Metoda
Metoda – powszechny dla nauki kanon postępowania w celu realizacji procesu poznawczego, czyli uzyskania wiedzy naukowej. Podstawowy element metody to teoria naukowa, która pozwala na sformułowanie problemu badawczego, postawienie pytań i hipotez, sam proces badawczy może przyczynić się do zakwestionowania, rozszerzenia lub modyfikacji istniejącej teorii lub stworzenia nowej. Opisuje i systematyzuje zjawiska ludnościowe, a także je wyjaśnia.
Analiza demograficzna – podstawowy etap badania (procesu poznawczego), sposób statystycznego opisu i wnioskowania o zjawiskach ludnościowych na gruncie demografii.
Metody analizy
Opis statystyczny
Obejmuje wybór miernika badanego zjawiska, obserwację tego zjawiska i pomiar, a następnie identyfikację jego cech strukturalnych. Dokonuje się kategoryzacji badanych zmiennych, tworzy odpowiednie skale pomiarowe a także ustala relacje ilościowe między zmiennymi. Następnie dokonuje się właściwych porównań między różnymi populacjami lub tworzy szeregi czasowe. Do opisu używa się ostatecznie na ogół konwencjonalnych charakterystyk opisowych analizy statystycznej, np. momentu rozkładu jedno- i wielowymiarowej lub miar pozycyjnych.
Pomiar natężenia w skali populacji
Dokonywany w określonej jednostce czasu kalendarzowego, odzwierciedla łączne zachowania jednostek tej populacji pod wpływem pewnych wspólnych (podobnych) bieżących okoliczności (np. wojny, kryzysu ekonomicznego, konfliktu etnicznego) oraz odrębnych (różnych) doświadczeń życiowych wynikających z przynależności do określonej kohorty i dokonania się określonych faz jednostkowego przebiegu życia w różnych, specyficznych dla kohorty warunkach. Dla oceny natężenia istotne jest również uwzględnienie struktury populacji wedle przynależności członków do różnych kohort.
Teoretyczne skale dla wartości różnych mierników demograficznych
Konstruuje się je w celu interpretacji jakościowej analizowanych zjawisk. Możemy zaliczyć tu np. skalę pozwalającą na ocenę zaawansowania procesu starzenia się, urbanizacji czy natężenia (jego spadku) płodności. Techniki budowy tych skal wymagają na ogół dokonania uprzedniego, nie poddanego uniwersalnemu kryterium, doboru danych empirycznych, co często prowadzi do niejednoznacznych lub wzajemnie sprzecznych interpretacji wyników badań.
Bilans zjawisk ludnościowych
Odgrywa podstawową rolę w szacowaniu poziomu pewnych zjawisk ludnościowych, a nawet stanu populacji w okresach lub momentach, w których nie dokonuje się bezpośrednich obserwacji. W niektórych krajach, np. stan populacji jest bezpośrednio obserwowalny jedynie w momencie spisu ludności, a jego znajomość w innych momentach wymaga dokonania bilansu wykorzystującego fakt bieżącej obserwacji zdarzeń wpływających bezpośrednio na zmiany stanu populacji (urodzenie, zgon, imigracja, emigracja).
Modele demografii matematycznej (formalnej)
Są to konstrukcje hipotetyczne zakładające rozkłady badanych zmiennych, relacje między zmiennymi oraz ich zmiany w czasie, a nawet natężenie zjawisk ludnościowych zgodne z arbitralnymi założeniami badacza, czasem bez względu na ich adekwatność do rzeczywistości. Celem zastosowania tych technik jest analiza zjawisk demograficznych w warunkach kontrolowanego ich przebiegu oraz testowanie skutków zmiany przyjętych założeń.
Model ludności ustabilizowanej – występuje w nim pewien umowny początkowy stan populacji oraz pewna początkowa struktura według wieku, a także założona, stała, lecz zależna od wieku intensywność wymierania, prokreacji i migracji. Cechą takiej populacji jest zmierzanie z upływem czasu ku pewnemu stanowi docelowemu, który obejmuje stałą strukturę ludności według wieku i stałą docelową stopę przyrostu ludności.
Model demografii potencjalnej – zakłada, że podstawową jednostką populacji jest nie pojedynczy człowiek, lecz jego potencjał życia
Źródła danych
Rejestry ludności – zbiory jednostkowych danych, dotyczące podstawowych faktów (zdarzeń, procesów) demograficznych, wykorzystywane do celów administracyjnych i będące podstawowym źródłem statystyki ludności. Ich cechami są obowiązkowość, powszechność, aktualność, systematyczność i ciągłość rejestracji. Fakty te są odnotowywane w księgach stanu cywilnego za pośrednictwem aktów urodzeń, zgonów i małżeństw. Jest to stosunkowo nowe źródło, na ogół wprowadzone w XX w.
Źródła rejestrów
Ewidencja ruchu naturalnego ludności – obejmuje urodzenia, zgodny i małżeństwa
Ewidencja ruchu wędrówkowego – odzwierciedla fakty zameldowania lub wymeldowania, związane z pobytem stałym lub czasowym
Centralne i lokalne rejestry ludności – zawierają listę nazwisk osób zamieszkujących w danej jednostce administracyjnej i ich adresy
Spis ludności – stanowi podstawowe badanie z zakresu statystyki ludności, mające na celu zebranie informacji o jej stanie i strukturze według ustalonych cech demograficznych i społeczno-zawodowych, w oznaczonym momencie, na określonym terytorium.
Spisy ludności powszechne – obejmują wszystkich mieszkańców danego terytorium
Spisy ludności częściowe – ograniczają się do części terytorium lub do niektórych kategorii ludności
Powszechny spis musi spełniać trzy warunki:
Powszechność – obejmuje całą ludność, na mocy obowiązku prawnego
Jednoczesność – jest przeprowadzany w krótkim czasie, zwykle w ciągu kilku tygodni, a fakty ustala się według ich stanu w określonym, jednolitym momencie
Imienność – każda osoba zostaje spisana z imienia i nazwiska
Niekiedy do tych warunków zalicza się również periodyczność (np. ONZ zaleca, aby powszechne spisy ludności odbywały się co 10 lat, w latach kończących się na 0 lub sąsiadujących z nimi) oraz bezpośredniość (odpowiedzi na pytania spisowe udziela bezpośrednio osoba spisywana, wyjątkowo tylko najbliżsi domownicy).
Informacje jednostkowe spisu są umieszczane w specjalnych formularzach przez ankieterów zwanych rachmistrzami spisowymi (w wyniku wywiadu) albo przez osoby podlegające spisowi (samospisanie) lub mieszaną techniką. Zasadniczymi pytaniami zawartymi w formularzach są pytania o miejsce stałego zamieszkania i aktualnego pobytu, płeć, wiek, stan cywilny, obywatelstwo, poziom wykształcenia, źródło utrzymania, typ i wielkość gospodarstwa domowego, wielkość i wyposażenie mieszkania, itp.
Siatka demograficzna (diagram Lexisa) – podstawowy graficzny instrument zjawisk demograficznych, obserwowanych w określonej populacji w danym przedziale czasu oraz zjawisk obserwowanych w określonej kohorcie. Jej graficznym obrazem jest zbiór jednakowo od siebie oddalonych prostych prostopadłych na osi współrzędnych (tzw. Linii wieku i linii obserwacji), z których oś rzędnych (x) odzwierciedla rzeczywiste zaawansowanie (wiek) danego zjawiska demograficznego (np. lata życia, długość stażu małżeńskiego, czas pozostawania w stanie bezdzietnym, itp.), a oś odciętych (t) – czas kalendarzowy, w jakim jest rejestrowany (obserwowany) stan owego zjawiska.
Siatka demograficzna umożliwia śledzenie losów wybranych kohort, porównywanie ich zachowań oraz określenie wpływu ich zróżnicowania na intensywność zjawisk demograficznych, mierzonych w określonych przedziałach czasu.
Współczynniki demograficzne – względna miara sumy zdarzeń demograficznych określonego rodzaju w danej populacji.
Ze względu na postać formalną współczynnik to relacja dwóch wielkości. W węższym znaczeniu jest on miarą natężenia zjawiska demograficznego w jednostce czasu (intensywność zdarzeń demograficznych). W takim ujęciu współczynnik można przedstawić jako iloraz wielkości pewnego strumienia zdarzeń demograficznych w określonym czasie do średniego w tym czasie stanu zasobu, który z owym strumieniem pozostaje w pewnym związku.
Współczynniki służą do oceny i analiz porównawczych natężenia zjawisk demograficznych.
W analizie demograficznej operuje się dwoma podejściami z punktu widzenia czasu obserwacji: przekrojowym (dla czasu kalendarzowego) i wzdłużnym (dla czasu trwania kohorty). Dla analizy przekrojowej właściwy jest współczynnik operujący zbiorowością zdarzeń trzeciego rodzaju, a dla analizy wzdłużnej – współczynnik operujący zbiorowością zdarzeń pierwszego rodzaju. W pierwszym przypadku współczynnik cząstkowy jest ilorazem odpowiedniej zbiorowości zdarzeń i zbiorowości jednostek żyjących w środku danego okresu jednostkowego, a drugim – ilorazem odpowiedniej zbiorowości zdarzeń i zbiorowości jednostek żyjących w środku danego przedziału trwania kohorty. Współczynnik wzdłużny ma charakter „jednorodny” ze względu na historię życia objętych jego zakresem jednostek, ale różnorodny ze względu na czas kalendarzowy, w jakim nastąpiło badane zdarzenie (czas obserwacji), natomiast współczynnik przekrojowy jest jednorodny ze względu na przynależność do kohorty i wynikające z tego doświadczenia życiowe. Wspólną cecha tych dwóch rodzajów współczynników jest ich odniesienie do określonego przedziału wieku jednostki, która doznała danego zdarzenia.
Tablica wymieralności – przypadek tablic eliminacji, czyli konstrukcji opisującej zmiany w stanie pewnej jednorodnej populacji początkowej (kohorty), wywoływane przez jeden lub kilka wyodrębnionych w badaniu czynników, np. tablica płodności.
Tablica wymieralności, inaczej tablica trwania życia w demografii oznacza konstrukcję modelową, która przedstawia nierosnący ciąg liczb osób dożywających oraz niemalejący ciąg liczb osób zmarłych, pochodzących z jednorodnej populacji lub kohorty początkowej; oba ciągi są uporządkowane względem wieku lub czasu trwania kohorty. Za twórcę tablicy umieralności uważany jest E.Halley.
Rodzaje tablic
Kohortowa (wzdłużna) – obrazuje rzeczywisty proces wymierania wybranej generacji
Przekrojowa – przedstawia hipotetyczny proces wymierania populacji, złożonej z różnych generacji na podstawie obserwacji ich umieralności w pewnym okresie
Podstawą konstrukcji tablic wymieralności jest zbiór frakcji zmarłych (oszacowań prawdopodobieństw zgonu) w wieku x ukończonych lat, obliczonych na podstawie cząstkowych współczynników zgonu według wieku.
Szczególny przypadek tablicy wymieralności polega na uwzględnieniu różnych przyczyn zgonów (chorób), traktowanych jako ryzyko osoby żyjącej; można w ten sposób oszacować m.in. stratę w długości trwania życia przeciętnej osoby dożywającej wieku x lat, wyłącznie ze względu na umieralność z powodu danej przyczyny (choroby) lub ewentualny przyrost długości życia, gdyby daną przyczynę (chorobę) można było całkowicie wyeliminować.
Model ludności zastojowej: badanej populacji nie występują migracje, roczna liczba urodzeń jest stała w czasie, a cząstkowe współczynniki zgonów według płci i wieku są stałe w czasie.
Prognozowanie demograficzne
Prognoza – analiza przebiegu zjawiska w przyszłości, zgodna z regułami badania naukowego.
Prognoza demograficzna – obejmuje konstrukcję modelu badanego zjawiska ludnościowego (np. reprodukcji ludności), zawierającego m.in. opis mechanizmu owego zjawiska ludnościowego, a także hipotezy dotyczące zmian tego mechanizmu i reguły weryfikacji poprawności tych założeń.
Prognozowanie demograficzne jest praktykowane powszechnie i systematycznie. Od pewnego czasu zostało jednak zinstytucjonalizowane i należy do zakresu działalności państwowych organów statystycznych. Oprócz urzędów statystycznych prognozy demograficzne są współcześnie sporządzane przez administrację ONZ.
Najpopularniejszą techniką jest tzw. Metoda składnikowa. Składa się ona zasadniczo z dwóch etapów. Pierwszy z nich obejmuje niezależne od siebie analizy trzech procesów ludnościowych: zmian rozrodczości, zmian umieralności i zmian migracji. Podstawowym wynikiem tych analiz są zbiory perspektywistycznych „prawdopodobieństw” urodzenia dziecka przez kobiety należące do różnych przedziałów wieku oraz zgonu mężczyzn i kobiet należących do różnych przedziałów wieku, a także perspektywistycznych sald migracji, podzielonych według wieku i płci jednostek migrujących.
Analiza w drugim etapie polega na ustaleniu liczby ludzi żyjących w kolejnych okresach (np. latach kalendarzowych) prognozy z uwzględnieniem ich płci i wieku, a następnie na obliczeniu liczb osób zmarłych i nowo narodzonych, emigrantów i imigrantów, a także wartości syntetycznych miar natężenia zjawisk ludnościowych w kolejnych okresach. Podstawową procedurą wówczas wykorzystywaną jest „postarzenie ludności”, tj. szacowanie rok po roku liczby mężczyzn i kobiet w kolejnych, coraz starszych rocznikach wieku za pomocą analizy zmian umieralności.
Prognozowanie metodą składnikową obejmuje całą populację, a także różne subpopulacje (np. główne jednostki podziału administracyjnego czy regionalnego oraz obszary miejskie i wiejskie).