Demografia – dyscyplina nauk społecznych, bada zjawiska ludnościowe zmierzając do wykrycia prawidłowości, którym podlegają; jej podstawowy przedmiot to populacja.
Podział:
Formalna (matematyczna) – zajmuje się pomiarem oraz prognozowaniem, bada procesy i relacje między nimi w ujęciu wyłącznie ilościowym;
Opisowa – analizuje struktury i procesy z uwzględnieniem kontekstu historycznego, politycznego, społeczno – ekon, politycznego (subdyscypliny : bio-demografia, demografia gosp. Itp)
Historia:
-ojcem demografii jest J. Graunt (w 1662 stworzył pierwszą syntetyczną pracę demograficzną
-pierwsza ogólnoteoretyczna praca demograficzna 1774r J. Sussmilch
-silny wpływ na demografię miała praca T.Malthusa Prawo Ludności 1798
-w Polsce demografia rozwijała się wokól Towarzystwa Nauk w Warszawie, później utworzenie GUSu; duży wpływ na demografię polską miał L.Krzywicki
3. Populacja i jej jednostki:
-populacja to ogół osób zamieszkujących danego terytorium; jest to podstawowa kategoria demograficzna
-demografia zajmuje się opisem 3 cech populacji:
Jej stan (liczba ludności zamieszkujących dane terytorium w okr. momencie; liczba ta wykazuje się względną stabilnością w czasie,szczególnie w krótkich odstępach i dodatnim przywiązaniem do terytorium)
Strukturę ludności (podział całej ludności ze względu na kryteria ilościowe,np wiek, oraz jakościowe,np płeć, rasę, zawód. Najważniejsze i najczęsciej badane cechy to wiek i płeć – mierzona liczbą zgonów i urodzeń)
Dynamikę ludności (zmienność liczby ludności w czasie,wyrażana za pomocą współczynnika przyrostu rzeczywistego i współczynnika przyrostu naturalnego; dynamikę kształtują zatem 3 cechy : rozrodczość, umieralność, migracje)
- poza osobą, podstawową jednostką statystyczną może być także rodzina, gospodarstwo domowe
4. Metoda demografii
- uniwersalne procedury obserwacji, gromadzenia i analizy danych demograficznych; jej cechą jest systematyczność i stabilność
-metoda -> teoria naukowa -> badanie demograficzne (potwierdzające lub falsyfikujące teorię)
-ważnym elementem metody jest analiza demograficzna
- wykorzystuje pomiar bezpośredni, bo kategerie demografii są najczęściej w pełni mierzalne
- jest wykorzystywana przez różne dyscypliny naukowe, co mocno ją wzbogaca o nowe podejścia teoretyczne
- poza pomiarem (technikami pomiaru) na metodę demografii składa się również opis uzyskanych danych, który jednak jest znacznie słabiej rozwinięty, co często rodzi problemy interpretacyjne
-podstawowe źrodła dla badań statystycznych:
Statystyka państwowa (cykliczne badania ludności każdego kraju)
Badania incydentalne (na potrzeby określonego badania)
Badania sondażowe i jakościowe (margines)
5. Analiza demograficzna:
- podstawowy etap badania; jest to sposób statystycznego opisu i wnioskowania o zjawiskach ludnościowych na gruncie demografii
- dot. Dużych prób a czasem nawet całych populacji, stąd niewiele w niej wnioskowania probabilistycznego
- typową procedurą analizy demograficznej jest opis statystyczny
- badane zmienne są zawsze silnie połączone z populacją, w której są mierzone, dlatego analiza posługuje się współczynnikami, które dają pomiar natężenia a nie bezwzględny
- mierząc natężenie można uzyskać efekt koniunkturalny (wynik tymczasowego wpływu jakiegoś czynnika,np wojny) oraz efekt historyczny (wynik długotrwałych uwarunkowań)
- poza miarami natężenia analiza wykorzystuje też inne techniki:
Interpretacja jakościowa (tworzone są skale na których następnie umieszcza się okr wyniki; skale są tworzone arbitralnie, dlatego trudno o ujednolicenie wyników)
Bilanse ludności (porównanie wyniku spisu powszechnego z wynikami badania przeprowadzonego jakiś czas później)
Modele demografii matematycznej
6. Struktury demograficzne
- jest określenie populacji poprzez badanie jej zasobów i cech w konkretnym momencie; cechy te nazywane demograficznymi, są wspólne dla wszystkich jednostek populacji
- najczęściej badaną cechą demograficzną jest wiek
- narzędzia do okr struktury wieku :
Frakcje
Miary centralne i pozycyjne
Graficzne przedstawienie (np piramida wieku)
- poza statycznym opisem wieku, uwzględnia się też jego wpływ na inne cechy (małżeńskość, rozrodczość, umieralność, mobilność), czyli mierzy w ujęciu dynamicznym
- inne mierzone cechy w celu określenia struktury to : płeć, stan cywilny, typ miejsca zamieszkania, poziom wykształcenia, stan zdrowia, zamożność, dochód, pozycja społeczna
-spośród tych cech płeć ma podobnie duże znaczenie i oddziaływanie na inne cechy(jak wiek)
7. Polityka ludnościowa
- całość postaw państwa i jego oddziaływania na zjawiska związane z liczbą i wzrostem ludności oraz rzadziej jej cechami strukturalnymi
- p.l. ma zmierzać do zrównoważenia liczby ludnośći względem zasobów materialnych i niematerialnych państwa (żywność, praca itp)
- p.l. może być aktywna (jakiekolwiek działania wpływające na przyrost naturalny) oraz pasywna (ma na celu utrzymanie aktualnego stanu, bez wprowadzania zmian)
- głównym instrumentem p.l. jest kontrola urodzeń ( w tym kontekście wyróżnia się politykę pronatalistyczną i antynatalistyczną)
- p.l. często nie posiada instrumentów niezbędnych do wpłynięcia na demografię państwa; barierami są: nie wszystko państwo może kontrolować, występują efekty uboczne, prowadzenie p.l. ograniczają finanse i czas
- instrumenty p.l. można podzielić na bezpośrednie (np normy prawne) i pośrednie (bodźce finansowe, gratyfikacje za urodzenie dziecka itp)
8. Ludność świata
- najludniejsze kontynenty to : Azja, Afryka, Europa, Ameryka Łacińska, Ameryka Północna, Australia i Oceania
- podstawowe zmiany ludności: starzenie się społeczeństw, wzrost przewagi w liczbie kobiet nad mężczyznami, urbanizacja(głównie w krajach słabo rozwiniętych) i wzrost znaczenia wielkich metropolii, zmniejszenie przyrostu do poziomu reprodukcji prostej, spadek umieralności poza krajami dotkniętymi epidemią HIV, migracje nie ulegną zasadniczym zmianom,
- w 2050 liczba ludności ma wynieść 9,3 mld
- na całym świecie, poza Afryką słabnąć będzie przyrost naturalny; najszybciej w krajach wysoko rozwiniętych (do 2050)
- 60% ludności będzie mieszkało w 7 krajach, a Indie będą najludniejsze
9. Teorie demografii
- teorie normatywne:
Populacjonizm
Twórca : J. Bodin, merkantyliści
Ludność jest źródłem bogactwa i siły państwa
Zwracali uwagę na ekonomiczne efekty skali związane z systematycznym wzrostem liczby ludności, np wzrost obrotów handlowych
Założyli niewyczerpywalność natury i stały wzrost zasobów, których nie zabraknie przy stałym dużym wzroście ludności, ponieważ będzie ona ich wytwarzać coraz więcej
Niższy wzrost demograficzny to niższy napływ młodych co skutkuje: mniejszą innowacyjnościa i postępem tech, większym obciążeniem ekon osób już pracujących, maleje mobilność co źle wpływa na podział pracy, marnowana jest wcześniej stworzona infrastruktura, spada popyt
Wzrost liczby ludności tworzy presję ludnościową co prowadzi do powiększenia produktywności na mieszkańca, rozwoju kultury i sztuki a także zmusza do poszukiwania nowych rozwiązań co rozwija społeczeństwa
Antypopulacjonizm
Twórca Malthus, Boter
Podstawowa teza: jeśli liczba ludności będzie rosnąć bez końca to przekroczy dostępne zasoby świata, to z kolei doprowadzi do wojen i epidemii
Tworząc teorię Malthus zestawił prawo malejącej produktywności i prawo wzrostu ludności
Proponował zatem ograniczyć wzrost liczby ludności poprzez prowadzenie polityki antynatalistycznej, którą nazywał moralną wstrzemięźliwością (proponował zakaz zakładania rodzin przez osoby biedne i odebranie im wszelkiej pomocy od państwa)
Tworząc teorię nie uwzględnił, że liczba ludnośći nie będzie rosnąć w sposób stały, a produktywność czyli ilość zasobów może rosnąć szybciej chociażby przez postęp techniczny
Potem dołożone inne argumenty potwierdzające potrzebę ograniczenia przyrostu: brak nieodnawialnych surowców, brak ziemii uprawnej, zniszczenie środowiska naturalnego
Teoria optimum zaludnienia
Tworca: Fairchild, Landry
Teza: jeżeli istnieje stan przeludnienia i niedoludnienia, to musi znajdować się pomiędzy nimi stan optymalnego środka liczby ludności, odpowiadający sytuacji najlepszej
Chcieli uzyskać możliwie najlepszą relację pomiedzy stanem ludności a wielkością zasobów naturalnych, aby zapewnić społeczeństwu maksymalną produktywność przy braku obawy o niewystarczającą ilość zasobów
Krytykowano ją ze względu na trudności definicji owego środka i stanu pomyślności, który mógł zmieniać się zależnie od doboru kryteriów
- teorie analityczne
Teoria wzrostu cyklicznego
Polega na koncepcji rozwoju i załamania
Liczba ludności rośnie geometrycznie i w pewnym momencie osiąge granicę zasobów utrzymania (np.żywności), co skutkuje katastrofą i śmiercią dużej części ludności
Po wywietrzeniu ponownie rośnie przyrost naturalny (cykl zaczyna się od nowa)
Gini porównał wzrost liczby ludzi do rozwoju pojedynczej osoby: społ krzyżuje dobre komórki zarodkowe, rozwija się, po czym następuje faza wyczerpania fizycznego i spada poziom reprodukcji (przez obniżenie jakości materiału genetycznego); trend spadkowy może odmienić czynnik zewnętrzny (np. Imigracja)
Teoria wzrostu logistycznego
Twórca : Pearl, Quetelet
W swoich badaniach porównali społeczność ludzką do zwierząt
Zauważyli, że zwierzęta się pomnażają do pewnej granicznej liczby jednostek, po czym ten rozwój hamują
Podobną prawidłowość znaleźli u ludzi, którzy rozwijają się cyklicznie : na początku bardzo duży przyrost, potem spowolnienie i zahamowanie; po odbiciu się od granicznej liczby, kiedy mogłoby zabraknąć zasobów cykl zaczyna się od nowa
Specyfika teorii polega na tym, że badacze uznali, iż człowiek świadomie lub podświadomie sam ogranicza swoja reprodukcję znając granicę rozwoju
Teoria uwarunkowań społecznych
Twórca : K. Marks
Wraz ze zwiększeniem liczby ludności spada popyt na pracę
Równocześnie kapitał dąży do akumulacji co jest jego naturalną cechą
Ta akumulacja zwiększa rezerwową siłę roboczą, która musi istnieć na wypadek złej koniunktury
W ten sposób kapitał i liczba ludności wzajemnie na siebie wpływają
Teorie ludnościowe
Twórca : H. Carey
Zdolność rozrodcza człowieka nie jest stała
Najwyższa jest na początku cywilizacji; wraz z ucywilizowaniem zmniejsza się przyrost
Przyrost naturalny jest odwrotnie proporcjonalny do rozwoju bogactwa, z tego powodu,że z czasem człowiek uczy się odpowiedzialnośći i indywidualizuje cele; zatem świadomie sam ogranicza swoją rozrodczość
10. Teoria ludności Malthusa:
- teza: ludność wzrasta zawsze nieuchronnie gdy zwiększają się środki utrzymania; ten wzrost nieuchronnie zmierza do granicy wyznaczonej przez wielkość dostępnych środków utrzymania
- opiera się ta teza na założeniach : gatunek ludzki ma stałą, niepohamowaną zdolność rozrodczą oraz w rolnictwie produktywność musi z czasem się obniżać (liczba ludności rośnie geometrycznie, a produkcja rolna arytmetycznie)
- dysproporcja ta jest systematycznie usuwana przez katastrofy ludnościowe, co jednak jest negatywne zdaniem Malthusa
- proponuje on więc wprowadzenie moralnej wstrzemięźliwości i świadome ograniczanie rozrodczości by uniknąć kolejnych katastrof ludnościowych
11. Maltuzjanizm i neomaltuzjanizm
- obie wywodzą się z teorii Malthusa
- różnica polega na tym, że maltuzjanie proponują tak jak Malthus instrumenty moralnej wstrzemięźliwości w celu ograniczenia liczby ludnośći, natomiast neomaltuzjanie bardziej współcześnie proponują wprowadzić wkontrolę urodzeń
- dodatkowo neomaltuzjanie wprowadzają do teorii nowe czynniki, takie jak: brak przestrzeni życiowej, kurczenie się zasobów surowców, wzrost zanieczyszczenia
12. Teoria ludności optymalnej
- twórcy : Cannan, Wicksell
- skoro występują stany przeludnienia i niedoludnienia to istnieje między nimi środek
- ten środek/optimum to dla badaczy liczba ludności przy której liczba zasobów osiąga wartość maksymalną
- cała teoria proponuje by polityka ludnościowa wspólnie ustaliła taki cel optimum i robiła co niezbędne by do niego dążyć
- w teorii zestawiono dwa efekty wzrostu liczby ludności : lepszy podział pracy i specjalizacja, co sprzyja wydajności pracy (występuje do momentu osiągnięcia optimum) oraz pogorszenie relacji między zasobami materialnymi i ludzkimi w produkcji (występuje po przekroczeniu granicy optimum)
- główna krytyka odnosi się do sposobu wyznaczenia optimum, który uwzględnia tylko czynniki ekonomiczne, pomijając społeczne, np strukturę społeczną
- w dzisiejszych czasach optimum stanowi zahamowanie przyrostu naturalnego do zera, z obawy o zbyt dużą liczbę ludnośći
13. Teoria przejścia demograficznego
Twórcy : Thompson
- przejście demograficzne to zmiana reprodukcji ludności z rozrzutnej na oszczędną
- społeczeństwa dzielą się na 3 grupy: 1. Posiadające wysoki przyrost nat i wysoką umieralność; 2. Posiadające spadającą stopę zgonów i rosnący przyrost; 3. Posiadające spadającą stopę zgonów i spdającą stopę urodzeń
- teoria ta zatem zakłada trwały, nieodwracalny i nieunikniony spadek rozrodczości i umieralności
- podstawowe postulaty:
Przejście jest wywołane przez fundamentalną zmianę społ (np industrializacja)
W trakcie przejścia każde społ podąża tą samą ścieżką, co zakłada uniwersalność procesów reprodukcji
W trakcie procesu każde społeczeństwo zmierza do takiego samego stanu docelowego, niezależnie od stanu wyjściowego
Głównym mechanizmem rozprzestrzeniania przejścia jest dyfuzja kulturowa, a różnice historyczne i kulturowe między różnymi społ. Wyjaśniają różnicę występowania w czasie tych procesów
- na podstawie czynnika umieralności i urodzeń wyznaczyli 3 fazy rozwoju:
1 faza: wysoki współczynnik zgonów i urodzeń, dlatego liczba ludności jest stała w długim okresie czasu; czasowe niestabilności równoważą katastrofy ludności i okresy odbudowy – wzrostu reprodukcji
2 faza: w niej odbywa się przejście demograficzne; dzieli się na 2 subfazy: eksplozja ludności ( gdy silnie spada wskaźnik zgonów a wskaźnik reprodukcji pozostaje na wysokim poziomie, np XIXw w Europie) oraz implozja ludnośći (gdy wskaźnik zgonów jest na niskim poziomie i wskaźnik urodzeń też zaczyna spadać; mamy wtedy nadal dodatni przyrost, ale z trendem obniżania się)
3 faza: ustabilizowany wskaźnik zgonów i urodzeń; liczba ludności ma charakter stosunkowo stały, zmienia się w długich okresach czasu (np. Europa dziś)
Podstawowym czynnikiem przejścia jest modernizacja