wziąć do ręki białej laski. Najpierw musi nastąpić akceptacja utraty wzrok;

- istotnym celem rewalidacji niewidomych i ociemniałych jest nauka pisma dotykowego systemem Braille’a.

Podstawę pisma Braille’a stanowi sześciopunkt.

Z sześciu punktów uzyskuje się w zależności od konfiguracji punktów 63 znaki, służąc e do oznaczenia całego alfabetu, znaków przestankowych, cyfr, skrótów oraz znaków muzycznych.

II ) Rys historyczny:

- w roku 1784 Valentin Hauy założył pierwszą szkołę dla niewidomych w Paryżu;

- wkrótce potem powstały szkoły niemal we wszystkich krajach europejskich, a w 1892 r. Także w Stanach Zjednoczonych (Boston, Nowy Jork, Filadelfia);

- Hauy uczył czytania na podstawie wypukłych liter, podobnie jak około 1400 lat wcześniej Didymus w Aleksandrii;

- technikę czytania i pisania zasadniczo zmienił Louis Braille: stworzył prosty system pisania punktowego, a jednocześnie tak doskonały, że do dnia dzisiejszego dotrwał bez żadnych zasadniczych zmian;

- w 1829 r. Braille przepisał ręcznie pierwszą książkę systemem przez siebie wynalezionym;

- od tego czasu, także dzięki rozwojowi techniki tyflopedagogicznej, powstały biblioteki z bogatymi zbiorami książek „brajlowskich”;

- w Polsce Alfabet Braille’a znalazł w pełni swoje zastosowanie wobec niewidomych dopiero w 1934 roku.

III ) Nauka oreintacji przestrzennej i samodzielnego poruszania się:

- nauka technik ochraniających;

- ustalenie kierunku marszu;

- poznawanie właściwości otoczenia;

- odnajdywanie upuszczonych przedmiotów;

- korzystanie z pomocy przewodnika;

- posługiwanie się laską;

- chodzenie po schodach i korzystanie ze schodów ruchomych;

- korzystanie ze środków komunikacji miejskiej.

Ważnym celem rewalidacji wszystkich grup osób z uszkodzonym wzrokiem jest kształtowanie nawyków prozdrowotnych oraz nauka czynności życia codziennego.