Systemy datacji w starożytnej Mezopotamii

Może się wydawać, iż w dzisiejszych czasach nie wyobrażamy sobie życia bez dokładnego określenia czasu. Każdy z nas jest uzależniony od zegarka, który nieubłagalnie kończy i rozpoczyna kolejne dni w kalendarzu, które łączą się w tygodnie, miesiące i wreszcie lata. Na przestrzeni wieków sposoby określania czasu stawały się coraz to dokładniejsze. Kalendarze zostawały opierane na dokładniejszych obliczeniach astronomicznych. Za przykład niech nam posłuży reforma kalendarza słonecznego wprowadzona przez Juliusza Cezara, który co cztery lata wprowadził rok przestępny by zniwelować różnicę czasu powstałą między faktycznym obiegiem Ziemi wokół słońca, a przyjętym kalendarzem urzędowym. Kolejnym udogodnieniem była reforma kalendarza juliańskiego dokonana przez papież Grzegorza XIII w 1582 roku. W wyniku tej zmiany nowy kalendarz – gregoriański – opuszczał rok przestępny w kolejnym setnym roku nie podzielnym przez czterysta. Kalendarz ten funkcjonuje do dzisiaj.

Powróćmy jednak w naszych rozważaniach nad systemami datacji do zarania dziejów ludzkości, do pierwszych cywilizacji z których w mniejszym, bądź większym stopniu czerpiemy swoją tożsamość kulturową. Omówmy wpierw kalendarz księżycowy, używany w starożytnej Mezopotamii by następnie pochylić się nad właściwymi systemami datacji, tj. określenia roczne, lata panowania władców oraz system limmu.

Cały świat zachodni opiera się na datacji w systemie słonecznym. Nie przysparza to większych trudności w porównywaniu dat. Natomiast problem powstaje w momencie synchronizowania dat pochodzących z innych systemów. Mezopotamia, Syria oraz Grecja posługiwały się właśnie innym systemem kalendarzowym tj. kalendarzem księżycowym.

Podobnie jak w systemie słonecznym, w systemie księżycowym dzień był liczony od wschodu do zachodu słońca lecz starożytni stwierdzili, iż słońce w odniesieniu do większych jednostek czasu nie może służyć za punkt odniesienia dlatego oparli sposób wyznaczania miesięcy na pełnym cyklu księżycowym. Nowy miesiąc wyznaczało pojawienie się sierpu księżyca tuż po nowiu. Miesiąc w owym cyklu trwał dokładnie 29 dni, 12 stopni i 44 minuty. Taka dokładność nie dawała całych dni czego wymagała przydatność kalendarza. Sposobem na to okazało się podzielenie roku na 12 miesięcy – tzw. wschodów księżyca po 29 lub 30 dni każdy. Oficjalny rok w systemie księżycowym trwał 354 dni a więc o 11 dni krócej od faktycznego obiegu Ziemi wokół słońca. Taki stan rzeczy, swego rodzaju rozdźwięk między rokiem urzędowym, a naturalnym – rolniczym. Pory zbiorów zaczęły przypadać w miesiącach w których nie powinny. Starożytni radzili sobie z tym problemem dodają - w zależności od potrzeb – dodatkowy miesiąc, tzw. „ drugi Ululu” czyli podwajano dekretem władcy danego ośrodka państwowego ( gdyż każde miasto – państwo w własnym zakresie decydowało o wydłużeniu roku) miesiąc szósty w kalendarzu księżycowym. Powodowało to jednak wydłużenie roku urzędowego, względem naturalnego o 8 dni, a więc znowu wdzierała się pewna niedokładność.

Dla historyków i archeologów zajmujących się historią starożytnego Bliskiego Wschodu cenniejszym i dokładniejszym narzędziem do przypisanie w czasie danego wydarzenia historycznego są określenia roczne, roczniki panowania władców oraz listy eponimów. Te trzy sposoby datacji, pozwalają w miarę ich dokładności do osadzenia wydarzeń w chronologii względnej – kolejność występowania zdarzeń po sobie, a jeśli jesteśmy w stanie określić konkretna datę, to w chronologii bezwzględnej. Ta druga wymaga jednak od badacza odniesienia badanego okresu do konkretnego, ustalonego punktu, którym jest data 15 czerwca 763 roku p.n.e. tj. zaćmienie słońca datowane przez współczesnych astronomów.

Mieszkańcy starożytnej Mezopotamii odmierzali kolejne lata trzema systemami datacji. Pierwszy z nich używany w Sumerze w okresie wczesnodynastycznym polegał na określaniu dat po przez lata panowania króla wyrażone liczbami np.: „gdy władca X wstąpił na tron” i kolejno „w pierwszym, drugim, trzecim roku panowania władcy X”. Drugi sposób rozpowszechniony w Babilonii, aż do najazdu kasytów po którym przyjęto system lat panowania władców, polegał na określeniu każdego roku za pomocą ważnego wydarzenia roku poprzedniego. Do grupy ważnych wydarzeń mogły należeć: podboje władców, objecie przezeń tronu, zawarcie małżeństwa, odbudowa lub budowa świątyni. Np.: „… gdy Isin i Uruk zostały podbite przez (Hammurabiego).” W Asyrii natomiast wykształcił się trochę odmienny system datacji, tzw. limmu. W okresie staroasyryjskim kolejne lata były „nazywane” imieniem limmu – urzędnika zajmującego się między innymi pobieraniem opłat handlowych w miastach. Jego kadencja trwała jeden rok. „Pełen” system limmu powstanie dopiero w okresie średnioasyryjskim. Wówczas rachuba rozpoczyna się od imienia władcy, a następnie lata są „nazywane” imieniami kolejnych urzędników i dostojników państwowych: naczelny dowódca wojsk – turtanu, herold pałacowy – naagirekalli, naczelny podczaszy – rab – lage, intendent pałacu – masemu oraz gubernatorzy prowincji asyryjskich. W przypadku wykorzystania wszystkich dostojników rachubę rozpoczynano znowu od imienia króla, co widać na przykładzie Salmasara II. Jego imię pojawia się w 1 roku oraz w 31 roku. Data w systemie limmu brzmiała następująco:

„ 857. Szulman – aszared, król Asyrii.
809. Adat - nerari, król Asyrii ( wyprawa) do kraju Medów
802. Aszur – bali - nisze, namiestnik kraju Arapcha. Wyprawa do kraju przymorskiego. Zaraza.”

A więc data składała się z podania imienia (I kolumna), stanowiska danej osoby (II kolumna) i niekiedy wzmiance o ważnych wydarzeniach danego roku (III kolumna).

Wyżej przedstawione sposoby datacji używane na terenach starożytnej Mezopotamii nie były jednak nie precyzyjne. Określenie miesięcy w kalendarzu księżycowym mogły utrudniać warunki atmosferyczne np.: zachmurzenie nieba, co nasuwa myśl o możliwości wyznaczania miesięcy w przypadkowych chwilach. Natomiast systemy roczników królewskich, określeń rocznych i limmu posiadały praktyczne znaczenie tylko wtedy gdy dysponowało się odpowiednimi zestawieniami lat tj. listą królów, lista określeń rocznych, które stopniowo przekształcały się kroniki będące źródłem do poznania historii Bliskiego Wschodu np.: kronika babilońska oraz roczniki asyryjskie posiadające również zabarwienie propagandowe. W przypadku limmu należało stworzyć obszerne listy eponimów zawierające imiona poszczególnych dostojników państwowych. Zarówno listy eponimów jak i pozostałe listy były zapewne niekomfortowe i uciążliwe w użyciu.

Mimo, iż sposoby określania czasu przez starożytnych nie należały do precyzyjnych i wiążą się z tworzeniem obszernych spisów, to właśnie dzięki nim, czyli zachowanym fragmentom list wszelkiego rodzaju, współcześni historycy odkrywają zagadki historii starożytnego Bliskiego Wschodu. Odczytane listy i roczniki stanowią pomoc w ustaleniu chronologii wydarzeń, a także dostarczają informacji o stopniu zaawansowania nauki np.: astronomii i matematyki oraz o dokonaniach władców jak również o strukturze administracyjno - społecznej.

Adam Sapleta gr III spec. Nauczycielska.

Bibliografia:
1. J. Zabłocka, T. Zawadzki: „Wybór źródeł do historii starożytnego Bliskiego Wschodu”; Poznań 1966; s. 36- 38.

2. J. Roux: „Mezopotamia”; Warszawa 1998; s. 32 – 34.

3. J. Zabłocka: „Zagadnienia chronologii starożytnej Mezopotamii” w „ Mezopotamia” pod red. J Braun; Warszawa 1998; s. 87-93.