DEMOGRAFIA I EPIDEMIOLOGIA 27.10.2013.

Populacja

- współczynniki przyrostu naturalnego,

- proces starzenia się ludności

Czynniki warunkujące liczbę urodzin i umieralność na danym obszarze.

Współczesne podejście do zdrowia i choroby.

Literatura:

J. Holzer: Demografia, PWE,2003

Red.: Z. Strzelecki, A. Potrykowska: Polska w Europie - Przyszłość demograficzna; Warszawa, 2012

Red.: B. Wojtyniak, P. Goryński, B. Moskalewicz : Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania; NIZP-PZH, 2012

Populację tworzą osobniki należące do jednego gatunku, występujące na określonej przestrzeni w danym czasie. Osobniki populacji mogą się swobodnie krzyżować, dając płodne potomstwo.

Miejsce, w którym występuje populacja nazywamy siedliskiem. Każdy osobnik populacji zajmuje określoną przestrzeń nazywaną areałem.

Suma areałów tworzy zasięg przestrzenny populacji.

Każdą populację charakteryzują cechy:

liczebność – czyli liczba osobników tworzących populację. Liczebność populacji zależy od rozrodczości, śmiertelności, migracji, emigracji

rozrodczość – to zdolność populacji do wydawania potomstwa. Rozróżniamy rozrodczość potencjalną, czyli możliwość wydawania maksymalnej ilości potomstwa w optymalnych warunkach; i rozrodczość ekologiczną, czyli możliwość wydawania potomstwa pomniejszoną o tzw. opór środowiska (czynniki wpływające na śmiertelność potomstwa)

zagęszczenie – to liczba osobników danej populacji występująca na określonej powierzchni lub w określonej objętości

śmiertelność – to ubytki osobników występujące w populacji. Na śmiertelność wpływają: osiąganie krytycznego punktu czynnika środowiska, choroba, starość, brak pokarmu.

struktura przestrzenna populacji – to charakterystyczne rozmieszczenie osobników populacji na danym terenie.

zagęszczenie – to liczba osobników danej populacji występująca na określonej powierzchni lub w określonej objętości

śmiertelność – to ubytki osobników występujące w populacji. Na śmiertelność wpływają: osiąganie krytycznego punktu czynnika środowiska, choroba, starość, brak pokarmu.

struktura przestrzenna populacji – to charakterystyczne rozmieszczenie osobników populacji na danym terenie.

Struktura wiekowa populacji

W populacji wyróżniamy osobniki w trzech grupach wiekowych:

- wiek przedrozrodczy,

- rozrodczy

- porozrodczy. a)

rozwijającą się – populacja ta posiada największą liczebnie grupę przedrozrodczą i rozrodczą

starzejącą się – nazywana ymierającą, posiada największą liczebnie grupę b)

osobników w okresie porozrodczym.

W zależności od liczebności każdej grupy wiekowej wyróżniamy populację:

ustabilizowaną - posiadającą liczbę osobników prawie równą w każdej grupie wiekowej

Przyrost naturalny c)

Różnica między liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów w danym okresie.

-Współczynnik przyrostu naturalnego jest to względna miara przyrostu naturalnego wyrażona jako stosunek różnicy między liczbą urodzeń żywych i liczbą zgonów do liczby ludności w połowie badanego okresu lub do średniego stanu ludności w tym okresie. Przyrost naturalny różni się od przyrostu rzeczywistego o saldo migracji.

-Przyrost naturalny obliczymy wzorem: Pn=U-Z. Występujące we wzorze wartości zazwyczaj podawane są jako wartości względne, tzn. przeliczane na 1000 mieszkańców i wtedy określane są jako: stopa albo współczynnik przyrostu naturalnego, rodność i umieralność.

-Przyrost naturalny w Polsce, w roku 2008 wyniósł 35,1 tys., przy populacji 38116 tys. daje stopę przyrostu naturalnego 0,92.

-Stopa przyrostu naturalnego na świecie w roku 2009 wyniosła 1,16%

-Uważa się często, iż wielkość przyrostu naturalnego zależy od stopnia rozwoju gospodarczego, tzn. im wyższy poziom rozwoju państwa, tym niższy przyrost naturalny. Jakkolwiek często występuje podobna tendencja, to jednak trudno traktować to jako zasadę, gdyż istnieje od niej wiele wyjątków – niektóre relatywnie ubogie kraje byłego obozu socjalistycznego (m.in. Białoruś, Ukraina itd. ), mają niższy wskaźnik przyrostu naturalnego niż bogatsze państwa Europy Zachodniej; z kolei zamożne kraje arabskie naftowe znad Zatoki Perskiej mają wysoki przyrost naturalny.

Proces starzenia się ludności

Z demograficznego punktu widzenia punktem wyjścia dla wszelkich studiów nad procesem starzenia się jest struktura wieku. Stanowi ona główny czynnik sprawczy wszystkich procesów demograficznych, determinując w znacznym stopniu ruch naturalny (urodzenia, zgony), częściowo ruch migracyjny ludności, jest źródłem dla określenia potencjału życiowego ludności, jak i potencjału wzrostu populacji, decydując o zabezpieczeniu ciągłości pokoleń.

-Średni wiek statystycznego mieszkańca Polski (mediana wieku – wyznaczająca granicę, którą połowa populacji już przekroczyła, a druga połowa jeszcze nie osiągnęła) wyniósł 38,1 lat.

-Kobiety są starsze – ich wartość mediany to 40 lat, dla mężczyzn 36,4 lat.

-Oznacza to wzrost tego parametru o ponad 2 lata w stosunku do danych ze spisu 2002, wartości wynosiły wówczas: ogółem – 35,8, dla kobiet – 37,8 i dla mężczyzn – 33,8 lat

-W spisie 2011 udział ludności w wieku 0-17 lat w ogólnej populacji wynosił 18,7% wobec 23,2% w 2002 r.

-W 2011 roku na każde 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 55 osób w wieku nieprodukcyjnym; o 7 osób mniej niż miało to miejsce w 2002 r.

Czynniki warunkujące liczbę urodzin i umieralność na danym obszarze

-Urodzenie żywe(wg GUS) –wydobycie z ustroju matki noworodka, który wykazuje jakiekolwiek oznaki życia(takie, jak oddychanie, czynność serca, tętnienie pępowiny, wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli). Urodzenie żywe powoduje zwiększenie liczebności danej populacji o jedną osobę (lub więcej, w przypadku urodzenia bliźniaczego).

-Numer kolejny urodzenia - oznacza, którym z kolei dzieckiem urodzonym przez matkę jest dany noworodek, przy czym bierze się pod uwagę dzieci żywo urodzone.

-Pierwszy odstęp urodzeniowy– jest to okres czasu , jaki upłynął od zawarcia małżeństwa do urodzenia pierwszego dziecka

-Okres międzyurodzeniowy –czas, jaki upłynął między kolejnymi urodzeniami.

-Miernikiem natężenia urodzeń żywych jest współczynnik rodności (urodzeń).

Czynniki determinujące liczbę urodzeń

-liczba i struktura kobiet w wieku prokreacyjnym (rozrodczym) – 15-49 lat

-intensywność urodzeń oraz kalendarz urodzeń, będące efektem indywidualnych zachowań (realizacji zamierzeń prokreacyjnych) kobiet i rodzin

-czynniki perturbacyjne (sytuacja na rynku pracy, emigracje wewnętrzne i zagraniczne, stan zdrowia, sytuacja społeczno – gospodarcza kraju)

Zmiany w strukturze wieku ludności

-dynamiczne zmiany w strukturze wieku ludności będą obserwowane praktycznie w całym prognozowanym okresie

-zmniejszanie się podaży siły roboczej (szczególnie widoczne po 2015 roku) oraz szybkie starzenie się tych zasobów –w całym okresie prognozy

-konsekwencje tych zmian dla krajowego i regionalnych rynków pracy dynamiczne zmiany w strukturze wieku edukacyjnego oraz ich wpływ na system edukacyjny dzieci i młodzieży

-bardzo szybkie starzenie się ludności oddziaływanie starzenia się struktury wieku na rozwój ludności oraz na kształtowanie się procesów demograficznych

-konsekwencje starzenia się ludności dla polityki społecznej: zwłaszcza w zakresie ochrony zdrowia oraz opieki społecznej

Czynniki wpływające na poziom rozrodczości

Czynniki demograficzne:

- struktura populacji wg płci,

- struktura wg wieku (w tym udział potencjalnych matek),

- struktura wg stanu cywilnego i wieku wstępowania w związek małżeński,

- poziom migracji. „„

Czynniki poza demograficzne:

- aktywność zawodowa powiązana z wykształceniem,

- warunki życia, w tym warunki mieszkaniowe,

- normy społeczne wynikające z tradycji i religii,

- czynniki kulturowe,

- polityka ludnościowa, w tym rodzinna (zasiłki, długość urlopu macierzyńskiego),

- polityka zatrudnienia, polityka mieszkaniowa.

Zgony –podstawowe pojęcia

Zgon – trwałe, czyli nieodwracalne ustanie czynności narządów niezbędnych do życia, stwierdzone przez osobę kompetentną (wg definicji ŚOZ).

Umieralność – jest tożsame z pojęciem natężenia zgonów (bez wnikania w przyczynę zgonu).

Śmiertelność – natężenie zgonów z powodu określonej przyczyny.

Roczny współczynnik zgonów – ogólny miernik umieralności w populacji w badanym roku.

Cząstkowy współczynnik zgonów – miernik umieralności w pod populacji wyodrębnionej ze względu na określoną cechę społeczno-demograficzną(np. wiek, grupę przyczyn zgonów).

Zgony – przyczyny

-(Wyjściowa) przyczyna zgonów – stan lub proces chorobowy, nieprawidłowość rozwojowa, uraz albo zatrucie prowadzące bezpośrednio lub pośrednio do śmierci.

Czynniki kształtujące umieralność

Czynniki demograficzne

– płeć

- wiek

- stan cywilny

Czynniki poza demograficzne

- uwarunkowania genetyczne,

- warunki życia (sytuacja ekonomiczna w skali mikro i makro)

- sytuacja środowiskowa

- dostępność i jakość opieki zdrowotnej

- czynnik behawioralny (styl życia)

Normy społeczno-kulturowe a normy zdrowotne

Kultura kształtuje:

-postawy i zachowania chorego wobec leczenia oraz postawy personelu instytucji medycznych wobec pacjentów

-styl życia ( który może stanowić czynnik socjogenny w powstawaniu chorób)

-nawyki higieniczne, tradycje związane z przyrządzaniem pokarmów, wzory rekreacji i wypoczynku itd.

- choroby układu krążenia jako następstwo zmian stylu życia pod wpływem gwałtownego procesu industrializacji i urbanizacji

Na kulturę zdrowotną składa się system wartości przypisywanych zdrowiu:

fizycznemu i psychicznemu,

obiektywnemu i subiektywnemu,

jednostkowemu i publicznemu.

Kultura zdrowotna przejawia się w świadomym regulowaniu relacji człowiek – środowisko, w poczuciu odpowiedzialności za zdrowie własne i publiczne oraz wrażliwości na potrzeby zdrowotne, a zwłaszcza na cierpienia innych osób.

Kultura kształtuje:

a)ogólny poziom życia członków danej zbiorowości

-poziom rozwoju cywilizacji wpływa na materialne warunki życia oraz na ogólny stan higieniczno – zdrowotny ludności

-wzory postępowania odnoszące się do modelu rodziny zasad prokreacji, przerywania ciąży

- normy prawne i moralne dotyczące zjawisk patologii życia społecznego, wpływających na stan zdrowotny zbiorowości (samobójstwa, alkoholizm, narkomania, prostytucja, przestępczość).

b)wyobrażenia o zdrowiu i chorobie

- objawy uważane w jednej kulturze za oznaki choroby, w innej mogą być traktowane jako oznaki zdrowia (np.otyłość, zaburzenia psychiczne)

c)sposób spostrzegania, odczuwania, opisywania i interpretowania objawów chorobowych

-rożne wzory socjalizacji dotyczące percepcji, reakcji na ból, sposobu określania i wyrażania objawów chorobowych, działań zmierzających do utrzymania zdrowia oraz zachowania w przypadku choroby (Indianie vs biali Amerykanie)

- sposób komunikowania objawów chorobowych zależy od właściwości języka lub symboli, jakimi ludzie się posługują (Włosi vs Japończycy)

d)wiedzę i wierzenia na temat przyczyn chorób

-społeczeństwa pierwotne: choroba, zdrowie i śmierć traktowane jako wynik działania magii lub antymagii

- personifikacja chorób np. w wierzeniach ludowych Słowian

e)postawy i zachowania wobec choroby

W zależności od uwarunkowań kulturowych można wyróżnić rożne rodzaje reakcji na chorobę (M.G. Field):

● reakcja religijna – postawa akceptująca chorobę i śmierć bez zastrzeżeń, ze względu na to, że są uwarunkowane działaniem sił wyższych, nie podlegających kontroli człowieka. Chorobie lub śmierci przypisuje się znaczenie symboliczne („Bóg dał, Bóg wziął”, „kara za grzechy”)

● reakcja magiczna – próba zajęcia postawy czynnej wobec choroby traktowanej jako rezultat działania bogów lub innych tajemnych mocy, których przychylność trzeba zdobyć. Reakcja ta stanowi rytualny zabieg w traktowaniu choroby ( np. modlitwa za zmarłego, składanie ofiar).

● reakcja opiekuńczo – pielęgnacyjna – wiąże się z psychologiczną opieką i emocjonalnym wsparciem pacjenta. Celem jest zmniejszenie stresu pacjenta i wzbudzenie poczucia zaufania i bezpieczeństwa.

● reakcja medyczna (instrumentalna) – obejmuje świadczenia, których celem jest opanowanie choroby za pomocą środków naukowych.

Poszczególni ludzie różnią się w postrzeganiu zdrowia i reakcjach na chorobę

Różnice te wynikają z:

- relacji pomiędzy występującą chorobą a codzienną aktywnością życiową

- doświadczeń wynikających z korzystania z pomocy medycznej i współpracy z lekarzami

Mechanizmy zachowań w chorobie zależą od:

- postrzegania i rozumienia choroby

- umiejętności przewidywania fizycznych i psychospołecznych konsekwencji zmian w stanie zdrowia

- wsparcia społecznego

- społecznej sytuacji chorego (wyznaczającej zakres jego obowiązków)

- społecznego znaczenia przypisanego danej chorobie

(wg J. Bloom, D. Mechanic, C. Tishelman, A. Furnham, B. Tobiasz – Adamczyk, K. Szafraniec, J. Bajka)

Zachowania w chorobie są w znacznym stopniu stymulowane przez oddziaływanie instytucji medycznych

Sposób funkcjonowania instytucji medycznych wyznaczany jest przez:

- bariery dostępności

- koszty finansowe diagnozowania i leczenia ponoszone przez chorego

- bariery biurokratyczne, które musi pokonać chory.

Sposób korzystania z usług medycznych zależy od :

- rodzaju i natężenia objawów

- barier w dostępności do instytucji medycznych lub określonych usług medycznych

- systemu ubezpieczeń

- układu relacji społecznych chorego

- systemu wsparcia

- różnic w postawach prezentowanych w zależności od płci

- gotowości korzystania z pomocy instytucji medycznych

- stopnia sceptycyzmu wobec możliwości medycyny

- zaufania do lekarzy