1. Podstawowe informacje
Ramy czasowe:
Średniowiecze trwało w Europie ponad 1000 lat! Początek, bowiem umieszcza się na przełomie IV i V wieku. W tym czasie następuje upadek Cesarstwa Rzymskiego na zachodzie i detronizacja jego ostatniego cesarza w 476 roku, a za koniec epoki przyjmuje się 1453 - (datę upadku Konstantynopola). Niektórzy przyjmują za koniec Średniowiecza a początek epoki nowożytnej rok 1492 (odkrycie Ameryki przez Kolumba lub 1450 (wynalezienie druku przez Gutenberga).
(SKRÓT: Europa od IV/V do XV wiek; Polska od 966 (X wiek) do końca XV wieku)
Nazwa:
Średniowiecze, czyli „wieki średnie” to nazwa, którą wprowadzili twórcy renesansu, określając w ten sposób epokę poprzednią. W renesansie uznawano średniowiecze za okres przestoju, przejście między świetną epoką antyku a czasami nowożytnymi, - czyli „wieki średnie”. Nazwa ta posiadała odcień lekceważący, ludzie odrodzenia zarzucali poprzednikom odejście od wartości starożytnych, ciemnotę i zacofanie, podobnie uważali twórcy epoki Oświecenia. Później pogląd ten uległ zmianie.
Gatunki średniowiecza:
Legenda - dosłownie "czytanka", utwór nasycony motywami niezwykłości i cudowności. Ukazuje obrazy z życia świętych i męczenników. Posiada cechy hagiograficzne i parenetyczne. (zbiory: Jakub z Voragine "Złota legenda" oraz "Legenda austriacka")
Pieśń - wiersz zdaniowo-rymowy, początkowo nie przestrzegał jednakowego rozmiaru sylabicznego. Pieśni posiadały rymy ograniczające po kilka wersów, uwydatniane przez klauzule. W wierszu średniowiecznym dużą rolę odgrywała intonacja (wznosząca - antykadencja i opadająca - kadencja). Ma on charakter meliczny, monodyczny; jest chorałem gregoriańskim. ("Bogurodzica", "Lament świętokrzyski")
Epos rycerski - należy do typu "chansons de geste" (pieśni o czynach) tworzonych przez truwerów. Utwory cechuje alegoryczność, hiperbolizacja i pareneza. Bohater jest wyidealizowany, a jego działania uwznioślone. ("Pieśń o Rolandzie")
Epos miłosny - charakteryzuje się baśniowością; fantastyką. Wywodzi się z tradycji ustnej. Przykład stanowi utwór "Dzieje Tristana i Izoldy". Tristan jest synem króla Marka. Władca poleca synowi, by ten przywiózł mu żonę Izoldę. Tristan i Izolda zakochują się po wypiciu napoju miłosnego. Po śmierci kochanków ich groby złączył głóg. Utwór przedstawia konflikt między uczuciem, a honorem.
Kronika - chronologiczny opis wydarzeń historycznych, społeczno-obyczajowych, zawierający komentarz autora. Gall Anonim w "Kronice polskiej" odwołuje do dziejopisarskiego gatunku gesta (czynów). Styl "Kroniki" jest informacyjny, retoryczny - długie zdania, powtórzenia, mnogość epitetów, hiperbola, proza jest rymowana; rytmiczna.
Kazanie - proza kaznodziejska, ma charakter religijny i pouczający. ("Kazania świętokrzyskie", "Kazania gnieźnieńskie" dotyczące świąt religijnych)
Misterium - było to widowisko sceniczne, którego treść dotyczyła głównie motywów z Nowego i Starego testamentu. Prezentowało ono fragment dziejów biblijnych, za pomocą którego to miało prezentować dramat chrześcijańskich dziejów ludzkości, upadek człowieka, jego odkupienie lub sąd ostateczny.
Moralitet - to także sztuka dramatyczna, której bohaterem był Everyman - Każdy. Za jego pomocą moralitet osiągał uniwersalizm - mógł odnosić się do każdego. Zadaniem moralitetu było, przy użyciu alegorii, przedstawienie ogólnej prawdy dotyczącej ludzkiego życia. Stałym elementem moralitetu był motyw walki dobra ze złem.
Dramat liturgiczny - związany był z obrzędami liturgii chrześcijańskiej. Często był wplatany w obrządek mszy św. Mógł przedstawiać np. zmartwychwstanie Jezusa.
Miracle - to obrazy sceniczne, związane z życiem Marii Panny, świętych i męczenników.
Żywoty Świętych, czyli Hagiografie:
Przedstawiały one w wyidealizowany sposób sylwetki świętych, kształtowały wzorce postaw i stwarzały wrażenie, iż takie wzory są właściwe i godne naśladowania.
modlitewnik - zbiór modlitw w formie książki.
psalm - pieśń biblijna, przeznaczona do śpiewania z towarzyszeniem instrumentów strunowych, opiewająca wielkość i dobroć Boga, wyrażająca podziękowanie, prośbę, błaganie, niekiedy sięgająca w przeszłość i wyciągająca z niej nauki (psalmy historyczne) lub mówiąca o przyszłości aż po koniec świata (psalmy mesjańskie), często o treści pouczającej lub pokutnej, zwrócona do Boga lub do zbiorowości, którą wzywa do wspólnej modlitwy, często również sławiąca Boga w formie trzecioosobowej.
psałterz - zbiór pieśni religijnych (psalmów).
dialog - w literaturze staropolskiej gatunek przedstawiający rozmowę dwóch lub więcej osób, przeznaczony dla teatru.
apokryfy - teksty związane tematycznie z Biblią, które nie są tłumaczeniem ksiąg Starego Testamentu, lecz stanowią pewien rodzaj "uzupełnienia" Biblii. Temat jest ujęty beletrystycznie, występuje dużo barwnych szczegółów (czasem sprzecznych z Biblią). Największy rozkwit i popularność apokryfów - początki chrześcijaństwa, II i III wiek n.e. W Polsce najobszerniejszy tekst, oparty na opowieściach apokryficznych, to "Rozmyślania przemyskie" z XV wieku. Ten utwór pisarza-anonima jest uznawany za pierwszy przykład polskiej prozy literackiej (sprawna i interesująca narracja, bogactwo zdarzeń, realia społeczno-obyczajowe i trafna charakterystyka postaci).
Kluczowe pojęcia
Uniwesalizm - Średniowieczny uniwersalizm polega na podporządkowaniu religii chrześcijańskiej systemu wartości panującego w tej epoce. Cała Europa została zdominowana przez ten nurt. Kreował on wszelkie aspekty życia średniowiecznych ludzi, od myślenia poprzez uczucia, aż po ich postępowanie. Postawy i przekonania były narzucone z góry, jednolite, poparte wzorcami propagowanymi w literaturze i innych sztukach. Dominowały jednakowe wzorce osobowe (wzór ascety, rycerza chrześcijańskiego, doskonałego władcy) oraz te same style w sztuce (styl romański do połowy XIII w i gotycki). Wszystkie państwa europejskie były podporządkowane jednemu władcy, papieżowi, przez co tworzyły niemal jednolitą strukturę. Językiem urzędowym była łacina.
Podsumowując - średniowieczny uniwersalizm cechuje się: hołdowaniem jednej idei i podporządkowaniem wszystkiego Bogu, czyli teocentryzmem, a co za tym idzie - jednolitym obrazem świata odzwierciedlonym w sztuce i filozofii.
Parenetyczna literatura - utwory dydaktyczno-moralistyczne polecające godne naśladowania wzorce i cechy osobowe oraz sposoby postępowania. Za twórcę literatury parenetycznej jest uważany grecki mówca i pedagog Isokrates.
W średniowieczu literatura parenetyczna prezentowała ideały rycerza, króla, wodza, świętego, np. wychowaniem panującego zajmował się Tractatus de eruditione filiorum regalium Wincentego z Beauvais. Traktaty paremiologiczne, zwane zwierciadłami, wizerunkami i żywotami, akcentowały uniwersalistyczny charakter wskazówek moralnych i ideału cnoty (virtus).
Teocentryzm – (Bóg w centrum) postawa intelektualna polegająca na uznaniu Boga za najwyższą wartość. Zgodnie z nią, punktem odniesienia dla wszystkich innych wartości w każdym z aspektów życia publicznego i osobistego jest Bóg. Teocentryzm był głoszony przez Kościół katolicki w okresie Średniowiecza, gdy nauka i filozofia miały pomagać w głoszeniu oficjalnej doktryny kościelnej. Zgodnie z filozofią teocentryzmu prawie wszystkie przejawy ludzkiej twórczości artystycznej miały na celu głoszenie potęgi Boga(zgodnie z hasłem Ad maiorem gloriam Dei - na większą chwałę Bożą). Bóg jest też odpowiedzią na wszelkie pytania i wątpliwości. Św. Augustyn głosił: “Pragnę poznać Boga – i nic więcej”.
Feudalizm – (lenno, prawo do cudzej rzeczy) forma ustroju społeczno-politycznego występująca gł. w Europie Zach. od IX do XV w., oparta na hierarchii własności, z podziałem na warstwę właścicieli ziemskich i poddanych, którzy użytkowują ziemię w zamian za ustalone świadczenia.
Scholastyka - (gr. scholastikos - szkolny) - główny kierunek filozofii średniowiecza zajmujący się rozumowym tłumaczeniem dogmatów religijnych np. próba wyjaśnienia istnienia Boga za pomocą rozumu. Była objawem przeświadczenia, że nie wystarczy tylko wierzyć w cud, ale trzeba starać się go ująć przy pomocy zasad rozumu.
Zasady logiczne obowiązujące w procesie dowodowym scholastyka przejęła od Arystotelesa.
Mistyka - wielki prąd ortodoksyjny, miał wspólny ze scholastyką cel: poznanie prawd nadprzyrodzonych, ale gdy scholastyka widziała drogę do nich w rozumowaniu, mistycyzm widział ją w kontemplacji i uczuciu. Dwie odmiany mistycyzmu średniowiecznego - w jednej (św. Bernard) miał zastąpić scholastykę, a w drugiej tylko ją uzupełnić
2. Filozofia epoki
Augustynizm - ujmowanie człowieka jako istoty "filozofującej", która rozważa swoją obecność w świecie i czasie, swe dramatyczne miejsce między aniołami a zwierzętami. To umieszczenie człowieka między bytami wyższymi (aniołami) a niższymi (zwierzętami) powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło konflikt między cielesnością a duchowością, pożądaniem dobra i zła. Augustynizm podkreślał wartość refleksji nad sobą samym.
To doktryna filozoficzno‐teologiczna Augustyna Aureliusza (św. Augustyna) głosząca m.in. teocentryzm, wprowadzająca do filozofii chrześcijańskiej teologicznie i personalistycznie zinterpretowaną platońską teorię idei.
Tomizm - różne kierunki filozoficzne nawiązujące do doktryny św. Tomasza z Akwinu, opierające się w teorii poznania na realizmie i na pluralizmie metafizycznym.
Franciszkanizm - Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch filozoficzno-religijny – tzw. franciszkanizm. Był to ruch odnowy moralnej. Jego podstawą była radosna, prosta wiara, płynąca z miłości do Boga i całego stworzenia. Franciszkanizm przepełniony był ewangeliczną zasadą ubóstwa oraz miłosierdzia, braterstwa i pomocy potrzebującym.
3. Najdawniejsze zabytki języka polskiego
"Geograf bawarski"
Rękopis powstały w IX wieku w Bawarii, jest to opis plemion zamieszkujących Europę, z uwzględnieniem historii i geografii, przedstawianych terenów. W tekście znajdują się wzmianki także o polskich plemionach, padają tam takie nazwy jak: Ślężanie, Opolanie, Goplanie, Wiślanie czy Dziadoszanie. Jednak zapis poszczególnych nazw jest bardzo niedokładny, np. Dziadoszanie widnieją jako - Dadosesani.
"Dagome iudex"
Pierwszy polski dokument spisany pod koniec X wieku, w którym Mieszko I składa państwo polskie pod papieską opiekę. W tekście znajduje się opis polskich granic, zawiera więc poszczególne nazwy krain, miast i rzek, jednak i tu zapis jest zniekształcony, być może jest to wina kopistów, ponieważ oryginał się nie zachował. W tym dokumencie wymieniane są takie miasta jak: Kraków, Szczecin, Gniezno, ponadto zapisana jest nazwa Odry. Prusowie.
"Kronika Thietmara"
Thietmar był niemieckim biskupem, żyjącym w XI wieku, jego kronika zawiera opis wojen polsko - niemieckich, toczonych na początku XI wieku. Tam również pojawiają się nazwy polskich plemion i miejscowości i po raz kolejny są trudne do odczytania, być może były również trudne do wymówienia dla niemieckiego pisarza. Padają tam takie nazwy jak: Dziadoszycy, Ślężanie, Głogów, Wrocław, Odra, Bóbr ).
"Bulla gnieźnieńska"
Pochodzi z połowy XII wieku, jest to dokument, stanowiący potwierdzenie istnienia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, wydane przez papieża Innocentego II. Jest to bardzo cenny dokument ze względu na jego staranność. Zapisano tam ponad 400 nazw własnych z uwzględnieniem ich ówczesnego brzmienia. Ponadto dokument informuje o obyczajach i życiu Polaków w XII wieku.
"Księga henrykowska"
Czyli kronika zakonu Cystersów pochodząca z drugiej połowy XIII wieku. W tekście kroniki pada ponad sto nazw miejscowych, w tym większość polskich. Jednak dokument ów znany jest przede wszystkim z tego, że zawiera pierwsze zdanie zapisane w języku polskim, które brzmi: "daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj". Jest to kwestia, jaką wygłasza mąż (chłop) do swej pracującej ciężko żony.
"Bogurodzica"
Znana jest do dziś, ważna nie tylko ze względu na zabytki języka, ale jako utwór literacki o doniosłym znaczeniu dla narodu. Uznaje się ją za pierwszy hymn Polski, śpiewali ją rycerze przed bitwą pod Grunwaldem, stała się ona symbolem zwycięstwa, do którego nawiązywali poeci późniejszych epok. "Bogurodzica" to arcydzieło średniowiecznej poezji, data powstania pieśni nie jest znana, przypuszcza się, że miało to miejsce na przełomie XII i XIII wieku. Oryginalny, pierwotny tekst obejmuje dwie pierwsze strofy, pozostałe są późniejsze i innego autorstwa.
Tekst zawiera ziele archaicznych form, które utrudniają jego odbiór współczesnemu czytelnikowi, jednak stanowią istotny ślad języka p0olskiego z epoki średniowiecza. Ponieważ tekst zachował się w całości, pozwala wnioskować także o staropolskiej składni, morfologii.
"Kazania świętokrzyskie"
jest to zbiór kazań spisanych w XIV wieku. Ocalał dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności, ponieważ ktoś posłużył się pergaminem, na którym spisano tekst kazań do oprawienia innej księgi - łacińskiego kodeksu. Szczęśliwie odnaleziony zabytek, nie zachował się oczywiście w całości, być może posłużył też do utwardzenia innej oprawy, fakt, że dziś znamy tylko fragmenty sześciu kazań. Są one spisane archaicznym językiem, który świadczy, że powstały one wcześniej, a odnaleziony zapis był kopią starszego dokumentu, powstałego prawdopodobnie jeszcze w początkach XIV wieku. Tekst dostarcza informacji o staropolskiej gramatyce, zawiera formy czasów przeszłych (aorystu i imperfektu), które później zaginęły, np. : "widziech", "siedziesze" czy "zapłakachą".
Styl kazań świadczy, że przeznaczone były dla uszu światłych wiernych, spisane są one mową uczoną, dbałą, ale charakterystyczną dla małopolskiego regionu Polski.
"Psałterz floriański"
jest to przekład psalmów sporządzony w XIV wieku, nazwany floriańskim, ponieważ odnaleziono go w klasztornej bibliotece St. Florian w Austrii. Jest to najstarsza zachowana do dziś polska książka. Psałterz zawiera utwory w trzech językach: polskim, niemieckim i łacińskim. Przypuszcza się, że przekład robiono i ujęto w ozdobną formę dla królowej Jadwigi, jednak nie zdążono ukończyć go przed jej śmiercią. Być może pośpiech spowodował, że ostatnia część psałterza nie jest już taka staranna jak początkowe. Podobnie jak "Kazania świętokrzyskie" tekst jest spisany w mowie małopolskiej i zawiera archaiczne formy czasu przeszłego. Wydaje się, że jest on nawet starszy niż kazania ponieważ obok aorystu i imperfektu (np. "mołwiach", "mołwiasze", "szukachą"), pojawiają się także formy czasu przeszłego złożonego: rzekł jest, rzekli są.
"Roty przysiąg sądowych"
a więc zapisy zeznań i przebiegu procesów sądowych. Najstarsze tego typu dokumenty pochodzą z końca XIV wieku. Są to zabytki o tyle cenne, że w owych procesach zeznawali na ogół ludzie prości, nie znający łaciny, mówili wiec po polsku i tak też zapisano ich zeznania. Ponadto wypowiedzi świadków często noszą znamiona języków regionalnych, wzbogacając naszą dzisiejsza wiedzę i rozwoju dialektów. Wynika z nich np. że małopolskie - "Bogufał", "dzierżeć", "Mikołajowi" w wielkopolsce brzmiało: "Boguchwał", "trzymać", "Mikołajewi'. Ważne jest też to, że są to skrupulatnie zapisywane dokumenty, uwzględniające daty i miejsca rozpraw.
"Kazania gnieźnieńskie"
to zbiór kazań, z których 103 spisano po łacinie, a tylko 10 po polsku, jednak teksty łacińskie zawierają liczne glosy. Kazania pochodzą z początku XV wieku z terenów wielkopolski. Styl, jakim zostały napisane, wskazuje, że były przeznaczone dla prostego ludu.
"Biblia królowej Zofii" (tzw. szaroszpatacka)
jest to przekład Biblii pochodzący z połowy XV wieku, do dziś zachowała się tylko część dzieła, dokładnie 185 kart. Nazwa pochodzi od imienia królowej Zofii, żony Władysława Jagiełły, dla której dokonano owego przekładu, szaroszpatacka, bo w Sarospataku - węgierskiej miejscowości - go odnaleziono. Tłumacz posługiwał się najprawdopodobniej czeskim przekładem, ponieważ tekst pełen jest obcych naleciałości. Oryginał zaginął w czasie drugiej wojny, obecnie dysponujemy tylko fotokopią. Zapis jest charakterystyczny, ponieważ zawiera zarówno formy starsze, już wychodzące z użycia, jak i nowe, np. czas przeszły pojawia się w starej formie złożonej "dał jest" i w nowszej prostej "dał'.
"Psałterz puławski"
jest to piętnastowieczny przekład psalmów. Oprócz treści utworów zawiera też ich wyjaśnienia. Szczególnym zjawiskiem jest tu zapis samogłosek nosowych jako dwóch różnych dźwięków, podczas gdy w innych zapisach z tego okresu nadal występuje jeden znak. Język, jakim zapisano ów przekład, nosi znamiona mowy wielkopolskiej.
4. Średniowieczna parenetyka – uniwersalizm kultury
Epos rycerski, władca doskonały
np. "Pieśń o Rolandzie", wierszowany utwór opisujący czyny rycerzy, zawierał wzorzec średniowiecznego rycerza.
Cechy:
- utwór najczęściej wierszowany
- mówi o losach historycznych rycerzy, postaci
- akcja dzieje się na tle przełomowych, najważniejszych wydarzeń narodu
- hiperbolizuje (wyolbrzymia) czyny rycerzy
- idealizuje głównego bohatera
- czyni jego czyny niezwykle ważnymi, wybitnymi, wyróżniającymi się
- tematem są najczęściej walki i heroiczne czyny rycerzy
Władca doskonały:
− troszczy się o kraj i o poddanych
− dobry rycerz
− dobry chrześcijanin (miłosierny)
− sprawiedliwy i wyrozumiały
− bronił granic
− szybkość podejmowania trudnych decyzji
− dobro ogółu przedkłada nad dobro własne
Etos rycerski, kodeks rycerski
Postępowanie rycerzy w Europie średniowiecznej opierało się na specjalnym etosie rycerskim. Etos (z greki: ethos - zwyczaj, obyczaj) jest to zbiór obyczajów, norm, wartości, wzorów postępowania składających się na styl życia i charakter stanu rycerskiego, określający odrębność tej grupy. Etos rycerski uwzględniał kodeks rycerski, czyli niepisanego zbioru zasad etycznych, moralnych i zawodowych:
Bądź zawsze oddany Bogu, Ojczyźnie, Panu.
Nigdy nie bądź tchórzliwy.
Bądź ambitny i podążaj do celu.
Przegrane bitwy znoś z honorem.
Bądź wzorem dla innych.
Szanuj ludzi wokół siebie.
Dobro i prawość przed niesprawiedliwością broń.
Bądź hojny dla ludzi w potrzebie.
Bądź wierny swym zasadom i ideałom.
Nie krzywdź słabszych.
Najważniejsze kryteria etosu rycerskiego:
dobre urodzenie – bardzo dobrze było widziane legitymowanie się przez rycerza drzewem genealogicznym, bowiem stanowiło to powód do dumy i określało wysoką pozycję społeczną;
solidarność – chodziło tu o solidarność w obrębie stanu rycerskiego, urzeczywistnieniem tej zasady było tworzenie bractw, a następnie towarzystw rycerskich;
hojność – rozrzutności była mile widziana, ponieważ stanowiła element opisywanych chwalebnych czynów rycerza. Rycerz winien być szczególnie hojny dla Kościoła, wdów oraz sierot i trubadurów, którzy rozsławiają jego imię;
żądza sławy – jedna z cech rycerzy, która zdobywali zarówno podczas ćwiczeń, turniejów jak i podczas wojny;
odwaga – to kryterium zrozumiałe samo przez się dla wojownika. Jednak rycerze często szarżowali tą cechą, po to by zdobyć jeszcze większą sławę, nawet jeśli wyczyn zagrażał życiu. Dla rycerza ważna była nie tyle walka i zwycięstwo, ile styl w jakim to zwycięstwo został odniesione;
wierność danemu słowu – rycerz nie mógł dopuścić, żeby słowo dane ( szczególnie swojemu seniorowi ) nie było dotrzymane. Nieco inaczej wyglądało to w stosunku do poddanych. Sprzeniewierzenie się danemu słowu oznaczało plamę na honorze;
etyka walki – obok odwagi to najważniejsze kryterium etosu rycerskiego, rycerz dbał o równość walki i szacunek do przeciwnika (szczególnie dobrze urodzonego). Lancelot wołał: „Nie zabiję nigdy rycerza, który spadł z konia. Boże broń mnie przed takim czynem!!!;
siła fizyczna – rycerz, który podejmuje walkę nie mógł być słaby fizycznie powinien wyróżniać się tężyzną fizyczną, która jest nieodzowna nie tylko w walce, ale i w noszeniu zbroi rycerskiej;
wdzięk –wyćwiczony rycerz powinien dobrze trzymać się na koniu, pięknie tańczyć, chętnie uczestniczyć w turniejach, dbać o swój wygląd;
szlachetność wobec kobiet – to obowiązkowa cecha idealnego rycerza, który walcząc w boju jednocześnie sławi imię swojej wybranki, damy serca, którą winny jest otaczać kultem.
Kultura dworska
„Pieśń o Rolandzie” (wzór idealnego rycerza)
Przykładem wzorca parenetycznego jest hrabia Roland, bohater „Pieśni o Rolandzie” (XII w.). Poemat ten opiewa męstwo i śmierć „rycerza bez skazy”, przedstawianego na wzór legendarnych postaci ludowych i bohaterów homeryckich.
Roland należał do grona wybitnych rycerzy i wodzów cesarza Karola Wielkiego. W 778 roku dowodził tylną strażą wojsk francuskich. W czasie zasadzki odznaczył się wielką odwagą i męstwem. Dzielnie walczył z wrogiem narażając swoje życie. Mimo nalegań Oliwiera (przyjaciela) nie wzywał na pomoc wojsk Karola Wielkiego, gdyż nie chciał okazać się tchórzem.
Wyobrażenie o swym honorze i nadmierna duma nic pozwoliły mu zrozumieć odpowiedzialności za innych. Zadął w róg ostatkiem sił, by cesarz mógł pomścić śmierć tylu prawych rycerzy. Widzimy więc, że Roland, rycerz Karola Wielkiego, ginie w obronie wiary w walce z pogańskimi Saracenami.
Jest to bohater idealny ‐ skupia w sobie cechy najwyżej cenione w epoce średniowiecza. Jest odważny aż do szaleństwa, szlachetny. Zawsze postępuje w zgodzie z kodeksem rycerskim. Jest bezgranicznie oddany ojczyźnie „słodkiej Francji” i wierny swojemu królowi. Jako wzorowy chrześcijanin walczy w obronie wiary. Potrafi być prawdziwym przyjacielem i sam ma oddanego, wiernego aż do końca przyjaciela (Oliwiera). W chwili śmierci poleca przyjaciół Bogu i ma nadzieję, że zasłużył na zbawienie wieczne.
„Dzieje Tristana i Izoldy” (wzór idealnego kochanka)
Tristan był synem króla Kornwalii. Jego rodzice zostali zabici podczas najazdu. Dotarł na wyspę króla Marka. Wysłał Tristana aby ten znalazł mu królową. W czasie powrotu Tristan i Izolda wypili napój miłosny i zakochali się w sobie. Spotykali się że sobą potajemnie. Kiedy król dowiedział się o tym skazał ich za to na śmierć. Oni uciekli i ukryli się w lesie. Po pewnym czasie Tristan oddał ją królowi a sam wyjechał z kraju. Po powrocie ciężko zachorował i umarł. Izoldę i Tristana pochowano obok siebie. Codziennie krzew wyrasta z grobu Tristana i przerasta do grobu Izoldy.
Święty, hagiografia
Wzory religijne ‐ ascetów i świętych (np. „Żywot św. Wojciecha”) powstawały w klimacie teocentryzmu. Człowiek wybierający drogę umartwiania się rezygnował z wygód życia ziemskiego, doskonalił się w cnocie i pobożności. Pragnął zapewnić sobie szczęście wieczne po śmierci oraz zdobyć aureolę świętości, a z nią wielką sławę i uwielbienie ze strony wiernych.
hagiografia ( gr. hagiographta, od hkgios = święty + grkphb = piszę) ‐ żywoty świętych, legendy o ich życiu i czynach; dział piśmiennictwa biograficznego (biografia) ukształtowany w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, należący do podstawowych gatunków piśmiennictwa średniowiecznego (najsłynniejsze dzieło to Złota Legenda Jakuba da Voragine z XIII w.). H. średniowieczna korzystała nie tylko z wiedzy źródłowej, ale też z obiegowych wątków apokryficznych (apokryf), baśniowych, romansowych i nowelistycznych. Ważnym okresem w dziejach h., była kontrreformacja; wtedy powstało m. in. najwybitniejsze pol. Dzieło tego gatunku ‐ Żywoty świętych P. Skargi.
Asceza
„Legenda o św. Aleksym”
Najpopularniejszy wzorzec ascety przynosi „Legenda o św. Aleksym” ‐ znana w Europie już w XI wieku, a na język polski przełożona w 1454 roku. Bohater pochodził ze znakomitego, książęcego rodu, wiódł dostatnie i wesołe życie. Jako dorosły człowiek z całą świadomością odrzucił dobra doczesne, zrezygnował ze szczęścia osobistego ‐ po ślubie z księżną opuścił ją, całkowicie poświęcając się Bogu. Skazał się dobrowolnie na poniżenie i cierpienie, umartwiał ciało. Jako żebrak głodował, cierpliwie znosił ciężkie warunki atmosferyczne, modląc się chwalił i wielbił Boga.
Umarł pod schodami własnego domu, gdzie cierpiał nie rozpoznany przez rodzinę. Wylewano na niego pomyje i poniżano, ale on znosił wszelkie upokorzenia.
Nagrodą za święty, męczeński żywot było zbawienie wieczne w aureoli świętości. W czasie śmierci Aleksego działy się cuda: dzwony same dzwoniły, chorzy odzyskiwali zdrowie. Jego martwe ciało stało się relikwią i miało moc uzdrawiającą.
„Pochwała stworzenia” św. Franciszka
Jak głosi średniowieczny przekaz, święty Franciszek, złożony chorobą u Świętego Damiana, wyśpiewał swoistą pochwałę stworzenia, która dziś zostałaby nazwana hymnem pochwalnym, peanem na cześć Stwórcy.
Pochwała Stworzenia to wstęp do Kwiatków św. Franciszka.
Zawiera w sobie najgłębszą pochwałę Franciszka dla dzieł przyrody. Niczym z boskiego aktu stworzenia autor wymienia słońce, księżyc, gwiazdy, wiatr, wodę, ogień oraz ziemię, nadając im charakter personifikacji, przydając im jakby cech ludzkich. O słońcu mówi, że jest przede wszystkim naszym szlachetnym bratem. Słońce ukazane jest jako stwarzające dzień, piękne i promienne. Zresztą przymiotami rodzeństwa określa także i inne dzieła przyrody, które tak naprawdę są emanacją boskiej mocy, siły i dobroci. Dla św. Franciszka pochwała ziemi jest czymś naturalnym i oczywistym. W jego oczach przez siły przyrody przemawia Bóg i jego wszechogarniająca dobroć i łaska. Symptomatyczne jest także chwalenie samego Stwórcy na początku każdego wersu, co z tekstu czyni hymn. Natomiast w ostatnim słowie autor chwali matkę ziemię, czyli siłę, która nas jakby na świat wydała i do której zmierzamy, ku krańcowi życia.
5. Kult Maryjny
„Bogurodzica”
Jest to pieśń poświęcona Bogu. Adresat to Maryja i Jan Chrzciciel. Ma charakter pieśni‐modlitwy skierowany do „Bożyca”, Syna Bożego, za pośrednictwem Bogurodzicy i Jana Chrzciciela. Prośba dotyczy dostatniego życia na ziemi i szczęścia.
„Bogurodzica” to najstarszy ze znanych utworów poetyckich, pisanych po polsku. Dwie pierwsze zwrotki pochodzą z przełomu XII i XIII wieku. Następne były dopisywane. Tekst z końca XV wieku liczy 15 zwrotek, a z XVI wieku ‐ już 22 zwrotki. Jest to pieśń całkowicie oryginalna, nie odnaleziono żadnego obcojęzycznego pierwowzoru. „Bogurodzicę” należy zaliczyć do nurtu poezji pisanej z myślą o wykonywaniu jej z muzyką (tzw. poezja meliczna), gdyż oprócz tekstu znajdują się nuty do śpiewu, zapisane dawnym systemem oznaczania nut. Podobizna najstarszego z zachowanych odpisów (z początku XV wieku) jest przechowywana w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.
• Cechy:
− rymy parzyste
− precyzja kompozycji (regularność)
− parabolizm składniowy (podobieństwo składniowe, występują regularnie te same elementy)
− wiersz zdaniowy (koniec wers, koniec zdania)
− rozkaźniki
− apostrofy
• Trzy hipotezy powstania:
− schyłek X w.
− XII/XIII w.
− hymn dynastii Jagiellonów - XIV w.
• Archaizmy:
− leksykalne (wyrazy dziś nie używane)
− fonetyczne (wyrazy o zmienionym brzmieniu)
− składniowe (dawne zasady budowy zdania, które dzisiaj już nie funkcjonują)
− fleksyjne (wyrazy używane ale w zmienionej formie gramatycznej)
− semantyczne (znaczenie wyrazu zostało zmienione)
„Lament świętokrzyski” (Żale Matki Boskiej pod krzyżem)
Utwór składa się z 20 zwrotek. Reprezentuje gatunek tzw. skargi, żalu Matki Boskiej płaczącej pod krzyżem Chrystusa. Ukazuje losy swego Syna od momentu biczowania aż po przybicie go do krzyża. Cały czas współcierpi z nim. Prosi ludzi o użalenie się nad nią. Autor widział w niej przede wszystkim cechy ludzkie, chwile słabości i sprzeciw wobec wydarzeń, w których uczestniczyła.
• Budowa utworu
Utwór zbudowany jest z trzydziestu ośmiu wersów. Składają się one na siedem strof, w których jest od czterech do sześciu wersów, oraz na zakończenie napisane dystychem (czyli dwuwersem). Występują rymy („młody” – „gody”, „żenie” – „narodzenie”, „nosiła” – „miła”).• Gatunek literacki
Lamentu świętokrzyskiego nie da się jednoznacznie skategoryzować. Utwór ma w sobie cechy przynajmniej czterech różnych gatunków literackich. Można powiedzieć, że jest zarówno: lamentacją, fragmentem misterium, pieśnią pasyjną, jak i planktem.• Kreacja podmiotu lirycznego
Podmiotem lirycznym w Lamencie świętokrzyskim jest Matka Boska. Cierpi ona z powodu utraty syna. Wypowiada się w pierwszej osobie, stosując bezpośrednie zwroty do adresata. Adresatem tym jest każdy człowiek. Matka Boska znajduje się na ziemi, obok ludzi. Przypisana jest jej sfera profanum. Kiedy cierpi, robi to na sposób człowieczy, nie ma w niej boskości. Do jej kreacji wykorzystany został motyw Stabat Mater Dolorosa (czyli z łaciny: ‘Stała Matka Boleściwa’; słowa tej łacińskiej sekwencji napisał Jacopone da Todi w XIV wieku.).
5. Motyw śmierci w średniowieczu
„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”
• Motyw danse macabre
To jedno z najważniejszych dzieł polskiej poezji średniowiecznej – stanowi doskonały przykład realizacji motywu danse macabre w literaturze. Tytułowa konwersacja człowieka uczonego ze śmiercią szybko przybiera hierarchiczny charakter. Mistrz Polikarp, przerażony jej obecnością i trzymaną przez nią kosą, nie jest równym partnerem w tym dialogu. Zadaje krótkie pytania, narzeka na zawroty głowy, prosi śmierć o odsunięcie się i odłożenie kosy. Natomiast kobieta będąca w stanie rozkładu (bo tak przedstawiana jest śmierć) snuje długie opowieści, przytaczając przykłady kolejnych ważnych i wielkich ludzi, których pozbawiła życia. Tak naprawdę to ona prowadzi rozmowę (jak taniec), Mistrz wtrąca tylko krótkie pytania, które stanowią pretekst do dłuższych oracji śmierci.
W mowach wygłaszanych przez śmierć pojawia się wiele przykładów potwierdzających fakt, iż nikt jej nie uniknie. Swoje pochodzenia wyjaśnia ona, mówiąc, że powstała, gdy Ewa zerwała zakazany owoc. Obdarzona mocą przez Boga musi teraz spełniać swoje obowiązki i doprowadzać ludzi przed oblicze Stwórcy.
• Jak uniknąć śmierci?
Mistrz Polikarp kilkukrotnie pyta śmierć o to, czy można jej uniknąć. Proponuje jej okup, zastanawia się także nad tym, by zakopać się w ziemi lub zamurować. Śmierć prędko odpowiada mu, że niezależnie od tego, co zrobi, nie uniknie jej ostrej kosy.
• Czy śmierć dotyka wszystkich ludzi?
Rozmówczyni Mistrza Polikarpa wielokrotnie podkreśla, że żaden człowiek nie jest w stanie przed nią się ukryć (jedynie Chrystus był odporny na ostrze jej kosy). Dla potwierdzenia swojej potęgi dodaje, że potrafi wcisnąć się nawet do zwierzęcych nor. Szczególnie ważne są fragmenty, w których wymienia przedstawicieli poszczególnych stanów. Nie tylko zaznacza ona, że znajdują się oni w jej mocy, ale także wymienia ich liczne przywary mające zostać „wynagrodzonymi” w czasie Sądu Ostatecznego. Te fragmenty opowieści śmierci mają znaczenie szczególne – są tekstową realizacją danse macabre (szkielety tańczące z przedstawicielami różnych stanów i zawodów), ale też stanowią bardzo cenny zapis życia średniowiecznego społeczeństwa.
• Kto powinien najbardziej bać się śmierci?
Śmierć z „Rozmowy Mistrza Polikarpa...” zaznacza w swoich wypowiedziach, że znacznie bardziej powinni obawiać się jej grzesznicy, niż ludzie postępujący dobrze i żyjący w myśl nakazów Boga. Wprowadza to do utworu charakter moralizatorsko-dydaktyczny.
„Pieśń o Rolandzie”
• Motyw Ars moriendi (sztuka umierania)
Średniowiecze było epoką, w której średnia długość ludzkiego życia wahała się między wiekiem 25 a 30 lat. Nie może zatem dziwić, iż w okresie zupełnie zdominowanym przez religię chrześcijańską nieustannie przypominano o przemijaniu. Bardzo mocno wierzono, iż człowiek – poczyniwszy odpowiednie przygotowania – ma większą szansę na to, aby znaleźć się w niebie. W tym celu powstawały rozmaite poradniki dobrego umierania. Można było wyczytać w nich wskazówki dotyczące właściwego postępowania w obliczu śmierci. Motyw ten przeniknął także do sztuk plastycznych oraz literatury (np. „Skarga umierającego”).
• „Pieśń o Rolandzie”
Jest ona jednym z najważniejszych dzieł średniowiecznej epiki francuskiej, napisanym najpewniej ok. XII stulecia. Przedstawia ono autentyczne wydarzenia historyczne – wyprawę Karola Wielkiego do Hiszpanii, gdzie jego armia starła się z wojskami Saracenów, co miało miejsce w 778 r. Jednak w „Pieśni o Rolandzie” fakty historyczne zostały nieco przekłamane w celu zwiększenia dramatyzmu losów tytułowego bohatera. W czasie opuszczania Hiszpanii przez wojska władcy Franków doszło do bitwy w wąwozie Roncevaux. Utwór opisuje ją jako starcie z Saracenami (źródła historyczne podają, że Franków zaatakowali Baskowie), w którym śmierć poniósł dowódca straży tylnej armii Karola Wielkiego – Roland.
• Śmierć rycerza
Tytułowy bohater otrzymał od swego władcy pozwolenie, aby wezwać pomoc w razie niebezpieczeństwa. Jednak Roland, mając na uwadze swój honor rycerza, postanowił samemu stoczyć bitwę z niewiernymi. Wojska Saracenów osaczyły armię Franków i, pomimo heroicznej postawy rycerzy Karola Wielkiego, wymordowały przeciwników. Śmierć ponieśli także Roland i jego przyjaciele. Śmiertelnie raniony i wyczerpany bohater zdążył jednak przygotować się na spotkanie z Bogiem.
Roland przed śmiercią dotarł na wzniesienie. Tam ułożył się twarzą w kierunku Hiszpanii, by dać znać, że odchodzi jako zwycięzca i wojownik nielękający się wroga. Miał ze sobą atrybuty dowódcy i rycerza: róg oraz wspaniały miecz Durendal, w którym znajdowały się święte relikwie (bohater ostatkiem sił broni go przed niewiernymi). Roland wzniósł swoją prawą rękawicę, zwracając się do Boga. Później wyznał swoje grzechy i wyraził żal za nie. Bóg nie pozwala mu długo cierpieć i zsyła swoich aniołów, by zabrali wojownika do raju.
Śmierć Rolanda jest o tyle niezwykła, że bohater, mając pełną świadomość rychłego końca, nadal czyni to, co nakazuje mu etos rycerski. Najpierw czule żegna się ze swoim orężem i ukrywa go pod własnym ciałem, a jego myśli kierują się w stronę ukochanej ojczyzny oraz Karola Wielkiego. Na znak swojej religijności kładzie się on najpierw twarzą do ziemi, co było formą pokuty i symbolizowało pokorę wobec Boga. Najbardziej uderzający jest fakt, iż Roland w obliczu śmierci nadal wykazuje się wielkim bohaterstwem. Odchodzi sam, lecz nie rozpacza. Jest dumny i swoją postawą daje do zrozumienia, że nie przeląkł się wrogów, czego dowodem był już sam fakt niewezwania pomocy.