Teoria przekładu – wykład 6 Nieprzekładalność kulturowa
ELEMENTY KULTUROWE
Elementy kulturowe = elementy tekstu, które w sposób szczególny łączą się z kulturą danego kraju (są kulturowo specyficzne):
- imiona własne
-nazwy / zwroty związane z organizacja życia w kraju L1
-obyczaje i przyzwyczajenia
-cytaty i aluzje związane z literaturą L1
-aluzje do historii kraju L1
-aluzje do sfer kultury: muzyka, film, malarstwo
Wojtasiewicz określa te elementy mianem „aluzji erudycyjnych” (znajomość pewnych faktów)
Praktyczne znaczenie dla tłumacza:
Aluzja wywołuje zamierzone skojarzenia wyłącznie u odbiorcy, który ją rozumie
Odbiorca przekładu ma mniej „erudycji” niż odbiorca oryginału
Tłumacz może aluzje wyjaśnić ale nie „przełożyć” bo sformułowanie w L2 nie wywoła takich skojarzeń jak w L1
Krytyka tezy „absolutnej nieprzekładalności”
Przykłady „aluzji erudycyjnych”:
- James Joyce dla Irlandczyków
- reggae dla Jamajczyków
- „Wesele” Wyspiańskiego dla Polaków
Jednak ludzie nie rodzą się ze znajomością elementów swojej kultury tylko je poznają z czasem w ramach edukacji.
Wykształcony użytkownik L2 może lepiej zrozumieć aluzję w L1 niż użytkownik L1, który nie interesuje się literatura, historią itp.
Nida – „ludzi charakteryzuje zdolność do dostosowania się do innych wzorców zachowań” (potrafimy się identyfikować z innymi ludźmi i wczuwać w ich sytuację - empatia)
Tłumaczenie tekstów nacechowanych kulturowo zawsze będzie się wiązało ze stratami. Jeśli jednak znajdzie się czytelnik, który będzie zainteresowany danym przekładem to ma on sens mimo nieuniknionych strat.
KLASYFIKACJE METOD TŁUMACZENIA ELEMENTÓW KULTUROWYCH
1) Metody tłumaczeniowe według Vinaya i Darbelenta:
-trzy „bezpośrednie metody”:
zapożyczenie
kalka
tłumaczenie dosłowne
-cztery „metody okrężne”:
transpozycja
modulacja
ekwiwalencja
adaptacja
Zapożyczenie – gdy w L2 nie ma ekwiwalentu lub chcemy uzyskać efekt stylistyczny
Kalka (leksykalna lub strukturalna) – dosłowny przekład
Tłumaczenie dosłowne – w wypadku języków pokrewnych
Transpozycja – zastąpienie wyrazu jednej klasy wyrazem innej klasy (z zachowaniem znaczenia wypowiedzi):
„nigdy nie wątpił” = „zawsze był pewien”
Ekwiwalencja – zastąpienie frazeologizmu z L1 (idiom, przysłowie) jego funkcjonalnym ekwiwalentem w L2 (stylistycznie i składniowo nie musi być podobny)
Adaptacja – sytuacja kulturowa L1 nie jest znana w kulturze L2 (tłumacz tworzy sytuację, która jest ekwiwalentna)
2) Metody tłumaczeniowe według Newmarka:
-Tłumaczenie dosłowne
-Transferencja (zapożyczenie)
-Naturalizacja (dopasowanie do wymowy / pisowni L2)
-Ekwiwalent kulturowy
-Ekwiwalent funkcjonalny
-Ekwiwalent opisowy
-Synonimia
-Kalka
-Przesunięcie (transpozycja)
-Modulacja
-Uznane (oficjalne) tłumaczenie
-Przesunięcie (transpozycja)
-Modulacja
-Uznane (oficjalne) tłumaczenie
-Kompensacja
-Analiza składniowa
-Redukcja
-Rozszerzenie
-Parafraza
-Przypisy
-Dodatki i objaśnienia (w tekście przekładu)
-Dublety (stosowanie kilku technik na raz)
NAJBARDZIEJ PRZYDATNE TECHNIKI
1.REPRODUKCJA BEZ OBJAŚNIEŃ (transfer)
Użycie w tekście L2 słowa z L1, które nie zostało jeszcze zasymilowane w L2.
możliwe zmiany pisowni (np. transliteracja)
zmiany wymowy
Czasem tłumacz ma do czynienia z reprodukcją L3 (Clockwork Orange)
Wady: bez objaśnień aluzja może nie zostać odczytana przez odbiorcę L2. („Penny Lane” – zbyt mało znany w PL)
2.REPRODUKCJA Z OBJAŚNIENIAMI
Zalety: pozwala odbiorcy zrekonstruować schematy / scenariusze / sceny
Wady:
„zabija” dowcip
nie może być zbyt długie („paratekst” nie może dominować nad tekstem)
„Penny Lane” w tekstach prasowych nie możemy zastosować przypisów
„znana piosenka Beatlesów Penny Lane” (tłumaczenie przekreśla zamysł „mrugnięcia okiem do czytelnika”)
3) TŁUMACZENIE SYNTAGMATYCZNE BEZ OBJAŚNIEŃ
Wady:
„swojskie” brzmienie może zmylić odbiorcę L2
„cierpiał za miliony” „suffered for millions”
(odbiorca L2 nie skojarzy tego ze słynnym cytatem z L1)
może być pułapką dla tłumacza
„margaryna Palma” „palm margarine”
4) TŁUMACZENIE SYNTAGMATYCZNE OBJAŚNIENIAMI (przypis lub krótki komentarz w tekście)
„Wrona orła nie pokona”
„CROW may try but eagle flies high”
przypis: „WRONA, the acronim for the rulling council of Military Salvation, the Junta, is also Polish for crow. The white eagle is, of course, the Polish national symbol.”
5) UZNANY EKWIWALENT
Jest to podstawowa technika w przypadku:
nazw instytucji / organizacji
niektórych nazw geograficznych
niektórych nazwisk słynnych ludzi
tytułów dzieł literackich (i imion ich bohaterów)
Musimy sprawdzić czy dany utwór był już tłumaczony na L2 i wykorzystać istniejące tłumaczenie lub najpopularniejszą wersję jeśli jest ich kilka:
Kubuś Puchatek (nie Fredzia Phi Phi)
cytatów z dzieł znanych autorów
6. EKWIWALENT FUNKCJONALNY
Zastąpienie nazwy (lub aluzji do) zjawiska znanego w L1 nazwą (lub aluzją do) zjawiska w L2.
Penny Lane Yesterday
Przekład literacki:
„Debbie’s cockney accent”
„Debbie powtarza w kółko <<no>> i <<kurde>>”
„Debbie mówi jak cockney”
Uwaga na wzorce kulturowe:
pierogi ≠ ravioli
„chodzić na religię” ≠ „go to Sunday school”
7) HIPERONIM (uogólnienie)
Wada: zawsze gubimy część znaczenia
„A-levels” egzaminy
„terraced house” ≠ dom
segment
szeregowiec
8) EKWIWALENT OPISOWY
Opis lub definicja użyta zamiast „terminu”, zwykle stosowana gdy pojawia się w tekście tylko raz i nie ma znaczącej roli.
„cichociemni” „men who were parachuted into Poland during the Occupation”
Najlepsza technika w przypadku np. „captive audience”
9) OPUSZCZENIE
Technika stosowana jako ostateczność w tekstach prasowych.
Niedopuszczalna w tekstach literackich
PODSUMOWANIE
Dzieła literackie: czytelnik powinien mieć szansę najpełniejszego odtworzenia bazy wypowiedzi / bazy kognitywnej autora.
Techniki:
- reprodukcja
- tłumaczenie syntagmatyczne z objaśnieniami
Teksty użytkowe: muszą być zwarte
Techniki:
- uznany ekwiwalent
- ekwiwalenty funkcjonalne i opisowe
- hiperonimy
Teoria przekładu – wykład 7 Nieprzekładalność kulturowa – część 2: imiona własne
DEFINICJA I CECHY
„imię własne” – jednostka leksykalna, używana wielokrotnie do identyfikacji danego konkretnego, unikatowego w danym kontekście obiektu, z reguły nie wymagająca stosowania dodatkowych technik identyfikacyjnych.
Imię własne:
Ma znaczenie (= znaczeniem jest reprezentacja danego obiektu w naszym umysle)
Zakres znaczeniowy – wąski i szeroki („Góra” i „góra”)
Treść znaczeniowa („Londyn”)
Identyfikacja w procesie komunikacji
„Piotr” człowiek
mężczyzna
nasza wspólna wiedza o Piotrze
2) Rządzi się regułami morfologicznymi (gramatycznymi)
3) Może mieć synonimy:
Shakespeare – the Bard – the Bard of Avon
4) Może mieć wartość opisową:
Szybki Bill, Ryszard Lwie Serce
5) Może ale nie musi być nieprzejrzyste:
Wszystkie imiona były kiedyś imionami znaczącymi, ale:
- im częściej powtarzamy imię tym bardziej „stępia” się nasza wrażliwość
- trudniej dotrzeć do etymologii starych imion
6) Jest używane do identyfikacji konkretnego i w danym tekście unikatowego obiektu – człowieka, zwierzęcia, przedmiotu, miejsca – istniejącego obecnie, w przeszłości lub w wyobraźni (mentalna reprezentacja obiektu)
7) Charakteryzuje się powtarzalnością
8) Nie wymaga dodatkowych form identyfikacji:
- „ten wyższy Jan Kowalski”
Ale mogą występować „familiaryzmy”:
- Stary Sącz = Bryjów
9) Wyraz / zwrot będący imieniem własnym może być użyty jako „apelatyw”
Apelatyw: wyraz odnoszący się do całej klasy obiektów noszących pewne cechy obiektu, któremu przysługuje dane imię
„Nie każdy może być Einsteinem (= wielkim uczonym)”
„Kochanowscy (=wielcy poeci) są w każdym pokoleniu”
10) Jest pisane wielka literą (w j. polskim i j. angielskim)
Wyjątki:
- niektóre imiona / pseudonimy e. e. cummings
- apelatywy są pisane wielka litera choć nie są imionami („Kochanowscy”)
- niektóre grupy wyrazów są pisane wielką literą w j. angielskim (ale nie polskim): nazwy języków, marki samochodów
- pojęcia abstrakcyjne (personifikacja) „Everyman”
KONFLIKTY ZWIĄZANE Z TŁUMACZENIEM
Imiona własne:
- antroponimy (nazwy ludzi, uczłowieczonych zwierząt i obiektów)
- toponimy (nazwy miejsc)
- tytuły książek, filmów, obrazów, piosenek itp.
Ponieważ imiona są nacechowane kulturowo stwarzają problemy w przeładzie.
1) Intencjonalne (znaczące) imię własne = potrzeba przekazania sensu czytelnikowi, ale w obcym kontekście kulturowym nie powinny występować swojsko brzmiące imiona.
2) Wierność wobec oryginału a niepożądana konotacja imienia w kulturze docelowej.
3) Wierność wobec oryginału a niepożądana forma imienia własnego (problemy z odczytaniem lub odmianą)
STRATEGIE W PRZEKŁADZIE
Reprodukcja (pozostawienie oryginalnej wersji)
- bez objaśnień
- z objaśnieniami (lub przypisem)
2) Minimalna modyfikacja obcego imienia własnego (dopasowanie do wymogów ortograficznych / gramatycznych L2 – np. opuszczenie znaków diakrytycznych)
3) Transkrypcja obcego imienia własnego
4) Tłumaczenie obcego imienia własnego:
- zastąpienie go uznanym ekwiwalentem w L2
- zastąpienie go ekwiwalentem wymyślonym przez tłumacza
- zastąpienie go jednostka L2, która nie jest imieniem własnym (hiperonim lub omówienie)
Cervignano miasto
5) Zastąpienie imienia własnego L1 imieniem własnym L2, które nie jest ekwiwalentem
6) Opuszczenie imienia własnego (czasem wraz z najbliższym kontekstem)
Możliwe jest łączenie technik:
wieloczłonowe toponimy
część gatunkowa przeniesienie
część rodzajowa tłumaczenie (typowy ekwiwalent)
„Percepcja inności” – nie możemy mieć nadziei na „identyczność reakcji” czytelnika L1 i L2, ale do pewnego stopnia możemy odtworzyć „bazę kognitywną”
STRATEGIE - PRZYKŁADY
Autentyczne imiona własne w literaturze pięknej:
- postacie historyczne
- tytuły dzieł literackich / obrazów
- nazwy geograficzne
Strategie:
pozostawiamy bez zmian
używamy uznanego odpowiednika (Szekspir)
opuszczamy (ale tłumacz ma misję „ambasadora kultury”, czytelnik L2 może być zainteresowany kulturą L1)
2) Realistyczne imiona i nazwiska nie powinny ulegać zmianom w przekładzie:
- w utworach osadzonych w konkretnych realiach
- nazwiska są częścią „tła kulturowego”
- tłumaczenie nie jest tożsame z adaptacją – jeśli zmienimy imię to również zmieniamy narodowość 9a czasem nawet wiek i pochodzenie)
Możliwe są retusze: Sarah Sara
W literaturze dziecięcej nie ukrywajmy inności:
Pippi Langstrump Fizia Pończoszanka (?)
Modyfikacje w tekstach informacyjnych:
- nazwiska kończące się na nieme „e”
- nazwiska kończące się na „y” po spółgłosce
wymagają odmiany z apostrofem:
Milne’a Lodge’m Chomsky’ego
- nazwiska zakończone „y” po samogłosce (spolszczone „j”) są bez apostrofu: Disneya
3) Nazwy geograficzne:
Makrotoponimy miejsca znane poza granicami kraju L1, zwykle mają ekwiwalenty w L2:
Naples – Neapol, Milan – Mediolan
Mikrotoponimy nazwy o znaczeniu lokalnym
strategia: - zidentyfikować miejsce
- zidentyfikować jego znaczenie w kontekście
- zidentyfikować jego rolę
- ewentualnie przetłumaczyć częściowo lub całkowicie
Konsekwencja: w tekstach historycznych czytelnik L2 może chcieć znaleźć miejsce akcji na planie, więc nie możemy tłumaczyć części nazw a reszty zostawiać w oryginale
Przewodniki / teksty turystyczno-krajoznawcze: czytelnik L2 musi mieć szansę:
- znaleźć miejsca na mapie
- zapytać tubylców o drogę
Góry Świętokrzyskie the Świętokrzyskie Mountains
the Holy Cross Hills
4) Intencjonalne imiona własne
Teksty o charakterze baśniowym / alegorycznym:
Strategia:
- odczytać skojarzenia (ramy i scenariusze) i skomponować imię w L2 o podobnych skojarzeniach
„Opowieści z Narni”
Rumblebuffin – Grzmotołup
Ruddleglum – Błotosmętek
Reepicheep – Ryczypisk (imię myszy)
Akcja osadzona w realiach danego kraju
1) Imię użyte tylko raz lub parę razy – można tłumaczyć i postarać się nadać mu charakter imienia, które mogłoby wystąpić w kulturze L1
Adrianna Kloc Adrienne Swat
2) W wypadku większej liczby imion intencyjnych występujących jednocześnie z imionami realistycznymi mamy problem. Przetłumaczenie części spowoduje „zagubienie” czytelnika L2 (funkcjonujące obok siebie egzotyczne i swojsko brzmiące nazwiska)
Teoria przekładu – wykład 8 Teksty nacechowane językowo
NACECHOWANIE JĘZYKOWE: wiedza na temat języka wyjściowego stanowi ważną część bazy wypowiedzi.
idiomy – spetryfikowane metafory odnotowane w słownikach danego języka
polisemia - zjawisko, w którym jedno słowo ma więcej niż jedno znaczenie
homonimia - relacja wyrażania różnych znaczeń za pomocą identycznych form językowych
morfologiczny potencjał języka
Profesor filologii polskiej na wykładzie:
- Jak państwo wiecie w językach słowiańskich jest nie tylko pojedyncze zaprzeczenie, jest tez podwójne zaprzeczenie. A nawet podwójne zaprzeczenie jako potwierdzenie. Nie ma natomiast podwójnego potwierdzenia jako zaprzeczenia.
Na to student z ostatniej ławki:
- Dobra… dobra…
1. GRY JĘZYKOWE I KALAMBURY
Zwykle są oparte o polisemię i homonimię.
„Mickey Mouse has stepped in Pooh”
Myszka Miki zainteresowała się Puchatkiem
Myszka Miki przejmuje Puchatka
Myszka Miki wdepnęła w … garnczek miodu
„Toplessness was a bare essential”
„Feeling that Peter was on his way back, the Neverland had woke into life. We ought to use the plusperfect and say wakened, but woke is better and was always used by Peter.”
(Peter Pan)
Najlepszą metoda tłumaczenia gier słownych jest zastępowanie ich gra słowną języka docelowego (jeśli to ma sens).
Jeśli musielibyśmy zbyt integrować w tekst, należy zrezygnować z kalamburu (lub użyć przypisów).
2. IDIOMY, POWIEDZENIA, PRZYSŁOWIA
Tłumacz ma do dyspozycji cztery techniki:
Użycie ekwiwalentu – idiomu o bardzo podobnej formie i sensie w języku docelowym.
„to run neck and neck” „iść łeb w łeb”
2. Użycie ekwiwalentu funkcjonalnego – zastąpienie idiomu języka wyjściowego, idiomem języka docelowego, którego znaczenie funkcjonalne jest podobne, choć obraz inny.
„hook, line and sinker” „połknął haczyk, żyłkę i spławik”
3. Syntagmatyczne przetłumaczenie idiomu języka wyjściowego – możliwe tylko w wypadku, kiedy oryginalny idiom jest zrozumiały w kulturze docelowej (ta technika nie może być użyta we wszystkich tekstach)
4. Użycie ekwiwalentu znaczeniowego, który nie jest idiomem.
Błędem jest decyzja o opuszczeniu fragmentu tekstu.
„Michael was up by this time also, looking as sharp as a knife with six blades and a saw.” „Michał też się już obudził.”
POWIEDZENIA I PRZYSŁOWIA
W testach informacyjnych i bajkach (nieokreślone miejsce akcji) przysłowia powinny być zastępowane przysłowiami języka docelowego (ekwiwalent funkcjonalny)
W tekstach nacechowanych kulturowo lepiej tłumaczyć syntagmatycznie, ponieważ możemy zgubić element kulturowy
„jak bida to do Żyda” „beggars can’t be choosers” (?)
/ Pamiętnik z powstania warszawskiego./
„can’t teach any old dog new tricks”
Ale:
„this final feather broke the camel’s back”
„Było to jakby ostatni ziarenkiem dorzuconym do ładunku, pod którym grzbiet wielbłąda musiał się załamać”
„Stała się przysłowiowym piórkiem, pod którym ugiął się objuczony wielbłąd.”
„Stała się przysłowiowym gwoździem do trumny.”
3. NEOLOGIZMY
Podział:
Neologizmy strukturalne
Neologizmy kolokacyjne
Neologizmy semantyczne
Zapożyczenia
Neologizmy absolutne
4. ZDROBNIENIA
Język polski dysponuje przyrostkami, które możemy dodawać do rzeczowników, przymiotników i przysłówków.
Zdrobnienia mogą pełnić różne funkcje:
- wyrażać uczucia pozytywne: czułość (mateczka), radość (dzionek), współczucie (biedaczek), gościnność (zupka)
- tworzyć rzeczowniki policzalne z niepoliczalnych (drewienko, pyłek)
Język angielski dysponuje paroma przyrostkami zdrabniającymi, które można dodać do nielicznych rzeczowników:
-let (piglet, droplet, starlet)
-ling (duckling)
-ette (kitchenette)
-y / -ie (Jimmy, auntie, doggie)
-kin (lambkin)
- wyrażać uczucia negatywne: lekceważenie lub pogarda (urzędniczyna)
W pozostałych wypadkach tłumacz powinien zastosować poniższe techniki:
dodanie do rzeczownika przydawki „little” lub „small”
użycie słowa, które określa obiekty mniejsze niż podstawa zdrobnienia: dróżka path
użycie słowa, które ma pozytywne lub negatywne konotacje
użycie innej formy kompensacji
5. PARODIE I PIOSENKI
Wojtasiewicz: „każda parodia jest aluzją erudycyjną, co w praktyce oznacza brak pełnej przekładalności”
Piosenki tłumaczone tak żeby się je dało zaśpiewać musza być „ekonomiczne” w użyciu języka (ograniczone możliwości kompensacji)
Teoria przekładu – wykład 9 Najczęściej popełniane błędy
(część 1)
TYPY I PODTYPY BŁĘDÓW TŁUMACZENIOWYCH
I. Błędy tłumaczenia syntagmatycznego:
1. błędy ekwiwalentów słownikowych
2. „false friends”
3. kalki
4. nieuzasadnione rekonstrukcje
II. Błędy mylnej interpretacji:
1. pomylenie dwóch różnych syntagm lub ram czasownikowych
2. zła interpretacja sceny lub scenariusza
3. mylne odczytanie modalności tekstu
III. Błędy realizacji:
1. niewłaściwa ocena wiedzy odbiorców
2. podtłumaczenie
3. błędy języka docelowego
4. błędy wynikające a braku wiedzy ogólnej i specjalistycznej
IV. Błędy metatranslacyjne
1. dobór techniki tłumaczeniowej
2. opuszczenia
3. dodatki
4. dwie wersje
5. poprawianie oryginału
6. niepoprawianie oryginału
7. paratekst (zbyt dużo lub zbyt mało objaśnień)
I. BŁĘDY TŁUMACZENIE SYNTAGMATYCZNEGO
BŁĘDY EKWIWALENTÓW SŁOWNIKOWYCH
fable
membership
alma mater
psychological as well as physical destruction
things / stuff / officials
Ch. Douglas Kozłowska 1998 „Difficult words in Polish-English Translation”
2. FAŁSZYWI PRZYJACIELE TŁUMACZA
actually
eventually
pathetic
journal
operate
control movement
silicon v. silicone
billion
3. KALKI – przenoszenie do języka docelowego obcego szyku wyrazów czy obcych kolokacji
Carnaval, by definition, is the festival of the flesh
Kiedy twój kot spaceruje po klawiaturze twojego komputera
That’s a good reason to invest
Leader of the cultural and political life
Piglet is an integral part of Winnie’s friends
4. NIEUZASADNIONE REKONSTRUKCJE
Autobahn „autobahna”
„Liechtensteinczycy”
catering
II. BŁĘDY MYLNEJ INTERPRETACJI
POMYLENIE DWÓCH RÓŻNYCH SYNTAGM LUB RAM CZASOWNIKOWYCH L1
„Disney is buying the film and merchandising rights”
Disney kupuje film i prawa handlowe
Disney kupuje prawa do filmowania i wykorzystywania w celach handlowych/ marketingowych
2. BŁĘDNA INTERPRETACJA SCENY LUB SCENARIUSZA
Zostawić swoich. Prawie bez umówień. Nic. Tak. Już. Prawie nie zauważyli. Nieważne. Nie wiem. Nagle jestem odhalcowany w prawo, coś „fafluchter” i nic więcej, żadnego kopa, odstawionko, łopatę zaraz oddałem, żegnaj pruszkowska wolności.
… how could I leave my own people! Practically without discussion. Nothing. Just like that. Already. They’ve barely noticed. It’s not important. I don’t know. Suddenly I’m shoved to the right, something „fafluchter” and nothing else, no digging, back to the transport, I immediatelly give back the shovel, say goodbye to my Pruszków freedom.
3. MYLNE ODCZYTANIE MODALNOŚCI TEKSTU
Problemy pojawiają się w takich tekstach gdzie zastosowano kpinę, szyderstwo lub ironię.
Szczególnie teksty literackie bardzo często bawią się konwencjami, łamią reguły, wprowadzają niejednoznaczność.
This spat’s getting juicy…
Teoria przekładu – wykład 10 Najczęściej popełniane błędy (część 2)
III. BŁĘDY REALIZACJI
Błędy wymienione w tej grupie wynikają głównie z:
małej sprawności tłumacza w posługiwaniu się językiem docelowym
złych założeń dotyczących poziomu wiedzy czytelnika
nieumiejętności dopasowania technik przekładu do potrzeb czytelnika
NIEWŁAŚCIWA OCENA WIEDZY ODBIORCÓW
British Foreign Office brytyjskie MSZ
Chicago Bulls druzyna Chicago Bulls
fish and chips
vindaloo
„Other payments go to the family of Milne’s illustrator, E.H. Shepard and the Royal Literature Fund”
2. „PODTŁUMACZENIE” (undertranslation)
Technika tłumaczeniowa polegająca na opuszczeniu części informacji szczegółowych tekstu wyjściowego lub zastąpieniu informacji szczegółowej informacją ogólniejszą.
Penny Lane „przebój Beatlesów”
Chicago Bulls drużyna koszykówki
Remakes of Titanic superprodukcje filmowe
3. BŁĘDY JĘZYKA DOCELOWEGO
Użycie wielkich i małych liter
- minister, premier, prezydent, król, papież
- druga wojna światowa, rewolucja październikowa
2) Apostrofy w odmianie obcych nazwisk
- Disneya, Presleya
- Lodge’a, Chomsky’ego
3) Autokorekty edytorów tekstu
- „historia Bałkanów” „historia Bałwanów”
4. BŁĘDY WYNIKAJĄCE Z BRAKU WIEDZY OGÓLNEJ I SPECJALISTYCZNEJ
Trzeba odszukać polskie odpowiedniki ważnych instytucji międzynarodowych
the International Court of Justice in The Hague
Tłumacz musi znać tytuły znanych filmów, książek i piosenek, wiedzieć które z nich należy przetłumaczyć i znać ich polskie odpowiedniki.
A Clockwork Orange Mechaniczna pomarańcza
Należy wiedzieć które nazwy geograficzne mają polskie odpowiedniki
IV. BŁĘDY METATRANSLACYJNE
Błędy wynikające z:
braku znajomości ogólnie przyjętych konwencji tłumaczeniowych
fałszowania obrazu kultury wyjściowej
przeinaczania faktów opisanych w tekście wyjściowym
DOBÓR TECHNIKI TŁUMACZENIOWEJ
Miary i wagi L1 mają zwykle swoje odpowiedniki w L2, ale nie funkcjonują w świadomości czytelników. Tam gdzie wartość tych jednostek jest istotna dla zrozumienia tekstu należy je przeliczyć na jednostki stosowane w kulturze L2.
Nie tłumaczymy tytułów gazet i czasopism.
Tłumaczymy tytuły książek.
2. OPUSZCZENIA
Pojawiają się gdy tłumacz nie rozumie danego sformułowania lub nie potrafi znaleźć zadowalającego ekwiwalentu w L2. Czasem są wynikiem przeoczenia fragmentu tekstu.
Ten problem dotyczy głównie tłumaczeń literatury pięknej, szczególnie kiedy tłumacz uzurpuje sobie rolę cenzora.
3. DODATKI
Dodawanie materiału jest charakterystyczne dla tłumaczeń konferencyjnych i wynika z potrzeby zwiększenia płynności wypowiedzi.
W tłumaczeniach pisemnych, szczególnie literatury pięknej, te błędy są wynikiem grafomanii tłumacza.
„Many times in her life she has lacked the price of a busfare, a teabag.” „Ile to już razy nie stać jej było na głupi bilet autobusowy, na najzwyklejszego szczura z herbatą.”
4. DWIE WERSJE
Tłumacz ma obowiązek ostatecznie zredagować tekst pod którym się podpisuje, więc nie może pozostawiać wesji do wyboru.
„I was in Cal myself this January – Los Angeles” Sam byłem w Cal – tej boskiej Kalifornii – w Los Angeles, gdzieś w styczniu.
„The zeds of fire-escapes” Awaryjne żelazne zetki, czyli schody na wypadek pożaru.
5. POPRAWIANIE ORYGINAŁU
Tłumacz tekstów informacyjnych ma obowiązek poprawić błędy merytoryczne, logiczne i stylistyczne oryginału.
Tłumacz tekstów literackich nie powinien tego robić.
Wprowadzanie poprawek do rękopisu jest obowiązkiem wydawcy, tłumacz nie musi ukrywać przed czytelnikiem „nieporadności” stylu pisarza.
Nie powinno się „poprawiać” książek dla dzieci.
(T. Jansson) „musiałem pójść zrobić siusiu” chciałem tylko popatrzeć na gwiazdy
6. NIEPOPRAWIANIE ORYGINAŁU
Pozostawienie błędów w tekście informacyjnym może spowodować, że to tłumacz zostanie skrytykowany za zły styl.
Czasem konieczna jest konsultacja z autorem (szczególnie w przypadku artykułów naukowych) i przeredagowanie tekstu wyjściowego.
7. PARATEKST – ZBYT DUŻO LUB ZBYT MAŁO OBJAŚNIEŃ
„Paratekst” = wszystko co towarzyszy tekstowi głównemu: przedmowa, przypisy, komentarze, objaśnienia, noty biograficzne itp.
Zasada „złotego środka” – przypisy nie powinny „zagłuszyć” głównego tekstu, ale powinno być ich na tyle dużo, żeby pozwoliły czytelnikowi zrekonstruować bazę wypowiedzi.
Teoria przekładu – wykład 11
Tłumaczyć każdy może (trochę lepiej lub trochę gorzej)” – mit tłumaczenia naturalnego
Zdaje mi się jednak, że tłumaczenia z jednego języka na drugi […] przypominają kobierce flandryjskie oglądane z przeciwnej strony. Są tam wprawdzie figury, ale tak zagmatwane nićmi, iż nie widać ich barw wspaniałych. Mniemam także, że tłumaczenia z jednego języka na drugi nie oznaczają wielkiego rozumu ani doskonałości; tyle tylko znaczą, co przepisywanie z pierwowzorów. Nie dlatego to mówię, aby zawód tłumacza miał być w pogardzie, gdyż człowiek może się przecie jeszcze zatrudniać gorszymi rzeczami, które mniej korzyści przynoszą.
(Miguel Cervantes Don Kichot)
Mity dotyczące zawodu tłumacza
Tłumaczyć może każdy kto opanował jakiś język obcy (każdy tekst w obu kierunkach)
Tłumaczenie polega na zastępowaniu wyrazów z jednego języka wyrazami drugiego języka
Jeśli tłumacz nie zna jakiegoś słowa to może sprawdzić w słowniku
Osoba sprawna komunikacyjnie poradzi sobie z tłumaczeniem
Mity dotyczące kształcenia tłumaczy
Wystarczy uzupełnić program „typowej” filologii o „języki specjalistyczne”
Tłumacze powinni się specjalizować w kierunku tłumaczenia konkretnych typów tekstów (zawężanie specjalizacji)
Tekst specjalistyczny lepiej przetłumaczy specjalista, który trochę zna język, niż filolog, który trochę zna daną dziedzinę wiedzy
KOMPETENCJA TŁUMACZENIOWA
1. Znajomość języka wyjściowego i docelowego
2. Umiejętność dopasowywania do siebie różnych struktur na podstawie ich względnego podobieństwa
3. Znajomość kultury krajów L1 i L2
4. Wiedza ogólna i specjalistyczna
5. Sprawności komunikacyjne
6. Wnikliwość w dążeniu do sensu
7. Znajomość teorii tłumaczenia
8. Predyspozycje i cechy charakteru
1. Znajomość obu języków
Sprawność komunikacyjna nie jest jednoznaczna z dobrą znajomością języka
Znajomość języka:
- bogate słownictwo
- duży zasób syntagm i ram czasownikowych
- umiejętność zastosowania różnych mechanizmów gramatycznych ( czasy, przedimki, czasowniki modalne itp.)
[tekst nie składa się z cegiełek – jest „płynnym” bytem]
2. Umiejętność dopasowywania do siebie różnych struktur na podstawie ich względnego podobieństwa
Tłumacz powinien budować bazę „statystycznych ekwiwalentów” (set phrases) – ale musi z nich korzystać w sposób rozsądny
W wypadku scenariuszy tłumacz musi umieć wybrać taki ekwiwalent, którym dysponują odbiorcy przekładu (uwzględniając różnice kulturowe)
3. Znajomość kultury krajów L1 i L2
Wiedza o:
literaturze
malarstwie
muzyce
filmie
popularnych piosenkach ludowych
wierszykach i piosenkach dla dzieci
historii i geografii
aktualnej sytuacji politycznej
najważniejszych gazetach i czasopismach
najpopularniejszych programach telewizyjnych
słynnych ludziach: politykach, idolach, znanych osobach
Tłumacz musi stale powiększać swoją wiedzę na temat danych krajów.
4. Wiedza ogólna i specjalistyczna
Tłumacz jest specjalistą w dziedzinach związanych z jego kierunkiem studiów i dziedzinach związanych z typem najczęściej tłumaczonych tekstów
W innych dziedzinach posiłkuje się umiejętnością szybkiego uczenia się, sprawnością w wyszukiwaniu potrzebnych informacji i wiedzą o źródłach tych informacji
„Łatwiej jest przygotować profesjonalnego tłumacza do tłumaczenia tekstów z określonej dziedziny, niż nauczyć specjalistę z tej dziedziny sztuki tłumaczenia”
5. Sprawności komunikacyjne
„Sprawności interpretacyjne” – umiejętność utożsamienia się z nadawcą wypowiedzi, odgadywania jego motywacji i intencji
„Sprawności perswazyjne” – umiejętność wczuwania się w sytuację (potencjalnego) odbiorcy, przewidywania jego wiedzy, oczekiwań, reakcji i dopasowania do tego tekstu przekładu
6. Wnikliwość w dążeniu do sensu
Nie zadowalanie się płytkim zrozumieniem tekstu (mniej więcej wiem o co chodzi)
Dogłębna analiza tekstu w poszukiwaniu wszystkich tropów
Umiejętność zbudowania spójnego tekstu (unikanie efektu pachworku – gdzie część tekstu jest przetłumaczona syntagmatycznie)
7. Znajomość teorii tłumaczenia
Tłumacz nie musi być teoretykiem przekładu
ale
Tłumacz powinien znać główne teorie przekładu, dostępne techniki i konteksty w których należy je użyć
8. Predyspozycje i cechy charakteru
pracowitość, sumienność, wnikliwość
otwartość na wiedzę
ciekawość świata
umiejętność uczenia się na błędach
odporność psychiczna i umiejętność przyjmowania krytyki
samodzielność
Teoria przekładu – wykład 12
Tłumaczenie ustne i tłumaczenia mieszane
Charakterystyka
Jednoczesność sytuacji – tłumacz uczestniczy w tej samej sytuacji komunikacyjnej, co nadawca i adresat komunikatu (brak konieczności rekonstrukcji bazy)
Czynnik czasu – tłumacz musi podejmować rozstrzygnięcia błyskawicznie
Wybory są ostateczne (brak możliwości korekty)
Głównymi priorytetami są treść i intencja
Postać tekstu ma znaczenie drugorzędne
Proces tłumaczenia przebiega „od tekstu do sensu i od sensu do tekstu”
Preferowane predyspozycje psychiczne
Umiejętność błyskawicznego reagowania na każdą sytuację
Empatia – umiejętność wczucia się w strukturę psychiczną osoby, którą tłumaczymy
Znakomita pamięć
Zdolność koncentracji
Umiejętność syntezowania cudzych myśli
„Żelazne nerwy”
Obycie towarzyskie i kultura osobista
Rodzaje tłumaczeń ustnych
TŁUMACZENIE SYMULTANICZNE (tłumaczenie równoczesne)
Absolutna równoczesność jest niemożliwa (różnice systemów gramatycznych) = spóźnienie (oczekiwanie na istotny element, np. klamra w j. niemieckim)
lub wyprzedzanie (w przypadku wypowiedzi stereotypowych)
„Mówca do tłumacza: - Dlaczego pan mnie przestał tłumaczyć?
Tłumacz: - Czekam na orzeczenie”
Tłumacz symultaniczny ma wiele możliwości „operowania” czasem wypowiedzi:
skróty
syntezy
generalizacje
opuszczenia
substytucje
zwalnianie/przyspieszanie tempa wypowiedzi
TŁUMACZENIE SYMULTANICZNE BEZ SŁUCHAWEK:
Tłumaczenia wystąpień „na żywo” na zasadzie tłumaczenia „minikonsekutywnego” – przekład małych jednostek (krótkie zdania lub części zdań)
Tłumaczenie wykonywane jest bez notatek
Konieczność poinstruowania osoby tłumaczonej: „Proszę mówić krótkimi, prostymi sekwencjami i po chwili (lub po moim znaku) przerwać. Inaczej i tak panu/pani wszystko pozmieniam.”
- Problem z mówcami używającymi idiomów i niejasnych porównań i metafor („puszczanie w skarpetkach”, „jestem za, a nawet przeciw”)
2. TŁUMACZENIE KONSEKUTYWNE (NASTĘPCZE)
Tłumacz przekłada dłuższe sekwencje mówcy po ich zakończeniu
Dopuszczalna synteza i streszczenia
Tłumaczenie opiera się na notatkach
(W niektórych sytuacjach oficjalnych robienie notatek jest niemożliwe, ale wtedy zwykle mamy do czynienia z skonwencjonalizowanymi wyrażeniami i zwrotami)
powitanie
żal
odmowa
poparcie
wdzięczność
pochwała
pożegnanie
radość
niezadowolenie
polemika
współczucie
wątpliwość
ZASADY ROBIENIA NOTATEK:
Tłumacz posługuje się zwykle skrótami i symbolami
Każdy tłumacz ma indywidualny styl
Główne zasady:
Sens przed formą
Reguły tworzenia skrótów
Zaznaczanie wzajemnych powiązań elementów wypowiedzi
Zaznaczanie negacji
Zaznaczanie akcentuacji
Przejrzystość zapisu
Reguły opuszczania powtarzających się elementów
[ „ ] powiedział [ : ] uważa, jest zdania [ ] konsekwencja
[ ? ] pytanie, problem
3. TŁUMACZENIE KABINOWE („konferencyjne”)
Kabina powinna być dźwiękoszczelna
Kabina powinna dawać tłumaczowi widok na mówcę
Tłumacz musi mieć możliwość odczytywania sygnałów niewerbalnych (mowa ciała)
Konieczność maksymalnej koncentracji (brak możliwości uściślenia wypowiedzi)
Tłumacze pracują w tandemach, zmiana co 15 – 30 minut
Konferencje specjalistyczne wymagają wstępnego przygotowania (zapoznanie się z referatami, przygotowanie glosariuszy, oczytanie się w literaturze zagadnienia)
Tłumaczenie typu „relais” L1 L2 L3 (np. z węgierskiego na litewski przez angielski)
4. WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE:
Takt zawsze na pierwszym miejscu (nie wszyscy zdają sobie sprawę z tajników zawodu)
Tłumacz zawsze ma przewagę nad mówcą (nie ma obowiązku „wygładzać” jego/jej wypowiedzi)
Tłumacz powinien być „niewidoczną szybą” (niedopuszczalne jest ingerowanie w rozmowę)
Tłumacz nie powinien wyróżniać się zachowaniem, strojem ani gestykulacją
W sytuacjach „półformalnych” tłumacz powinien czuć się odpowiedzialny za powierzonego jego opiece mówcę
W przypadku tłumaczenia liason podczas bankietu lub kolacji należy coś wcześniej zjeść
5. TŁUMACZENIA MIESZANE
Tłumaczenie ustne tekstu pisanego:
Listy (meritum sprawy)
Instrukcje
Napisy na tablicach pamiątkowych, podpisy w muzeach, menu w restauracji
Tłumacz kabinowy posługujący się tekstem referatu / korzystający z glosariuszy
Przekład pisemny wypowiedzi ustnej:
Dziennikarz spisujący tekst wywiadu z magnetofonu
Tłumacz dialogów filmowych korzystający z listy dialogowej i nagrania