Rozdział X Podstawowe środowiska wychowawcze

-wszelkie wychowanie, niezależnie od celów jakie sobie stawia, występuje zwykle w określonym środowisku wychowawczym.

Środowisko wychowawcze:
-wg Jana Szczepańskiego: część „środowiska społecznego i kulturowego, która wywiera wpływ na wytwarzanie się stałych postaw, poglądów, wiedzy, sposobów postępowania wychowanka.”
- wg Heleny Izdebskiej: „to szeroko rozumiane środowisko życia dziecka ze swoim złożonym i skomplikowanym, niejednokrotnie trudnym do uchwycenia i określenia, systemem podniet i bodźców rozwojowych zarówno o charakterze oddziaływań planowych jak i wpływów samorzutnych, nie zorganizowanych, nie zamierzonych, tak dodatnich, jak i ujemnych.”
-wg Edmunda Trempały: „określony obszar działalności, na którym bodźce rozwojowe będą kontrolowane zgodnie z celem wychowawczym, a równocześnie wywołują trwała zmianę w zachowaniu się osobnika”
-wychowanie nigdy nie przebiega poza środowiskiem wychowawczym

I. Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze
-rodzina jest zaliczana do najważniejszych naturalnych środowisk wychowawczych, jest też pierwszą i fundamentalna grupą w życiu dziecka; opiera się na związkach krwi, małżeństwa lub adopcji

Funkcje rodziny i jej typy
a) prokreacyjna (biologiczna) – zrodzenie potomstwa, zapewnia społeczeństwu ciągłość biologiczną, a także zaspokajanie potrzeb erotyczno-seksualnych małżonków
b) opiekuńcza – udzielanie konkretnej pomocy członkom rodziny w różnych sytuacjach, gdy sami nie są w stanie zaspokoić swych potrzeb
c) gospodarcza (ekonomiczna)- zapewnienie członkom rodziny niezbędnych warunków do życia, dostarczanie dóbr materialno-bytowych
d) wychowawcza (socjalizacyjna) –wprowadzanie członków rodziny w życie społeczne łącznie z językiem ojczystym, obyczajami, wzorami, wartościami
e) stratyfikacyjna –gwarantująca rodzinie określony status życiowy, przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej

Prawidłowe spełnianie funkcji wychowawczej polega w szczególności na:
-zaspokajaniu potrzeb biologicznych i psychospołecznych dzieci (bezpieczeństwo, miłość, afiliacja-przynależność, uznanie, samourzeczywistnienie)
-dostarczaniu pożądanych wzorów zachowań (identyfikacja z rodzicami)
-przekazywaniu i przyswajaniu wartości, norm i zasad współżycia i współpracy
-umożliwianiu dzieciom aktywnego udziału w czynnościach i obowiązkach domowych (równoprawni partnerzy życia rodzinnego)
-rozwijaniu i rozszerzaniu kontaktów międzyludzkich (więź emocjonalna z krewnymi, przyjaciółmi, znajomymi)
-zabezpieczeniu możliwie pełnego rozwoju umysłowego i fizycznego, wprowadzanie ich w świat kultury

Typologia rodzin:
a) rodzina pełna- złożona z dwojga rodziców i dzieci, połączonych silna więzią emocjonalną
b) rodzina rozbita-wskutek trwałej nieobecności jednego rodziców w wyniku rozwodu, separacji, dezercji, śmierci, wyjazdu za granicę
c) rodzina zrekonstruowana-przez zawarcie po jej rozbiciu nowego lub kolejnego małżeństwa albo przez adopcję nowego dziecka
d) rodzina zdezorganizowana- rozbita wewnętrznymi niepowodzeniami – permanentne konflikty (alkohol, niechęć, podejrzliwość)
e) rodzina zdemoralizowana-pozostająca w konflikcie z prawem lub z sąsiadami (nie wyklucza bliskich kontaktów z domownikami)
f) rodzina zastępcza-zajmuje się rozwojem i wychowaniem dzieci, których rodzice nie żyją lub nie są w stanie ich wychowywać

Style wychowania w rodzinie
-styl wychowania demokratycznego (najbardziej pożądany pedagogicznie): przyjacielskie kontakty z dziećmi, liczenie się z ich potrzebami, umożliwienie im powzięcia decyzji w sprawach rodzinnych, odwoływanie się do ich inicjatywy, zaangażowanie w planowanie, wykonywanie, kontrolowanie zadań podejmowanych w rodzinie, podział obowiązków, zgodnie z możliwościami, rodzice stosują perswazję wobec nich a nie karę czy naganę. Dzięki temu stylowi stosunkowo wcześnie kształtuje się u dziecka zdolność do samokontroli i dyscyplina. Dzieci z rodzicami wiąże silna więź emocjonalna (przyjaźń, zaufanie, poszanowanie), są lepiej przygotowane do życia, wykazują większą niezależność w sprawach osobistych, przejawiają więcej inicjatywy i samodzielności, mają większe poczucie odpowiedzialności i rozbudzoną ciekawość intelektualną.
- styl wychowania autokratycznego (mało skuteczny i uważany za niepożądany): duży dystans między rodzicami a dziećmi, rodzice kierują dziećmi odgórnie (polecenia, nakazy), uznają jedynie własne racje, nie znoszą sprzeciwu, traktują je instrumentalnie, nie dostrzegają potrzeby podmiotowego ich traktowania, poszanowania godności, osobistych pragnień, przejawów własnej aktywności i samodzielności. Rodzice nie dopuszczają dzieci do powzięcia decyzji w sprawach rodzinnych, przymusza się je do różnych zachowań i surowo karze. Dzieci żyją w stałym lęku przed karą, odznaczają się przesadną uległością lub postawą buntowniczą, są agresywne.
-styl wychowania liberalnego (szkodliwy podobnie jw.) : pozostawienie dzieci samym sobie, niewtrącanie się w ich sprawy, tolerowanie aspołecznych zachowań, pozbawienie ich kontroli. Dziecku wszystko wolno, na wszystko się mu pozwala, z niczego nie musi się tłumaczyć, zajmuje w rodzinie najwyższą pozycję, rodzice łatwo mu ulegają. Takie dzieci wyrastają na jednostki o dużym poczuciu swojej wartości, egoistyczne, niezdyscyplinowane, mało zahartowane, nieuspołecznione.
-styl wychowania niekonsekwentnego (okazjonalnego) (szkodliwy jw.): brak spójności oddziaływań wychowawczych ze strony rodzica lub rodziców, zmienność i przypadkowość oddziaływań na dziecko, uzależnione od humoru rodzica

Co utrudnia wychowanie w rodzinie?
-brak lub niedosyt miłości macierzyńskiej i ojcowskiej (miłość macierzyńska jest bezwarunkowa, wszechogarniająca, wszechobecna, nieustająca, natomiast miłość ojcowska nie ma żadnych tych cech), pozbawia dzieci właściwego wzorca zachowań, może spowodować poczucie osamotnienia i wyobcowania, niechęć do swych rodziców
-brak uruchomienia procesów identyfikacji –identyfikacja jest fundamentalnym mechanizmem prawidłowego rozwoju dziecka, jednostka przyswaja sobie wiele cech i zachowań od innej osoby, z którą się identyfikuje (taką osobą staje się matka, a następnie także i ojciec)

-słaba więź emocjonalna między rodzicami – konflikty interpersonalne mogą dezorganizować proces wychowawczy i prowadzić do trwałej dezintegracji życia rodzinnego (awantury między rodzicami, wybuchowe i nieopanowane zachowania, uzależnienia)-nawarstwianie ujemnych przeżyć u dziecka co prowadzi do braku bezpieczeństwa i ciepła rodzinnego
-wadliwe postawy rodzicielskie – dystans uczuciowy-odległość psychiczna, nadmierna koncentracja na dziecku- ograniczenie lub całkowity brak dystansu uczuciowego wobec dziecka (nadmierny dystans-postawa unikająca i odtrącająca; nadmierna koncentracja: postawa nadmiernie wymagająca i zbyt chroniąca)

*-poprawne funkcjonowanie rodziny jako naturalnego środowiska wychowawczego zależy od świadomego kierowania nią

II. Szkoła jako intencjonalne środowisko wychowawcze
-drugie po rodzinie znaczące środowisko wychowawcze
-funkcjonuje w warunkach zinstytucjonowanych

Ogólna charakterystyka szkoły
-szkoła jako instytucja kształcenia i wychowania
-odpowiedzialnymi za realizację programów szkolnych, za poprawne jej funkcjonowanie jako instytucji są: dyrektor z zastępcami i radą pedagogiczną, rodzice, opiekunowie uczniów, samorządy uczniowskie, wspólnoty oraz organizacje dziecięce działające na terenie szkoły
-dyrektorzy i nauczyciele kierują się przepisami i zarządzeniami Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu oraz dyrektywami podległych Ministerstwu władz oświatowych i kuratoryjnych
-każda szkoła podejmuje swoją działalność w odrębnym budynku
-formalnie zorganizowane grupy robocze (25-30 osób)
-podstawowymi formami działalności dydaktyczno-wychowawczej są lekcje (45 min), obowiązują także przerwy międzylekcyjne

-obowiązek uczęszczania do szkoły spoczywa na każdym dziecku w wieku od 7 do 16 roku

funkcje szkoły:
a) dydaktyczna- kształcąca-przekazywanie wiedzy z rożnych dziedzin nauki
b) wychowawcza- kształtuje ich postawy wobec rzeczy, ludzi, norm, wartości
c) opiekuńcza- zaspokaja podstawowe potrzeby, niezbędne dla prawidłowego rozwoju fizycznego i psychospołecznego uczniów
d) główny inicjator i koordynator działalności wychowawczej w środowisku pozaszkolnym (przy współpracy z rodzicami)

szkoły dzielą się na:
a)publiczne –utrzymywane przez Ministerstwo lub inne organy administracji państwowej (jest ich większość)-bezpłatne nauczanie, wykwalifikowana kadra, realizacja podstawowego programu nauczania
b)niepubliczne (prywatne)- tworzone i kierowane przez osoby prawne lub fizyczne (nie wyklucza się tych samych cech, co w szkołach publicznych)

Szkoła w systemie edukacji (obowiązuje od 1.09.1999r.)
-placówki wychowania przedszkolnego (3-6 lat), w tym roczne przygotowanie do szkoły dla dzieci 6-letnich
- sześcioletnie szkoły podstawowe z podziałem na 2 cykle dydaktyczne: nauczanie w pełni zintegrowane-I-III; nauczanie blokowe: IV-VI z uwzględnieniem przedmiotów nauczania
- 3-letnie gimnazja-obowiązkowe dla wszystkich uczniów (tak jak podstawówka)-zobowiązanie uczęszczania do szkoły przez 9 lat
-3 letnie licea ogólnokształcące; 3-letnie licea profilowane; 4 letnie technika i 2 lub 3 letnie zasadnicze szkoły zawodowe
-szkoły policealne (również dla absolwentów techników) i uzupełniające licea ogólnokształcące, a także uzupełniające technika po ukończeniu zasadniczej szkoły zawodowej
-przewiduje się również szkoły artystyczne oraz szkoły specjalne jak również studia magisterskie, wyższe studia zawodowe i studia doktoranckie
-rolą dyrektora i nauczycieli w szkole jest: realizacja minimum programowego, opracowanie własnej koncepcji działalności dydaktyczno-wychowawczej, autorskie programy nauczania i wychowania
-w poprawnym funkcjonowaniu szkoły niemałą rolę pełnią rodzice

Niedomagania w funkcjonowaniu szkoły
-preferowanie przez szkołę funkcji kształcącej-jednostronne oddziaływanie na uczniów(na sferę ich intelektu)-nauczyciel nie może bliżej poznać zainteresowań i potrzeb swych uczniów, ani też nawiązać bardziej osobistej więzi emocjonalnej
-przeładowane programy nauczania-obfitują w zbyt trudne treści, zwłaszcza dla uczniów przeciętnych i mniej zdolnych, stanowią rodzaj kompendium wiedzy encyklopedycznej lub słownikowej, opływają w nadmiar reguł, zasad, dat, faktów, zdarzeń, obowiązujące programy cechuje sztywny uniformizm
-nadmiar tradycyjnych metod nauczania-przesadny werbalizm nauczycieli, nieliczenie się z zainteresowaniami i zdolnościami uczniów, podawanie gotowych wiadomości, domagają się jedynie ich wysłuchania, zapamiętania i odtwarzania
-przestarzała organizacja procesu nauczania-nauczanie frontalne, skoncentrowane na podręczniku i nauczycielu, brak nauczania zespołowego i indywidualnego
-braki w przygotowaniu kadry nauczycielskiej-przekazywanie wiedzy pedagogicznej, nie doceniając konieczności rozwijania pożytecznych w zawodzie
nauczycielskim umiejętności psychopedagogicznych
-również: niskie pensje nauczycieli, braki w wyposażeniu materialnym szkoły, feminizacja zawodu nauczyciela

Drogi naprawy szkolnictwa
-racjonalne i twórcze korzystanie z przysługującej szkole autonomii-stworzenie pogodnej i serdecznej atmosfery i pozytywnej motywacji do nauki; działalność samorządów szkolnych-zgłaszanie pozytywnych inicjatyw; współpraca nauczycieli z rodzicami
-unowocześnienie metod nauczania i wychowania-upowszechnienie wśród nauczycieli najnowszych zdobyczy dyscyplin naukowych tj. psychologia, pedagogika, teoria organizacji i kierowania
-świadome i celowe odwoływanie się do doświadczeń niektórych szkół alternatywnych (Korczak, Freinet, Montessori-pomóż mi zrobić to samemu, Steiner- ożywiona współpraca rodziców, nauczycieli i uczniów, dostosowanie treści kształcenia do osobistych możliwości)

III. Klasa szkolna jako grupa społeczna
-nieodłączną częścią szkoły jako intencjonalnego środowiska wychowawczego jest klasa szkolna-stanowiąca grupę społeczną (pozostaje pod znaczącym wpływem dynamiki grupowej)
-dynamika grupowa klasy szkolnej-układ działających w niej sił (zjawiska i procesy grupowe, które powstają w wyniku interakcji między poszczególnymi uczniami)
-w klasie szkolnej jako grupie społecznej stale dokonują się zmiany i przeobrażenia
-klasa-zespół złożony z uczniów, wzajemnie na siebie oddziałujących, zajmujących w niej różne pozycje, mających wspólne wartości i normy regulujące ich zachowanie

Struktura klasy szkolnej
-w każdej klasie uczniowie zajmują różne pozycje-zajmowane przez uczniów pozycje pozostają ze sobą w określonych relacjach
-struktura-układ powiązanych ze sobą pozycji
-każda struktura typowa dla klasy szkolnej jako grupy społecznej ma charakter hierarchiczny (wysokie i niskie pozycje zajmowane przez uczniów)

-w klasie szkolnej istnieje co najmniej kilka struktur:
a) struktura władzy-funkcje w klasie
b) struktura socjometryczna-odczuwanie sympatii i uznania, popularność, uczucia
c) struktura komunikowania się-ilość otrzymanych i przekazywanych informacji

-wyróżnia się również:
a) strukturę formalną-odzwierciedla przepisy i rozporządzenia władz szkolnych (wyznaczanie funkcji)
b) strukturę nieformalną- powstaje niezależnie od norm i przepisów, jest rezultatem spontanicznych reakcji uczniów
-w klasie do czynienia mamy z nurtem formalnym i nieformalnym (chodzi o to, aby normy powstające w nurcie nieformalnym znajdowały pokrycie w normach cieszących się uznaniem także nauczycieli)

-pozycja jaką zajmuje uczeń w klasie zależy od wielu uwarunkowań:
a)możliwości wywierania lub niewywierania wpływu na innych
b) stopień w jakim uczeń jest lubiany lub nielubiany
c) umiejętność nawiązywania kontaktów interpersonalnych
d) podporządkowanie lub niepodporządkowanie się normom obowiązującym w klasie, szczególnie tym nieformalnym
e) wysokie lub zaniżone uzdolnienia intelektualne
f)przyjemny lub nieprzyjemny wygląd fizyczny

- pożądaną strukturą klasy jest ta, w której nieformalny nurt życia klasy splata się z jej nurtem formalnym i odwrotnie (struktura zwarta a nie rozwarstwiona)

Normy klasy szkolnej
-normy grupowe, wypracowane przez samych uczniów, które stanowią dla nich ważny punkt odniesienia
-stanowią wspólny pogląd uczniów na temat pożądanego sposobu ich postępowania, zwłaszcza w trakcie lekcji
-jedne z norm grupowych są sprzeczne z regulaminem szkolnym, inne pozostają z nim w zgodzie

-normy wyłaniające się w grupie:
a)dotyczące zadania, regulujące metody i sposoby postępowania
b) regulujące interakcje w grupie
c) dotyczące postaw i przekonań
d) dotyczące zewnętrznych zachowań

-istniejącym w klasie normom grupowym przysługują różne cechy: presja oddziaływania na zachowanie uczniów, zróżnicowany charakter przestrzegania norm przez uczniów; stanowią one ważny układ odniesienia w ocenie różnych zachowań i zdarzeń na terenie klasy i szkoły; normy wymagają akceptacji przez wszystkich uczniów-normy grupowe pozostające w klasie nie określają jednoznacznie i niezawodnie zachowania uczniów, pozostając pod ich wpływem mają do wyboru 4 możliwości:

1) mogą dostosować się do funkcjonujących w klasie norm
2) wpływać na ich zmianę
3) pozostawać niepoprawnymi
4) opuścić klasę z własnej woli, bądź przez naleganie ze strony klasy lub władz szkolnych

Przywództwo w klasie szkolnej
-przywództwo nieformalne- są nimi zwykle uczniowie lubiani i cieszący się uznaniem swych kolegów i koleżanek, jest ono rezultatem wzajemnego oddziaływania z jednej strony osobowości, wyglądu zewnętrznego, siły fizycznej, z drugiej- sytuacji w jakiej aktualnie się znajdują (nie przysługuje im żadna nazwa, często też ani uczniowie, ani sam przywódca nieformalny nie zdaje sobie sprawy, ze nim jest i działa na korzyść klasy, może rozwiązać dany problem)
- czynniki sprzyjające przywództwu nieformalnemu: zaistniała sytuacja w klasie, osobiste cechy ucznia, wysoki poziom inteligencji, zainteresowanie sprawami klasy, gotowość do współpracy, zasób wiadomości szkolnych, uzdolnienia, podzielane z klasą opinie
-przywództwo nieformalne jest istotnym składnikiem dynamiki grupowej

Spoistość klasy szkolnej
-stanowi pewną nadrzędną cechę w stosunku do pozostałych zjawisk i procesów grupowych w klasie
-spoistość-poczucie przynależności do grupy; wzajemna życzliwość i serdeczność wszystkich jej uczestników; wspólne dążenie do określonego celu; ponoszenie współodpowiedzialności, za to, co się dzieje w grupie; oszczędzanie sobie przykrości i wyrzeczeń związanych z wykonywaniem wspólnych zadań; gotowość jej członków do obrony przed zagrożeniem lub atakiem z zewnątrz
-3 sposoby rozumienia spoistości : 1) atrakcyjność grupy dla jej członków 2) gotowość dążeń członków grupy do osiągnięcia wspólnych celów 3) koordynacja podjętego wspólnie przez członków grupy problemu
-kryteria, wskaźniki spoistości grupy: okazywanie serdeczności, stawanie w obronie klasy, wspólne naradzanie się nad planami; opowiadanie się za tymi samymi normami, wykazywanie wewnętrznej odporności; systematyczne i punktualne uczęszczanie na lekcje
-zbyt wysoka spoistość może być źródłem megalomanii grupowej i niechęci do osób spoza klasy
-spoistość klasy nie może być poza zasięgiem świadomych i celowych oddziaływań wychowawczych

*-proces wychowania odbywa się zawsze w kontekście społecznym
-wychowawcze wpływy rodziny i szkoły są nie do przecenienia, mają do odegrania doniosłą rolę w procesie wychowania dzieci i młodzieży