Wyróżniamy następujące zasady:
- Zasada systematyczności
- Zasady wiązania teorii z praktyką
- Zasady poglądowości
- Zasady świadomości
- Zasady stopniowania trudności.
- Zasady trwałości wyników nauczania
- Zasada operatywności uczniów.

1. Zasada systematyczności
Ważnym warunkiem powodzenia uczniów w pracy szkolnej jest systematyczność w nauczaniu, który odnosi się do programów nauczania w pracy nauczyciela i uczniów. Mówiąc o systematyczności w programach nauki mamy na myśli planowy, logicznie uporządkowany układ w całej treści nauczania. Każdy nauczyciel musi pamiętać nie tylko o zasadzie systematyczności w obrębie swego przedmiotu, lecz również o zasadzie korelacji (łączności) między przedmiotami nauczania szkolnego.
Każda nauka ma właściwy sobie układ wiadomości. Występujące tu odchylenia spowodowane są uwzględnianiem wymagań psychologiczno-dydaktycznych. Poważną rolę w powstawaniu tych odchyleń grają również potrzeby przystosowania treści do sil i możliwości uczącej się młodzieży.
W ciągu całego roku szkolnego uczniowie powinni tak zdobywać wiedzę w obrębie poszczególnych przedmiotów, by nowe wiadomości opierały się na materiale już opanowanym, a przy tym same stanowiły podstawę dla materiału, który ma być opanowany. Zasada systematyczności powinna być dokładnie przestrzegana w codziennej pracy nauczyciela i uczniów tj. w procesach nauczania i uczenia się. Wymaga ona od nauczyciela i ucznia rytmiczności w pracy i skrupulatności w spełnianiu codziennych obowiązków szkolnych. Zaniedbywanie tych obowiązków przez nauczycieli i uczniów przyczynia się do powstawania luk w wiadomościach, opuszczaniu zajęć szkolnych lub w słabszym do nich przygotowaniu. Te braki wywierają negatywny wpływ na uczniów (obniżają ogólny poziom wiedzy, osłabiają samopoczucie, zmniejszają zainteresowania). Przyczyniają się do niepowodzeń uczniów w pracy szkolnej (niedostateczne stopnie, drugoroczność).

2. Zasada wiązania teorii z praktyką
Opiera się na przekonaniu, że uczeń znacznie lepsze wyniki nauczania i przygotowanie do życia otrzymuje wówczas, gdy rozumie znaczenie życiowe wiadomości zdobywanych w szkole i gdy sam stosuje te wiadomości w praktyce.

W ciągu szeregu lat nauki szkolnej uczeń ma nie tylko poznawać świat, lecz także uczyć się go zmieniać, przekształcać. Okazję do wiązania teorii z praktyką znajdują nauczyciele w związku
z nauczaniem biologii, fizyki, chemii, pracy ręcznej, geografii, języka polskiego. Wszystkie te przedmioty pozwalają łączyć poznanie z działaniem, jest to zarówno praca na lekcji, praca domowa oraz pozalekcyjna.

Szczególnie korzystne pod względem wychowawczym i kształcącym jest rozwiązywanie przez uczniów zadań praktycznych o charakterze problemowym (np. opracować nowy typ pomocy naukowej, ulepszyć model maszyny lub urządzenia, organizowanie przedstawień teatralnych, wystaw, wydawanie gazetki szkolnej itp.).

W każdym z wymienionych przypadków praktyka może być wykorzystana jako czynnik pedagogiczny, dlatego nauczyciel musi dokonać odpowiedniej selekcji materiału. który wymaga zastosowania w praktyce.

3. Zasada poglądowości
To jedna z najważniejszych zasad dydaktycznych. Jest tą zasadą nauczania całej nauki szkolnej, która opiera się na poznaniu konkretnych rzeczy, zjawisk, procesów i stosunków. Zasada poglądowości została sformułowana i wprowadzona do praktyki przez wielkiego pedagoga czeskiego
J.A. Komeńskiego oraz jego następcę J.H. Pestalozziego. Zasada poglądowości tj. bezpośredniego poznawania rzeczy i zjawisk w swoim założeniu wykorzystuje dwie najważniejsze drogi:
l/ pierwsza droga - polega na kojarzeniu rzeczy i słów. Ten proces odgrywa ważną rolę w rozwoju myślenia. Podstawą myślenia jest mowa. Najwłaściwszą drogą do opanowania mowy jest poznanie przez dziecko tych rzeczy i stosunków. Dlatego przed obserwacją nauczyciel stawia pytania skierowując uwagę dzieci na główne cechy danej rzeczy np. „Jak wiewiórka gryzie orzechy?" Taka poglądowość jest nauczaniem przystępniejszym dla dziecka, sprzyja rozwojowi mowy i myślenia, rozwija zainteresowania, lecz nie jest aktywna. Doświadczeni nauczyciele stosują zawsze poglądowość w bardziej szerokiej postaci. Ta rozszerzona postać poglądowości polega na kojarzeniu słów, rzeczy i działania. Działanie może występować w najrozmaitszych odmianach np. w postaci eksperymentu na lekcji lub w domu. W toku działania uczeń, zainteresowany swą pracą, bardzo aktywnie poznaje co przekształca, czemu nadaje nową postać. Najlepiej poznajemy to, co sami zmieniamy. Działalność praktyczna uczniów dzięki stosowaniu rozszerzonej formy poglądowości spełnia tę rolę, gdy ma dydaktyczne cele, gdy opiera się na zmienianiu ważnych cech poznawczych rzeczy i zjawisk.

4. Zasada świadomości i aktywności uczniów nauczaniu
Podstawowym czynnikiem zasady świadomego udziału uczniów jest:
1. świadomy stosunek uczniów do celów uczenia się w szkole;
2. świadomy i aktywny udział w samym przyswajaniu wiadomości, umiejętności i nawyków;
3. świadomy i aktywny udział uczniów w kontroli osiąganych wyników.

Nie zawsze wszystkie te czynniki występują równocześnie w procesie nauczania. Świadomość celu uczenia się wiąże się z codzienną pracą na lekcji. Ze świadomością celu wiąże się świadomość warunków i środków uczenia się. Mogą one być różne w zależności od wieku i rozwoju uczniów (uświadomienie dzieciom, jakie warunki sprzyjają wydajniejszej pracy, jakie metody i środki uczenia się są skuteczniejsze od innych).

Zasada świadomego udziału uczniów w procesie nauczania przejawia się przede wszystkim podczas przyswajania wiadomości, umiejętności i nawyków. Świadome przyswajanie wiadomości przez uczniów zachodzi wtedy, gdy opierając się na dokładnej obserwacji, poznaniu zmysłowym, dochodzi do odpowiednich uogólnień. Świadomy udział uczniów w procesie obserwacji wiąże się z szukaniem w toku obserwacji odpowiedzi na stawiane sobie pytania. Proces samodzielnego uogólniania wymaga maksymalnego stopnia świadomości i aktywności.

Aby się o tym dowiedzieć, trzeba się zdobyć na samodzielny wysiłek myślowy kierowany przez nauczyciela, który dostarczy dodatkowych źródeł wiedzy (podręczników, wykładu) i pomoże przy ich wykorzystaniu. Ten świadomy wysiłek dziecka potrzebny jest przy poznaniu zasad działania praktycznego oraz przy stosowaniu wiadomości w praktyce. Cała ta praca opiera się na aktywności wewnętrznej, wywołanej przez chwilowe zaciekawienie lub trwale zainteresowanie czy nawet odpowiednie zamiłowanie. W tej pracy szczególną rolę odgrywają operacje myślowe dokonywane przez uczniów – porównywanie, analiza i synteza, rozumowania indukcyjne i dedukcyjne - stanowią tę konieczną pracę myślową ucznia bez której proces nauczania byłby czymś ubogim i mało owocnym.

Porównywanie części zdania i mowy, utworów, faktów, zjawisk, działań - pozwala dzieciom na uchwycenie podobieństwa lub odrębności tych elementów. W przypadku gdy dziecko nie może uchwycić podobieństw dwóch porównywalnych przedmiotów, wprowadza się przedmiot trzeci, który ma cechę odmienną. Dokonuje się w ten sposób analizy i syntezy poszczególnych zależności. Na drodze indukcyjnej ustala się uogólnienia, prawidłowości i prawa, które sprawdza się później
w rozumowaniach dedukcyjnych i w praktyce.

Świadoma aktywność ma miejsce wtedy, gdy uczniowie dobrze rozumieją i potrafią stosować w praktyce wiadomości podawane przez nauczyciela lub podręcznik. Omawiana zasada nauczania wymaga by uczeń odnosił się świadomie do kontroli wyników nauczania, która jest nie tylko źródłem dobrych lub złych ocen, lecz podstawą do samooceny uzyskanych wyników, sprawdzianem, czy zadania zostały zrealizowane.

5.Zasada stopniowania trudności
Zasada ta wymaga od nauczyciela uwzględniania właściwości rozwojowych uczniów. Materiał nauczania musi być dostosowany do ich rozwoju pod wzglądem zakresu i pod wzglądem jakości (dobrany na każdą lekcję i do każdego zadania domowego).

Zakres wiadomości zależy od tego, ile czasu może uczeń w danym wieku poświęcić na naukę w szkole i w domu, Jakość materiału nauczania dotyczy stopnia pogłębiania wiadomości. Ważny wpływ na przystępność nauczania mają metody pracy nauczyciela z uczniami. Nauczyciel powinien wyczuwać do jakich granic sięgają możliwości dzieci, a równocześnie wymagać od nich wysiłku umysłowego.
Zasada stopniowania trudności w nauczaniu (zasada przystępności) polega na przechodzeniu:
a) od tego co bliskie do tego co dalsze;
b) od łatwiejszego do trudniejszego:
c) od znanego do nieznanego.

Ad. a/ drogi od bliskiego do dalekiego
To co bliższe, jest dziecku bardziej znane, bardziej przemawia do jego wyobraźni. Zrozumiała jest więc konieczność rozpoczynania nauki w klasach od wiadomości o najbliższym środowisku (najbliższe otoczenie domowe, szkolne i sąsiedzkie, swoją ulicę, miejscowość) do poznania dalszej okolicy, własnego kraju, innych krajów, Ziemi i świata.

Ad. b/ droga od łatwiejszego do trudniejszego.
To co dla jednego ucznia jest łatwe, dla drugiego trudniejsze i odwrotnie. Dlatego jest ważne by w momencie wystąpienia trudności - nauczyciel umiał ustalić ich właściwą przyczynę, a następnie odpowiednio ją usunąć.

Ad. c/ droga od znanego do nieznanego.
Uczeń najpierw poznaje fakty i nie znane dotąd wiadomości stają się zrozumiałe, a wówczas potrafi przejść od nich, jako od czegoś znanego, do uchwycenia nieznanych uogólnień.

6. Zasada trwałości wyników nauczania
Zasada ta wymaga od nauczyciela stosowania takich metod i środków, dzięki którym wiadomości
i umiejętności uczniów będą się stawać coraz to bardziej trwałe, dokładne, głębokie, usystematyzowane i użyteczne.

Ponieważ przy pierwszym poznaniu przez uczniów wiadomości ich są jeszcze nietrwałe, dlatego muszą one być tak powtarzane, aby urozmaicić proces utrwalania zarówno przez zmianę kolejności, jak przez wprowadzenie nowych środków wzmacniających te wiadomości.

Dawna szkoła utrwalała materiał za pośrednictwem „kucia". Szkolą współczesna powinna realizować utrwalanie przez wzbudzanie zainteresowania ucznia wiadomościami i zmierzać do wytworzenia powiązań między materiałem przerobionym, a materiałem opanowanym i doświadczeniem życiowym uczniów. Logiczny układ wiadomości ułatwia ich trwale przyswojenie i musi mieć na celu ich systematyzację. Dobre utrwalenie musi stawać się coraz bardziej użyteczne. Znakomitym sposobem utrwalania tych wiadomości jest stosowanie przez ucznia wiadomości w praktyce. Uczeń przekształca swoją wiedzą na umicjętności i nawyki.

Najczęstszym sposobem utrwalania jest powtarzanie, a także inne np. systematyzację i klasyfikację przerobionego materiału oraz kształtowanie umiejętności i nawyków. Ważną rolę w utrwalaniu przerobionego materiału odgrywa kontrola i ocena wyników nauczania. Kontrola taka stanowi ważny czynnik w powstawaniu motywów trwałego przyswajania wiedzy.

7. Zasada operatywności wiedzy.
Uczniowie powinni wykorzystywać zdobytą wiedzę w sposób planowy i świadomy, wymagający od nich pełnej samodzielności myślenia i działania. Muszą oni wykazywać własną inicjatywę
i pomysłowość, muszą posługiwać się posiadanymi wiadomościami w różnych sytuacjach. Wtedy też, poszukując np. pomysłu rozwiązania jakiegoś problemu zdobywają nowe wiadomości i umiejętności, dzięki którym uczą się „dla życia”. W wyniku takiego uczenia się uczniowie zdobywają wiedzę –
w przeciwieństwie do wiedzy „biernej” oraz przyswajanej w toku „uczenia się z książek” – nazywa się wiedzą operatywną.

Reguły wynikające z tej zasady – to reguły akcentujące potrzebę wdrażania uczniów do dostrzegania, formułowania i samodzielnego rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych. Dzięki realizacji tych reguł uczniowie poddają analizie problem, z jakim się zetknęli tworząc na jej podstawie hipotezy jego rozwiązania, wybierając najlepszą, opracowują plan działania., wykonują go, a następnie sprawdzają i oceniają uzyskane rezultaty. Wymienione czynności określa się mianem nauczania problemowego. Ich punktem wyjścia jest praktyka.

Terapia pedagogiczna – to system zintegrowanych i zaplanowanych w czasie zidywideualizowanych działań zapobiegawczo – naprawczych, stymulująco – usprawniających i korekcyjno – kompensacyjnych, realizowanych przez n-li i terapeutów w różnych formach pomocy specjalistycznej dla uczniów wykazujących opóźnienia i zaburzenia funkcjonalne oraz niepowodzenia szkolne.
Obiektem oddziaływań terapeutycznych jest dziecko, napotykające na specyficzne trudności podczas nauki czytania i pisania. Dzieci te różnią się między sobą pod wieloma względami. Cechami różnicującymi SA wiek metrykalny dziecka – opóźnienie organizacyjne może być roczne lub wieloroczne, poziom umiejętności czytania i pisania – od zupełnego baraku elementarnych umiejętności poprzez różnego rodzaju braki i błędy, pozom sprawności intelektualnych – odchylenie poniżej i powyżej normy rozwojowej, modele mikrozaburzeń funkcji percepcyjno – motorycznych - stopień, głębokość, rodzaj i poziom występowania opóźnień bądź zaburzeń funkcji, reakcje na własne trudności i niepowodzenia – od agresywnych po zahamowane i rezygnacyjne.
Celem terapii pedagogicznej jest kształtowanie tych cech osobowości i charakteru oraz tych dyspozycji i funkcji psycho – fizycznych, dzięki którym uczeń może osiągnąć optymalny dla siebie rozwój oraz opanować podstawowe wiadomości i umiejętności szkolne, gwarantujące minimum powodzenia w nauce.
Cele pracy terapeutycznej powinny się koncentrować wokół projektowanych zmian rozwojowych w zakresie sfery poznawczej, emocjonalno – społecznej oraz rekonstrukcji systemu wiedzy i umiejętności.
Zakres tych celów wyznacza się dla każdego dziecka indywidualnie, stosownie do jego potrzeb i możliwości. Podstawą ich wyznaczenia są wyniki postępowania diagnostycznego, określające aktualny stan rozwoju psychoruchowego, poziom wiedzy i umiejętności dziecka „jak jest” i uświadomienie standardu – czyli tego, co dziecko na tym etapie uczenia powinno opanować „jak ma być”.
Cele pracy terapeutycznej powinny być sformułowane w taki sposób, aby umożliwiły pokonanie różnicy od tego „jak jest” do tego, „jak ma być”.
Do zadań terapii należy:
Stymulowanie psychoruchowego rozwoju dziecka,
Kompensowanie stwierdzonych niedoborów rozwojowych,
Eliminowanie braków dydaktycznych,
Korygowanie – korekta nieprawidłowości w przebiegu procesów i funkcji psychicznych,
Korygowanie postaw wobec napotykanych trudności i niepowodzeń,
Usuwanie różnych przeszkód adaptacyjnych ucznia w środowisku szkolnym.
W postępowaniu terapeutycznym możemy wyróżnić cztery wielopoziomowe aspekty terapeutyczne:
* aspekt psychoterapeutyczny,
* aspekt psychokorekcyjny,
* aspekt psychodydaktyczny,
* aspekt ogólnorozwojowy.
Aspekt psychoterapeutyczny występuje w interakcjach dziecko – terapeuta – grupa, to wywieranie wpływy kształtującego postawę uczestnictwa w procesie terapeutycznym, rozwijanie motywacji do nauki, uczenie sposobów pokonywania trudności i budowania wiary we własne możliwości.
Aspekt psychokorekcyjny – to stosowanie szeregu zabiegów reformująco – naprawczych, zmierzających do osiągania uogólnionych sprawności całokształtu funkcji percepcyjno – motorycznych zaangażowanych podczas czynnnosci czytania i pisania.
Aspekt psychodydaktyczny – to kształtowanie prawidłowych umiejętności czytania i pisania na miarę aktualnych i przyszłych potrzeb ucznia oraz wymagań programu nauczania poprzez zastosowanie specjalnej metody nauki czytania i pisania, specjalnych modeli ćwiczeń i pomocy terapeutycznych.
Aspekt ogólnorozwojowy – to pobudzanie i wszechstronne usprawnianie rozwoju psychoruchowego i emocjonalnego, aktualizowanie, uzupełnianie i poszerzanie wiedzy ogólnej oraz szczegółowej z różnych dziedzin, rozwijanie zainteresowań i zamiłowań dziecka.
Prowadzenie działalności terapeutycznej z uwzględnieniem powyższych aspektów pozwala na synchronizację pracy funkcji percepcyjno – motorycznych i wzrostu umiejętności i poprawności czytania i pisania.
Aby postępowanie terapeutyczne spełniało pokładane oczekiwania i aby dzieci nie traktowały zajęć jako dodatkowych lekcji i nie odczuwały ich jako kary za niepowodzenia w nauce, konieczne jest przestrzeganie przez n-la terapeutę zasad nie tylko ogólnopedagogicznych, lecz także specyficznych dla terapii:
1.ZASADA INTEGRACJI – polega na łączeniu i wykorzystaniu w pracy terapeutycznej wiedzy na temat aktualnych potrzeb i faktycznych możliwości dziecka, wynikających z diagnozy, z wiedza o sposobach i formach postępowania terapeutycznego w odniesieniu do wymagań szkolnych.
2.ZASADA ADEKWATNOŚCI wymaga, aby wkład programu był ciągiem sensownie dobranych treści do ćwiczeń oraz form i technik ich realizacji uszeregowanych w takiej kolejności stopniowego i cyklicznego wdrażania, by odpowiadało to potrzebom dziecka.
3.ZASADA INTERKALACJI polega na ćwiczeniu tej samej funkcji za pomocą różnych technik i środków w zmieniających się sytuacjach, aby w ostatecznym efekcie uzyskać jej sprawność niezależną od materiału i warunków, w jakich miałyby się uaktywnić.
4.ZASADA STRATEGII DZIAŁANIA zakłada wieloaspektowy charakter terapii, co oznacza równoczesne stosowanie zabiegów na różne i w różnym stopniu rozwinięte, jak i zaburzone funkcje, zgodnie z określoną ich typologią i strukturą (łączenie postępowania przyczynowego i objawowo, przechodzenie od ćwiczeń funkcji do ćwiczeń czynności).
5.ZASADA PRZYSTĘPNOŚCI uwzględnia ścisłe ustruktualizowanie działań od łatwych do coraz bardziej złożonych, tak w zakresie treści, jak i tempa uczenia się każdego dziecka.
6.ZASADA ŚWIADOMEGO UDZIAŁU w terapii zakłada konieczność wyjaśniania dziecku celu i sposobu postępowania profilaktyczno – naprawczego.
7.ZASADA ZINDYWIDUALIZOWANEGO KONTAKTU POLEGA NA:
pełnej akceptacji dziecka, jakim jest w rzeczywistości, a nie według założonych oczekiwań osób dorosłych,
uznaniu, że dziecko zasługuje na szczególną pomoc,
pozytywnej więzi emocjonalnej dziecka z terapeutą i pozostałymi członkami grupy,
stopniowym wprowadzeniu kontroli i oceny wyników pracy dziecka po wstępnym okresie pełnej aprobaty każdej próby samodzielnego działania.
Efektywność procesu terapeutycznego wymaga zintegrowanego oddziaływania terapeutycznego, płynącego z trzech źródeł:
* od n-la terapeuty w toku zajęć specjalistycznych,
* ze środowiska szkolnego, od n-li uczących dzieci z trudnościami,
* ze środowiska domowego, od rodziców wychowujących i pomagających dzieciom w nauce.
Efektywność terapii jest funkcją następujących zmiennych:
* dziecka, rodzaj i natężenie zaburzeń,
* diagnoza psychopedagogiczno – medyczna i jej trafność,
* terapeuta, jego osobowość i wiedza specjalistyczna,
* sytuacje terapeutyczne, ich dobór i sposób realizacji,
* intensywność terapii i czas jej trwania,
* miejsce i warsztat pracy terapeutycznej.

Terapia pedagogiczna

Terapia pedagogiczna, zwana dawniej reedukacją lub zajęciami korekcyjno-kompensacyjnymi, to specjalistyczne działania mające na celu niesienie pomocy dzieciom ujawniającym różnego rodzaju nieprawidłowości rozwoju i zachowania. Zaburzenia te koryguje się poprzez odpowiednie oddziaływania specjalistyczne o charakterze psychologiczno - pedagogicznym, profilaktycznym i medycznym. Jest to szczególnie ważne na początku kariery szkolnej dziecka.

Brak osiągnięć w nauce, częste niepowodzenia zazwyczaj wiążą się z trudnościami w czytaniu, pisaniu, liczeniu i innych czynnościach szkolnych i odnoszą się do dzieci o:

- inteligencji przeciętnej i niższej niż przeciętna,

- z zakłóceniami funkcji wzrokowych i słuchowych,

- z zakłóceniami i opóźnieniami rozwoju ruchowego razem z zakłóceniami procesu lateralizacji,

- o zaburzonym rozwoju procesów emocjonalno – motywacyjnych,

- z zaburzeniami mowy,

- z zaburzeniami zdolności matematycznych,

- z zaburzeniami dynamiki procesów nerwowych.

Trudnościom szkolnym często towarzyszą także trudności wychowawcze, zaburzenia aktywności, zaburzenia emocjonalne, zaburzenia relacji społecznych.

Terapia pedagogiczna stwarza dzieciom z zakłóceniami rozwojowymi możliwości wszechstronnego rozwoju.

W celu eliminowania niepowodzeń szkolnych oraz ich ujemnych konsekwencji oddziaływuje się za pomocą środków pedagogicznych na przyczyny i przejawy trudności dzieci w uczeniu się.

Terapię pedagogiczną prowadzi się w formie indywidualnej i grupowej (liczba uczestników zajęć wynosi od 2 do 5 uczniów), by spowodować określone, pozytywne zmiany w zakresie sfery poznawczej i emocjonalno - motywacyjnej oraz wiedzy i umiejętnościach dziecka.

W szkole terapia pedagogiczna odbywa się zazwyczaj w postaci zajęć korekcyjno - kompensacyjnych i wyrównawczych.

Celem terapii pedagogicznej jest:

- Stymulowanie i usprawnianie rozwoju funkcji psychomotorycznych

- Wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach uczniów

- Eliminowanie niepowodzeń szkolnych oraz ich emocjonalnych i społecznych konsekwencji - dzieci wymagają wyrównywania braków w sferze psychicznej w skutek doświadczania negatywnych ocen i kar, a więc zainteresowanie ich tym co jest dla nich atrakcyjne i możliwe do osiągnięcia oraz dostrzeganie uzdolnień, sukcesów i pozytywnych cech.

Zajęcia prowadzą nauczyciele posiadający przygotowanie w zakresie terapii pedagogicznej.

ZASADY TERAPII PEDAGOGICZNEJ

Zasada 1:
Indywidualizacji środków i metod oddziaływania korekcyjnego

- Dla każdego dziecka w grupie dobieramy indywidualny (inny) program.

- Dobieramy indywidualne metody dydaktyczne i wychowawcze do możliwości konkretnego dziecka.

- W toku zajęć kontrolujemy przebieg i wyniki pracy dziecka.

- Pomagamy w przezwyciężaniu trudności.

- Stosujemy indywidualne zabiegi wychowawcze i psychoterapeutyczne.

Zasada 2:
Powolnego stopniowania trudności w nauce czytania i pisania, uwzględniającego złożoność tych czynności i możliwości percepcyjne dziecka

- Stosujemy stopniowanie trudności w zakresie objętości i przystępności opracowywanego materiału.

- Przechodzimy od ćwiczeń prostych, obejmujących niewielki zakres materiału do złożonych wymagających opracowania dużych partii materiału dydaktycznego.

- Przechodzimy do zadań trudniejszych wtedy, gdy dziecko sprawnie opanuje wcześniejsze, łatwiejsze.

- Ćwiczymy tak długo daną umiejętność, dopóki terapeuta nie ma poczucia, że dziecko wykonuje ją sprawnie.

- Nie ma czasowych reguł (rygorów) ćwiczenia danej umiejętności.

Zasada 3:
Korekcji zaburzeń: ćwiczenie przede wszystkim funkcji najgłębiej zaburzonych i najsłabiej opanowanych umiejętności

- Im głębiej zaburzona dana funkcja tym większa podatność na zmęczenie dziecka, uważamy by do tego nie doszło.

- Nie ćwiczymy tylko jednej funkcji, bo może dojść do przetrenowania, zniechęcenia i powrotu do złych nawyków.

- Wskazana przemienność ćwiczeń - najgłębiej zaburzone funkcje z mniej zaburzonymi, bardziej sprawne z mniej, percepcja słuchowa z wzrokową.

- W ćwiczeniu czytania i pisania - łączenie ich w jednym zdaniu.

- Stosujemy przerwy na odpoczynek.



Zasada 4:
Kompensacji zaburzeń: łączenie ćwiczeń funkcji zaburzonych z ćwiczeniami funkcji niezaburzonych w celu tworzenia właściwych mechanizmów kompensacyjnych

- Funkcje sprawniejsze wspierają czynności funkcji zaburzonych.

- Usprawniona zostaje integracja psychomotoryczna.


Zasada 5:
Systematyczności

- Zajęcia powinny odbywać się codziennie; lepiej 3x 20 minut niż 1 długie 60 minut.

- Przerwy w zajęciach powodują regres.

- Najbardziej męczące ćwiczenia percepcji słuchowej: nie powinny trwać każdorazowo dłużej niż kilka minut. Można jednak do nich kilkakrotnie wracać podczas zajęć, w przerwach stosując inny rodzaj ćwiczeń.


Zasada 6:
Ciągłości oddziaływania psychoterapeutycznego

- Działania psychoterapeutyczne powinny towarzyszyć zabiegom dydaktycznym przez cały czas trwania zajęć terapii pedagogicznej.

- W pierwszym okresie działania psychoterapeutyczne powinny być dominujące.

- Pełnią funkcje profilaktyczne - chronią przed dalszymi negatywnymi następstwami niepowodzeń szkolnych.

ORGANIZACJA DZIAŁAŃ TERAPEUTYCZNYCH

1. Planowanie

Planując pracę terapeutyczną należy :

- Zdiagnozować przejawy i przyczyny trudności szkolnych dziecka

- Opracować ramowy indywidualny planu pracy z dzieckiem.

- Zaprogramować kolejne jednostki zajęciowe


Plan powinien zawierać:

- Ćwiczenia korekcyjne zaburzonych funkcji

- Ćwiczenia korekcyjno - kompensacyjne funkcji zaburzonej w koordynacji z bardziej sprawnymi

- Ćwiczenia relaksacyjne i odpoczynkowe

- Oddziaływania psychoterapeutyczne

2. Etapy terapii


a) Etap przygotowawczy - pracujemy z dzieckiem na materiale konkretnym - obrazki i abstrakcyjnym - litery i figury geometryczne. Kształtujemy dojrzałość dziecka do nauki czytania i pisania poprzez wykonywanie:


Ćwiczeń usprawniających ogólne sprawności ruchowe i sprawności manualne:

- Ćwiczenia ogólnej sprawności ruchowej

- Ćwiczenia sprawności ruchowej

- Ćwiczenia rozmachowe

- Ćwiczenia manualne - usprawnianie małych ruchów ręki

- Ćwiczenia graficzne

Ćwiczenie funkcji wzrokowej i orientacji przestrzennej , które wpływa na opanowanie umiejętności czytania i pisania (ćwiczenia manualne pod kontrolą wzroku, ćwiczenia koordynacji wzrokowo - ruchowej):

- Spostrzegawczość

- Analiza wzrokowa

- Synteza wzrokowa

- Kierunkowość

- Pamięć wzrokowa


Ćwiczenie funkcji słuchowej:

- Ćwiczenia wrażliwości słuchowej

- Koncentracja na bodźcach

- Różnicowanie dźwięków (otoczenia, nazwy liter - głoski)

- Pamięć słuchowa

- Ćwiczenia rytmiczne

- Ćwiczenia słuchu fonematycznego i fonetycznego (wyodrębnianie, różnicowanie, artykulacja)


b) Terapia właściwa - ćwiczenie nauki czytania i pisania na materiale obrazkowo - literowym (łączenie liter w sylaby i słowa). Po zakończeniu tego etapu dziecko umie czytać, rozumie to co czyta, przepisuje, napisze z pamięci proste słowa.


PRZYKŁADY ĆWICZEŃ WYKORZYSTYWANYCH W TERAPII PEDAGOGICZNEJ

POMOCE DYDAKTYCZNE

1. 3 komplety obrazków przedstawiających np.: LODY OŁÓWEK CZAPKA ZESZYT SZCZOTECZKA PIERŚCIONEK WAZON
CIASTKO KWIAT PASTA SZALIK SAMOCHÓD MOTORÓWKA
2. Komplet kartoników z nazwami obrazków (liczba pojedyncza i mnoga)
3. Komplet kartoników z napisami ilości głosek , liter i sylab
4. Komplet kartoników z samogłoskami
5. Krzyżówki - "uzupełnianki"


ĆWICZENIA
Ćwiczenie percepcji wzrokowej i pamięci wzrokowej

a) Dobieranie par jednakowych obrazków - wykorzystujemy 2 komplety obrazków.
Nauczyciel - Rozkłada przed dzieckiem wszystkie obrazki
Polecenie - Uporządkuj te obrazki dobierając je w jednakowe pary
Dziecko - Układa np. samochód - samochód; kwiat - kwiat; wazon - wazon itd.

b) Dobieranie w pary odpowiednie przedmioty na obrazkach - wykorzystujemy 1 komplet obrazków.
N - Rozkłada przed dzieckiem wszystkie obrazki
P - Marysia zostawiła duży bałagan. Pomóż jej posprzątać. Dobierz w pary odpowiednie przedmioty. Czy jest coś, co nie pasuje do żadnej pary?
D - Układa np. ołówek - zeszyt; wazon - kwiat

c) Odwzorowywanie układów obrazków - wykorzystujemy 2 komplety obrazków, jeden dla nauczyciela, jeden dla dziecka; obrazki leża przed dzieckiem
N- Układa przed dzieckiem ciąg złożony z 3, 4, 5, 6, ... obrazków (różne, równe - dowolność)
P - Ułóż tak samo, korzystaj z obrazków leżących z boku (pokazanie gestem obrazków)
D - Układa mając przed oczami wzór: czapka, zeszyt, pasta, ...

d) Odtwarzanie z pamięci układu elementów - wykorzystujemy 2 komplety obrazków, jeden dla nauczyciela, jeden dla dziecka
N - Układa przed dzieckiem ciąg złożony z 3, 4, 5, 6, ... obrazków (różne, równe - dowolność)
P - Obejrzyj dokładnie te obrazki, zapamiętaj jak są ułożone. Zakryję je, a ty ułóż je tak samo z pamięci - korzystaj z obrazków leżących z boku (pokazanie gestem obrazków). Czy już mogę zakryć?

e)Układanie obrazków w kolejności w jakiej były pokazywane - wykorzystujemy 2 komplety obrazków, jeden dla nauczyciela, jeden dla dziecka
N - Układa przed dzieckiem ciąg złożony z 3, 4, 5, 6, ... obrazków (różne, równe - dowolność) w długich i krótkich ekspozycjach
P - Ułóż obrazki w takiej samej kolejności

Ćwiczenia percepcji słuchowej - słuchu fonematycznego, analizy i syntezy słuchowej


a) Analiza sylabowa i głoskowa nazw obrazków - wykorzystujemy 1 komplet obrazków i kartoniki z napisem ilości sylab i głosek
N - Układa przed dzieckiem kartoniki z napisem ilości sylab, głosek; rozkłada obrazki
P - Nazwij obrazki, podziel nazwy na sylaby, głoski: ułóż obrazki pod napisami z ilością sylab, głosek


b) Analiza sylabowa i głoskowa nazw obrazków - wykorzystujemy 2 komplet obrazków
N - Rozkłada przed dzieckiem obrazki najpierw 1 komplet obrazków
P - Ułóż obrazki wg ilości sylab w nazwie obrazka od najkrótszych do najdłuższych
N - Rozkłada przed dzieckiem obrazki najpierw 2 komplet obrazków
P - Ułóż obrazki wg ilości głosek w nazwie obrazka od najkrótszych do najdłuższych


c) Rozpoznawanie określonej głoski w nagłosie - wygłosie nazw obrazków - wykorzystujemy 1 komplet obrazków
N - Rozkłada przed dzieckiem obrazki
P - Pokaż mi obrazek, w którego nazwie słyszysz na początku ... ? Pokaż mi obrazek, w którego nazwie słyszysz na końcu ... ?


d) Rozpoznawanie obrazków na podstawie pierwszych głosek ich nazw - wykorzystujemy 1 komplet obrazków
N - Rozkłada przed dzieckiem obrazki
P - Pokaż obrazek, którego nazwa rozpoczyna się na ... ?

Ćwiczenia percepcji słuchowej i wzrokowej

a) Rozpoznawanie, wyszukiwanie i utrwalanie samogłosek w wyrazach - wykorzystujemy komplet wyrazów (liczba pojedyncza) i samogłosek, krzyżówka
N - Układa przed dzieckiem kartoniki z samogłoskami i wyrazami (odwrócone napisy)
P - Powiedz i pokaż, jakie samogłoski występują w wylosowanych przez ciebie wyrazach, na końcu uzupełnij krzyżówkę samogłoskami
D - Losuje wyraz, odczytuje samogłoski - może je również pokazać, by lepiej zapamiętało, na końcu uzupełnia samogłoskami krzyżówkę
N - Układa przed dzieckiem wyrazy (same lub z obrazkami, wersja trudna same obrazki) i samogłoski
P - Przeczytaj wyraz (wskaż obrazek, w którego nazwie), który ma następujące samogłoski - nauczyciel pokazuje samogłoski, które występują w danym wyrazie np. czapka - a, a; samochód - a, o, ó itd..., na końcu uzupełnij krzyżówkę.


b) Utrwalanie kolejności alfabetycznej - wykorzystujemy komplet wyrazów
N - Układa przed dzieckiem wyrazy
P - Ułóż wyrazy w kolejności alfabetycznej, biorąc pod uwagę pierwszą literę;
P - Ułóż wyrazy w kolejności alfabetycznej, biorąc pod uwagę ostatnią literę

Ćwiczenie logicznego myślenia - wykorzystujemy 3 komplety obrazków
N - Pokazuje dziecku układ obrazków 4 lub 5, ułożonych następująco: 3 jednakowe obrazki i różny lub 2 razy po 2 pasujące do siebie obrazki i 1 różny
P - Który obrazek nie pasuje do pozostałych ?

Gramatyka - wykorzystujemy 3 komplety obrazków i napisy w liczbie pojedynczej i mnogiej
N - Układa przed dzieckiem napisy i zestawy obrazków mnoga - pojedyncza (2 szale - 1 szal)
P - Podpisz właściwym napisem

Odpoczynek - pamięć wzrokowa - wykorzystujemy 2 komplety obrazków
N - Rozkłada obrazki przy pomocy dziecka, tak by nie było widać obrazka
P - Odkrywamy na przemian po 2 obrazki. Jeśli będzie jednakowa para zabieramy ją, jeśli nie zakrywamy obrazki. Wygrywa mający więcej par. Gra - super pamięć

II. Typy trudności w czytaniu i pisaniu (objawy)

1. ZABURZENIA ANALIZATORA WZROKOWEGO

CZYTANIE

• wolne tempo czytania

• gubienie się w tekście

• czytanie na pamięć, zgadywanie

• przekręcanie końcówek

• słabe rozumienie czytanego tekstu

• duża męczliwość

PISANIE

• mylenie liter o podobnych kształtach np. t – l – ł, m – n, a – o, a w konsekwencji do

błędnego zapisu wyrazów (wyrazy mają podobną postać), np.: taco - toco, półka – półko,

tama – tana, ale – ate itp.

• mylenie liter różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej i poziomej,

np. n-u, b-d

• mieszanie struktur graficznych, np. dom-dam

• przestawianie liter, sylab, wyrazów

• opuszczanie drobnych znaków graficznych (kropeczki, ogonki) i interpunkcyjnych

• zapominanie niektórych dużych liter

• niewłaściwe rozplanowanie graficzne wyrazów w stosunku do stronicy

zeszytu

• nieodpowiedni wybór linijek

• mylenie kierunku zapisu (pismo zwierciadlane, pisanie w zeszycie od strony prawej do

lewej)

• trudności w pisaniu ze słuchu i z pamięci, a także w przepisywaniu z tablicy

• liczne błędy ortograficzne

2. ZABURZENIA LATERALIZACJI I KOORDYNACJI PRZESTRZENNEJ

CZYTANIE

• wolne tempo czytania

• mylenie kierunku, a co za tym idzie przestawianie kolejności liter, a nawet cząstek

wyrazów, np.: rów - wór

• przeskakiwanie linijek czytanego tekstu

• opuszczanie sylab, często całych wyrazów

• przestawianie cyfr, np.: 69 – 96

• kłopoty w rozumieniu treści zawierających pojęcia z dziedziny stosunków

czasowo-przestrzen­nych.

PISANIE

• nieumiejętność rysowania tabelek

• mylenie kierunku zapisu

• pismo lustrzane

• niewłaściwy wybór linii w zeszycie

• mylenie liter p-b, d-g m-n

• zmienna wielkość i nachylenie liter

• trudności w operowaniu pojęciami z zakresu stosunków przestrzennych

• trudności w operowaniu przyimkami

PLASTYKA

• błędny kierunek odwzorowywania podczas rysowania

WYCHOWANIE FIZYCZNE

• słaba orientacja w schemacie własnego ciała

3. ZABURZENIA ANALIZARORA SŁUCHOWEGO

UMIEJĘTNOŚCI KLUCZOWE

• męczenie się przy słuchaniu dłuższych opowiadań i przy czytaniu

• mały zasób słów

• prymitywna konstrukcja zdań, agramatyzmy

• trudności w rozumowaniu, wnioskowaniu i syntetyzowaniu na materiale werbalnym

PISANIE

• zlepki literowe

• mylenie kolejności liter w wyrazie

• opuszczanie końcówek wyrazów

• gubienie liter

• przestawienie szyku dyktowanych wyrazów

• kłopoty z zapisem dwuznaków, zmiękczeń

• mylenie liter dźwiękopodobnych (s, c, z, sz, cz, rz)

• pismo fonetyczne

• ubezdźwięcznianie (data – tata, chleb – chlep, babcia – bapcia)

• dodawanie liter, np.: kot – kyot, balon – balyan)

• opuszczanie spółgłosek np.: gości – Gocie

• opuszczanie samogłosek, np.: jest – jst

• trudności ze zmiękczeniami (ś – si)

• łączenie przyimków z rzeczownikiem

• wolne tempo pisania

• ujawnianie się w piśmie nawet już przezwyciężonych wad wymowy

CZYTANIE

• trudności z syntezą, złożeniem przeliterowanych dźwięków w całość wyrazu

4. SPRAWNOŚĆ MANUALNA – trudność w pisaniu (wpływa na poziom graficzny pisma)

• pismo nieporządne, brzydkie, litery nierówne, nie dochodzą lub wychodzą poza linie, mają

niejednakowe nachylenie, zachodzą na siebie

• wolne tempo pisania

ĆWICZENIA W PRZEZWYCIĘŻANIU TRUDNOŚCI

(na materiale bezliterowym i literowym)

1. PERCEPCJA SŁUCHOWA:

Aby ja usprawnić należy doskonalić:

• Rozpoznawanie różnorodnych dźwięków

• Analizę i syntezę głosek w wyrazie

• Różnicowanie głosek

PRZYKŁADY ĆWICZEŃ DLA DZIECI Z ZABURZENIAMI FUNKCJI SŁUCHOWYCH

Ćwiczenia na materiale bezliterowym:

• rozpoznawanie dźwięków i szmerów

• odtwarzanie słyszanego rytmu

• odtwarzanie struktur dźwiękowych na podstawie układów przestrzennych

Ćwiczenia na materiale literowym:

• wyszukiwanie wśród obrazków takich, które rozpoczynają się na podana literę

• dobieranie litery do obrazka

• lokalizacja głoski w wyrazie i wyrazu w zdaniu

• odczytywanie wyrazów podobnie brzmiących

• analiza słów, w których jedna litera jest zmieniona

• liczenie głosek w wyrazie

• układanie wyrazów z alfabetu ruchomego

• układanie wyrazów z sylab

• uzupełnianie brakujących sylab , rozwiązywanie zagadek, rebusów, krzyżówek, tekstów z

lukami

• analiza zdania na wyrazy, sylaby i litery

1. PERCEPCJA WZROKOWA:

Aby ja usprawnić należy doskonalić:

• Analizę i syntezę wzrokową (dla prawidłowego spostrzegania liter)

• Orientację przestrzenną (dla położenia liter względem siebie, elementów wewnątrz litery,

dla zróżnicowania litr podobnych kształtem, np.: p – b – d)

PRZYKŁADY ĆWICZEŃ DLA DZIECI Z ZABURZENIAMI FUNKCJI WZROKOWYCH

Ćwiczenia na materiale bezliterowym:

• rozpoznawanie obrazków i ich elementów, dobieranie części do całego obrazka

• składanie obrazków z części

• rozpoznawanie braków na obrazku

• wyodrębnianie różnic między identycznymi pozornie obrazkami

• różnicowanie przedmiotów i figur, ćwiczenia w różnicowaniu kształtów i kolorów

• ćwiczenia w układaniu dowolnych kompozycji oraz według podanego wzoru

• zabawa w chowany przedmiot

• określanie położenia przestrzennego przedmiotów względem siebie

• odwzorowywanie figur, szlaczków,

• odtwarzanie, malowanie, wypełnianie, nakładanie, kopiowanie

Ćwiczenia na materiale litrowym:

• wyszukiwanie identycznych liter i sylab

• odczytywanie wyrazów z tablicy sylabowej

• lepienie z plasteliny lub układanie liter z drutu

• wyszukiwanie liter z jednakowa literą

• uzupełnianie liter w wyrazie

• wyszukiwanie i skreślanie liter

• odtwarzanie z pamięci uprzednio widzianych wzorów

• odtwarzanie z pamięci uprzednio widzianych liter

DEKALOG RODZICA I NAUCZYCIELA DZIECKA MAJACEGO KŁOPOTY W CZYTANIU I PISANIU

1. Staraj się zrozumieć dziecko, jego możliwości i ograniczenia, aby zapobiec pogłębianiu

się jego trudności szkolnych i wystąpieniu wtórnych zaburzeń emocjonalnych.

2. Spróbuj jak najwcześniej zaobserwować trudności dziecka, skonsultuj się ze specjalistą.

3. Współpracuj z terapeutą dziecka, aby jak najlepiej mu pomagać.

4. Opracuj program indywidualnych wymagań wobec ucznia, dostosowany do jego możliwości.

5. Bądź wobec dziecka życzliwy i wyrozumiały.

NIE

6. Nie traktuj dziecka jak chorego, kalekiego, niezdolnego, złego lub leniwego.

7. Nie wyśmiewaj dziecka w nadziei, że to go zmobilizuje do pracy.

8. Nie łudź się, że w końcu sam z tego wyrośnie.

9. Nie spodziewaj się, że kłopoty dziecka skończą się w pierwszych klasach szkoły

podstawowej.

6. Nie ograniczaj dziecku zajęć pozalekcyjnych, aby miał więcej czasu na naukę.

7. Wszyscy pewnie znają bajkę Andersena o brzydkim kaczątku, ale nie każdy wie, że jej autor był dyslektykiem. Jako uczeń miał kłopoty z ortografią, mylił litery, a nauka języków obcych była dla niego ciężarem. Podobne problemy przeżywa wiele osób z dysleksją.
   
   Termin dysleksja rozwojowa obejmuje kilka rodzajów zaburzeń:
   
   DYSLEKSJA- trudności w czytaniu (zaburzenia zarówno tempa i techniki czytania, jak i stopnia rozumienia treści)
   
   DYSORTOGRAFIA- trudności z opanowaniem poprawnej pisowni ( dziecko popełnia błędy ortograficzne mimo dobrej znajomości zasad pisowni)
   
   DYSGRAFIA- niski poziom graficzny pisma (brzydkie, koślawe litery, trudności z utrzymaniem się w linijce, litery w wyrazach nierówne)
   
   DYSKALKULIA - problemy w matematyce (niski poziom rozumowania operacyjnego, kłopoty z pojęciami abstrakcyjnymi, np. pojęciem liczby, wielkości, proporcji).
   
   Te trudności w uczeniu się nie zależą od poziomu inteligencji dziecka (często dyslektycy to osoby o wysokiej, a nawet wybitnej inteligencji - np. Albert Einstein, twórca teorii względności), od kompetencji nauczyciela ( dysleksja jest zjawiskiem powszechnym na całym świecie, bez względu na preferowany system kształcenia), nie są też wynikiem lenistwa czy złej woli ucznia (przypominałoby to robienie na złość sobie samemu). Przyczyną tego typu zaburzeń mogą być mikrouszkodzenia tych części kory mózgowej, które są odpowiedzialne za rozpoznawanie słyszanych głosek, widzianych liter, łączenia ich w wyrazy. Często zdarza się, że osoby mające dysleksję nie są tego świadome. Z roku na rok kłopoty w szkole pogłębiają się , nauka staje się coraz bardziej uciążliwa i do trudności w czytaniu i pisaniu dochodzą zaburzenia emocjonalne. Czasami dopiero przed różnego rodzaju testami i egzaminami uczeń przechodzi specjalistyczne badania psychologiczne i pedagogiczne, które stwierdzają dysleksję. Tymczasem już znacznie wcześniej rodzice mogą zorientować się, że ich dziecko należy do grupy tzw. "ryzyka dysleksji". Dzieci takie są niezręczne, mają kłopoty z lepieniem, malowaniem i odwzorowywaniem. Ich zeszyty wyglądają niechlujnie. Dużą trudność sprawia dzieciom dyslektycznym składanie układanek, gdzie trzeba wyodrębnić część z całości lub złożyć kilka części w całość. Miewają one również wady wymowy i kłopoty z rozróżnianiem dźwięków (np. ę i en, dź i ć). Mylą litery podobne pod względem kształtu (np. b-p.-d-g) i litery odpowiadające podobnym głoskom (np. b-p, d-t, g-k) . Przez to nękające dyslektyków pomyłki w czytaniu i brak zrozumienia czytanego tekstu. Uczniowie z dysleksją mogą też mylić prawą i lewą stronę i mieć zaburzenia w orientacji przestrzennej - stąd kłopoty w nauce geografii ("czytanie" mapy) i chemii (wzory strukturalne), a nawet pewna niezborność i niezgrabność na zajęciach sportowych. Czasami inteligentne dzieci świadomie maskują własne niedobory organiczne i ich wady rozwojowe stają się widoczne dopiero przez pryzmat niepowodzeń szkolnych. Terapia osób ze specjalnymi trudnościami w nauce polega na usprawnianiu zaburzonych funkcji (wzroku, słuchu i ruchu) i rozwijaniu tych, które działają bez zakłóceń, aby w ten sposób osiągnąć pożądane efekty. Terapia jest jednak tym skuteczniejsza, im wcześniej zostanie podjęta. Ważny jest także stopień zaangażowania ucznia, jego motywacja do pracy oraz ilość czasu przeznaczonego na zajęcia. Wykonywane ćwiczenia pomagają likwidować skutki zaburzeń czytania i pisania i jednocześnie wspomagają pracę mózgu ("gimnastyka umysłu"). Poprzez łączenie nauki z zabawą (gry, łamigłówki, rebusy, układanki) sprawiają dużo radości uczniom. Zajęcia odbywają się w małych grupach pod kierunkiem wykwalifikowanych nauczycieli - terapeutów. Uczniowie otrzymują zaświadczenia o uczęszczaniu na zajęcia terapii pedagogicznej (bo taka jest fachowa nazwa tego typu ćwiczeń), które mogą przedstawić w szkole jako dowód swej pracy nad likwidowaniem zaburzeń. Regularna praca przynosi efekty - choćby w postaci lepszej oceny na świadectwie.