Konserwacja zabytków
(1) nazwa dziedziny zajmującej się badaniem, inwentaryzacją i utrzymaniem obiektu zabytkowego w dobrym stanie technicznym przez jak najdłuższy czas. Konserwacja zabytków kieruje się dwoma fundamentalnymi zasadami - (a) zasada minimalnej interwencji polegająca na zastosowaniu jak najskromniejszych środków, które mają wpływ na istniejącą tkankę zabytkową, (b) odwracalność interwencji polegająca na tym, że zawsze winna istnieć możliwość zlikwidowania skutków zabiegu konserwatorskiego gdyby zaistniała potrzeba powrotu do stanu sprzed interwencji. Rzadko stosowanym określeniem na tę dziedzinę jest konserwatorstwo.
(2) jeden z wielu zabiegów konserwatorskich polegający na działaniu, którego celem jest zapewnienie zabytkowej tkance dzieł sztuki (obrazów, rzeźb, wyrobów rzemiosła a także obiektów architektonicznych, całych zespołów urbanistycznych, zabytkowych parków, stanowisk archeologicznych itp.) możliwości jak najdłuższego istnienia w niezmienionym stanie.
Konserwację przeprowadza się po dokładnym zinwentaryzowaniu obiektu, przeprowadzeniu badań archiwalnych, historycznych i techniczno-naukowych mających na celu ustalenie stanu dzieła, wieku i wartości zabytkowej poszczególnych elementów obiektu.
Podstawowym celem konserwacji jest jak najskuteczniejsze zwolnienie procesu degradacji oryginalnych elementów zabytku.
Konserwacja w większości przypadków polega na:
zabiegach chemicznych, m.in. przywracających równowagę kwasową obiektu, usuwających mikroorganizmy, przywracających pierwotny wygląd zabytku i wzmacniających jego strukturę.
działaniach fizycznych, m.in.usuwających szkodliwe mikroorganizmy (np. promieniami rentgena),wzmacniających strukturę obiektu (np.nasycanie roztworami żywic), osuszających lub nawilżających obiekt.
Konserwacja ma zawsze charakter zachowawczy, bez uzupełniania brakujących fragmentów zabytku. W przypadku konieczności uzupełnienia brakującej tkanki zabytkowej, zabieg konserwatorski poszerza się o rekonstrukcje, a całość interwencji nabiera charakteru restauracji obiektu.
W zabiegach restauratorskich dopuszcza się rekonstrukcje pod warunkiem, iż po interwencji istnieje możliwość stosunkowo łatwej identyfikacji elementów dodanych do zabytkowej tkanki.
Dziedzina konserwacji zabytków posługuje się szerokim wachlarzem zabiegów, z których najczęściej stosowane są :
- Restauracja zespół działań zmierzających do przywrócenia uszkodzonej lub zmienionej budowli jej dawniejszej formy architektonicznej, wartości artystycznej i użytkowej. Prace restauratorskie przeprowadzane są na podstawie zachowanych materiałów archiwalnych w postaci planów, zdjęć itp. z użyciem oryginalnych detali i zachowaniem ocalałych fragmentów budowli
przykłady budowli w Polsce, które zostały poddane procesowi Restauracji :
dziedziniec wawelski, któremu przywrócono renesansowy wygląd wraz z arkadowymi krużgankami, które zostały zamurowane podczas zaborów
katedra poznańska, której przywrócono gotycką bryłę z zachowaniem renesansowych fragmentów po zniszczeniach wojennych
Nowy Rynek w Łowiczu
-Rekonstrukcja : – odtworzenie zniszczonego zabytku na podstawie zachowanych planów, projektów, fotografii lub szkiców. Rekonstrukcji poddawane są dzieła o dużej wartości historycznej i kulturowej.
Do zrekonstruowanych obiektów należą przykładowo:
-Adaptacja: to przebudowa pomieszczeń lub budowli w celu spełniania innych niż dotąd funkcji użytkowych. Adaptacja może polegać także na przystosowaniu istniejącego obiektu do nowych wymagań, bez zmiany jego funkcji (np. stary budynek mieszkalny zostaje wyposażony w nowoczesne instalacje ogrzewania w miejsce dawniejszych pieców; wzmocnienie konstrukcji zabytkowego mostu w celu umożliwienia współczesnego ruchu komunikacyjnego itp.). Adaptacja zachowuje wszystkie walory stylowe istniejącej budowli.
- Odbudowa : w budownictwie, to rodzaj budowy, w wyniku którego powstaje nowy obiekt budowlany w miejscu istniejącego wcześniej obiektu, który uległ całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu. Ustanowienie odbudowy jako rodzaju budowy dokonane jest w Prawie budowlanym, .
- Anastyloza -,metoda rekonstrukcji obiektów budowlanych w naturze, ponowne zmontowanie zrujnowanej budowli lub odbudowa jej części przy użyciu zachowanych oryginalnych fragmentów. W obrębie Akropolu ateńskiego po raz pierwszy operację taką przeprowadził Nicolas Balanos przy rekonstrukcji Partenonu. Następnie przy restauracji Erechteionu, Propylejów i świątyni Nike Apteros.
- Rewaloryzacja - działanie konserwatorskie mające na celu przywrócenie wartości użytkowych i ekspozycję dziedzictwa kulturowego zarówno zabytków architektury jaki i zespołów urbanistycznych.
Pojęcie rewaloryzacji w odniesieniu do obiektów architektury zawiera połączenie zabiegów konserwatorskich (takich jak Oczyszczenie, Rekompozycja, Reintegracja czy Odbudowa) z całym repertuarem zabiegów adaptacyjnych. Rezultatem tych działań jest dostosowanie istniejących lub zdegradowanych założeń, z możliwie maksymalnym zachowaniem walorów historycznych, do wymogów współczesnych użytkowników, dostosowanie funkcjonalne oraz integrację z kontekstem urbanistycznym. Rewaloryzacja w połączeniu z całokształtem działań gospodarczych i społecznych związanych z poprawą funkcjonalną i użytkową nazywana jest rewitalizacją.
Rewaloryzacja jako metoda działań konserwatorskich dzieli się na trzy etapy:
poznanie i udokumentowanie zespołu w jego rozwoju historycznym i aktualnym stanie, zawiera: prace studialne i analizy, inwentaryzacje, Badania architektoniczne i, w zależności od potrzeb, Badania archeologiczne; przeprowadzenie rzetelnych prac dokumentacyjnych jest niezbędne, ponieważ w wyniku procesu budowlanego znaczna część oryginalnego stanu jest usuwana,
ustalenie zakresu, kierunków ochrony i sposobu prowadzenia prac, przez: waloryzację i wyznaczenie stref ochrony zespołu historycznego, opracowanie wniosków i wytycznych konserwatorskich, opracowanie koncepcji wraz z programem funkcjonalnym integrujących substancję zastaną z wprowadzaną funkcjonalnością,
wykonanie planów i projektów realizacyjnych wraz z uzyskaniem uzgodnień niezbędnych służb.
-Rewitalizacja (w aspekcie Zabytków) – działanie skupione na ożywieniu zdegradowanych Zabytków , którego celem jest znalezienie dla nich nowego zastosowania i doprowadzenie do stanu, w którym Zabytki zmieniają swoją funkcję.
Karta Wenecka (pełna nazwa: Międzynarodowa Karta Konserwacji i Restauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych) – międzynarodowa konwencja określająca zasady konserwacji i restauracji zabytków architektury. Przyjęta została w 1964 przez II Międzynarodowy Kongres Architektów i Techników Zabytków w Wenecji. Karta Wenecka kontynuuje i precyzuje zasady ochrony zabytków zawarte w Karcie Ateńskiej. Ze strony polskiej Kartę podpisał prof. Jan Zachwatowicz.