Pojęcie wychowania było i nadal jest różnie definiowane. Istnieje z pewnością tyle definicji tego pojęcia, ile jest współcześnie teorii i nurtów z nim związanych.
S. Kunowski wyróżnił cztery grupy definicji wychowania:
1. prakseologiczne – wychowanie równoznaczne jest z oddziaływaniem wychowawców na wychowanków, czyli ich urabianiem,
2. ewolucyjne – upatrujące w wychowaniu procesu samorzutnego rozwoju wychowanka,
3. sytuacyjne – doceniające uwarunkowani środowiskowe w procesie wychowania, łącznie z tzw. sytuacjami wychowawczymi,
4. adaptacyjne – podkreślające wymierne efekty wychowania(np. przystosowanie wychowanka do wymagań i oczekiwań społecznych).
Wychowanie to świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem, a wychowawcą, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka.
A. Gurycka – dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych, instytucjonalnych, interpersonalnych, pośrednich i bezpośrednich, wywołujących zmiany w osobowości człowieka, który poddawany jest tym oddziaływaniom.
R. Schulz – planowa aktywność człowieka, zorientowana na osiągnięcie pewnych celów, tj. pewnych pożądanych i trwałych zmian w osobowości ludzi.
E. Durkheim – oddziaływanie pokoleń dorosłych na ye, które nie dojrzały jeszcze do życia społecznego.
Proces wychowania jest systemem czynności wychowawców i wychowanków, umożliwiający wychowankom zmienianie się w pożądanym kierunku, a więc kształtowanie i przekształcanie uczuć, przekonań i postaw społecznych, moralnych, estetycznych, religijnych, kształtowania woli i charakteru oraz przestronny rozwój osobowości. Proces ma charakter celowy, planowy i jest rozłożony w czasie.
Na jakość i głębokość zmiany składa się m.in. jakość norm, klarowność ich przekazu, stopień dokładności odbioru, zgodność lub niezgodność z dotychczasowymi przekonaniami jednostki, siła i trwałość przeżycia osobistego tych norm oraz życiowe zastosowanie.
Proces i wyniki wychowania kształtują się pod wpływem:
Świadomego i celowego oddziaływania odpowiedzialnych za wychowanie osób i instytucji (m.in. rodziców, nauczycieli, szkoły, organizacji społecznych)
Systemu wychowania równoległego, a zwłaszcza odpowiednio zorganizowanej działalności środków masowego oddziaływania.
Wysiłków jednostki nad kształtowaniem własnej osobowości.
Struktura procesu wychowania :
• obejmuje planowy cel wychowawczy
• sytuacje wychowawcze, czyli splot warunków i faktów, całokształt okoliczności, towarzyszących oddziaływaniu wychowawczemu; jak również środowisko w jakim ten proces przebiega
• doświadczenia wynoszone z sytuacji wychowawczych
• elementem struktury wychowawczej są elementy i wyniki procesu
Cechy wychowania wg Łobockiego:
- Złożoność: zachowanie człowieka zależy zarówno od uwarunkowań zewnętrznych jak i uwarunkowań wewnętrznych - złożoność wychowania polega z jednej strony na asymilacji , a z drugiej – na akomodacji - akceptacja i uwewnętrznienie norm postępowania
- Intencjonalność: - wychowawca jest świadomy celów jakie pragnie realizować,- wychowanie obejmuje wyłącznie wpływy intencjonalne,- nie należy szkodzić swym wychowankom,- wywieranie wpływów ogranicza się do towarzyszenia w rozwoju i samorealizacji wychowanków lub świadome wycofywanie się wychowawcy w miarę zwiększania się samodzielności wychowanka,- wychowawca nie ma prawa narzucać wychowankom określonego stylu życia;
- Interakcyjność: oznacza współdziałanie ze sobą wychowawcy i wychowanka na zasadzie wzajemności- każdy z partnerów jest zarówno podmiotem jak i przedmiotem oddziaływań- wychowanek nie jest i nie może być jedynie biernym odbiorcą wpływów wychowawczych - wychowanie nie może stać się jednokierunkowym oddziaływaniem- wychowawca powinien starać się wyzwalać aktywność;
- Relatywność: jest związana z trudnościami jakich dostarcza przewidywanie skutków oddziaływań wychowawczych,- na wychowanka nie oddziałuje sam wychowawca,- wpływy środowiska rówieśniczego, lokalnego oraz środki masowego przekazu.
- Długotrwałość: – każdy człowiek podlega przemianom własnej osobowości niemal przez całe życie. - o wychowaniu można mówić także w odniesieniu do osób dorosłych- długotrwałość wychowania mówi o konieczności dokonywania zmian u samych wychowawców- wychowawca może od wychowanka wiele nauczyć się, długotrwałość wychowania łączy się także z systematycznością.
Do podstawowych składników wychowania tradycyjnie zalicza się:
Wychowanie umysłowe: kształtowanie pozytywnej motywacji i postaw wobec nauki jako wytworu umysłu ludzkiego, wobec pracy umysłowej i zaszczepianie wychowankom potrzeby rozwijania własnego umysłu.
Wychowanie moralne: ogół świadomych oddziaływań wychowawczych i działań własnych wychowanka, których celem jest ukształtowanie dyspozycji psychicznych warunkujących zachowanie moralne jednostki jako członka zbiorowości ludzkiej. Do dyspozycji tych zalicza się wrażliwość na wartości moralne związane z nią postawy moralne i motywacje jako czynniki warunkujące zgodności postępowania jednostki z pełnioną przez nią rolą społeczną.
Wychowanie religijne: system wychowania oparty na podporządkowaniu działalności edukacyjnej założeniom jakiegoś wyznania; w Polsce takim wyznaniem jest przede wszystkim religia rzymskokatolicka, z którą utożsamia się większość społeczeństwa. Najważniejszą rolę w wychowaniu religijnym spełnia dom rodzinny. Tu dziecko zdobywa swoje pierwsze przeżycia religijne.
Wychowanie obywatelskie: składnik wychowania obejmująca ogół oddziaływań wychowawczych oraz działalność własną wychowanków w celu uświadomienia im mechanizmów funkcjonowania nowoczesnego Państwa oraz obowiązków i praw obywateli tego państwa, a zarazem wdrożenia do realizacji czekających, ich obowiązków oraz do korzystania z przysługujących im praw.
Wychowanie estetyczne: jeden ze składników wychowania i wielostronnego kształcenia, rozumiany jako ogół świadomych oddziaływań na wychowanka i jego działań własnych, w których wartości estetyczne i artystyczne wykorzystuje się do pogłębienia życia uczuciowego, rozwoju aktywności twórczej i samoekspresji wychowanka oraz umożliwienia mu kontaktu z różnymi dziedzinami sztuki.
Wychowanie fizyczne (zdrowotne) wg WHO osiągnięcie przez wszystkich ludzi na świecie poziomu zdrowia, który umożliwia im twórcze Zycie pod względem społecznym i ekonomicznym; system działalności wychowawców i wychowanków, której celem jest opanowanie przez wychowanków wiedzy o organizmie ludzkim, jego stronie fizycznej, psychicznej i społecznej, ukształtowanie ich umiejętności, sprawności i postaw warunkujących zachowanie i doskonalenie zdrowia oraz stosowanie wymagań higieny w życiu osobistym i społecznym.
Kształcenie -to ogół czynności i procesów zmierzających do przekazywania uczniom wiadomości z poszczególnych dziedzin wiedzy, ukształtowania określonych umiejętności i nawyków, rozwinięcia zainteresowań i zdolności poznawczych ( myślenie, spostrzeganie, uwaga, pamięć, wyobraźnia).
Ponadto celem kształcenia jest kształtowanie u uczniów określonych postaw, wdrożenie do samodzielnej, systematycznej pracy, wpojenie wartościowych zasad postępowania - inaczej mówiąc wszechstronny indywidualny rozwój.
Kształcenie zawodowe zapewnia zdobycie kwalifikacji w zakresie wybranej specjalności.
Kształcenie permanentne ( ustawiczne) stale odnawianie i doskonalenie kwalifikacji ogólnych i zawodowych, we współczesnym świecie kształcenie nie może ograniczyć się do okresu nauki szkolnej, musi trwać przez całe życie.
Kształcenie równoległe trwa przez całe życie, ma charakter niesystematyczny obejmuje wpływ wychowawczy rodziny, rówieśników, sąsiadów, środowiska społecznego, turystyki, czytelnictwa, sportu.
Kształcenie wielostronne ( twórca W. Okoń ) to taki rodzaj kształcenia, w którym uczniowie samodzielnie lub pod kierunkiem nauczyciela stosują zróżnicowane środki i sposoby obejmujące przyswajanie wiedzy czerpanej z różnych źródeł odkrywania nowych wiadomości poprzez rozwiązywanie problemów, przeżywanie różnorodnych wartości oraz indywidualną, grupową i zbiorową działalność praktyczną.
Proces kształcenia składa się:
NAUCZYCIEL
1. Uświadomienie uczniom celów i zadań dydaktycznych, stawianie problemów.
2. Zaznajomienie uczniów z nowym materiałem.
3. Kierowanie procesem uogólnienia.
4. Utrwalanie wiadomości.
5. Kształtowanie umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń.
6. Łączenie teorii z praktyką.
7. Kontrola i ocena wyników nauczania.
UCZEŃ
1. Powstanie określonych nawyków uczenia się, ładu wewnętrznego i zewnętrznego.
2. Określona działalność praktyczna, obserwacja, rozwiązywanie problemów i przyswojenie gotowych wiadomości.
3. Opanowanie pojęć i sądów ogólnych przez operację myślową, rozwiązywanie problemów.
4. Systematyzowanie wiedzy.
5. Nabywanie umiejętności.
6. Działanie praktyczne służące wytworzeniu zmian w otoczeniu.
7. Samokontrola.
KSZTAŁCENIE = NAUCZANIE + UCZENIE SIĘ
Nauczanie-działalność nauczyciela, o charakterze planowej, celowej pracy, ukierunkowanej na wyposażenie uczniów w wiadomości, umiejętności i nawyki oraz rozwijanie ich uzdolnień. Nauczanie jest procesem możliwym pod warunkiem, że oba podmioty w nim uczestniczące - nauczyciel i uczeń (uczniowie), w równym stopniu zainteresowane są osiągnięciem wyznaczonych wzajemnie zadań programowych.
Uczenie się- proces zdobywania i gromadzenia doświadczeń, w wyniku czego powstają nowe formy zachowania się i działania lub następuje modyfikacja zachowań i działań wcześniej nabytych. Wskutek uczenia się opanowany zostaje cały system wiadomości, umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń, przekonań. Terminu uczenie się używa się zarówno w znaczeniu wąskim - dla określenia świadomego i zamierzonego zdobywania wiadomości i umiejętności, jak i w znaczeniu szerokim - dla określenia zarówno uczenia się zamierzonego, jak i nie zamierzonego (mimowolnego).
Teoria wielostronnego kształcenia W. Okonia zakłada istnienie zależności pomiędzy sposobami uczenia się, a samym sposobem poznawania świata przez człowieka. Poznanie to odzwierciedla się w czterech kategoriach zdań składających się na wiedzę naukową: opisie, wyjaśnieniu, ocenie, normie.
| Strategie uczenia się | Metody nauczania | Składniki treści nauczania | Postawy ucznia | Strategia działań nauczyciela |
|---|---|---|---|---|
| przyswajanie | podające | opisujące | receptywna | informacyjna |
| przeżywanie | eksponujące | oceniające | afektywna | emocjonalna |
| odkrywanie | problemowe | wyjaśniające | badawcza | problemowa |
| działanie | praktyczne | normatywne | aktywna | operacyjna |
Edukacja- to ogół wpływów na jednostki i grupy ludzkie, wpływów sprzyjających ich rozwojowi i wykorzystywaniu posiadanych możliwości w maksymalnym stopniu, aby stały się świadomymi i twórczymi członkami wspólnoty społecznej, narodowej, kulturowej i globalnej oraz by stały się zdolne do aktywnej samorealizacji.
Na takie pojęcie edukacji według Zbigniewa Kwiecińskiego składa się 10 procesów:
Globalizacja - dotyczy zagadnień obejmujących swym zasięgiem wszystkich mieszkańców Ziemi, w tym np. ochrony środowisk, wojen, problemów globalnych
Etatyzacja - państwo i jego niezawisłość, ustrój, sprzymierzeńcy i przeciwnicy
Nacjonalizacja - problemy narodu, edukacja dla narodu
Kolektywizacja (wtórna socjalizacja) - istnienie w grupach społecznych, w tym polityczność związana z przynależnością do danej grupy społecznej
Polityzacja, biurokratyzacja, profesjonalizacja - profesjonalizm zawodowy, odpowiedzialność, organizacja i instytucje
Socjalizacja (uspołecznienie pierwotne) - rodzina i społeczność lokalna
Inkulturacja i personalizacja - wchodzenie w kulturę, dostęp do wartości ogólnoludzkich
Wychowanie i jurydyfikacja - wprowadzanie w prawo, uświadamianie, co czyni człowieka obywatelem danego kraju, uczestnikiem w systemie prawnym
Kształcenie i humanizacja - stawanie się coraz bardziej osobą ludzką, również w wymiarze duchowym
Hominizacja - stawanie się człowiekiem w sensie rozwoju biologicznego
Wszystkie te procesy, stanowią szeroko pojęta edukacje ich harmonia jest wtedy, gdy wzajemnie te procesy nie znoszą się, nie przeciwstawiają sobie, żaden nie dominuje i żaden nie jest stłumiony, procesy te powinny wiec stworzyć tzw. Dziesięciościan regularny. Rezultatem tak zharmonizowanych oddziaływań była by jednostka nie tylko w pełni i wielostronnie rozwinięta do maksimum swoich możliwości, ale jednocześnie świadomie zmieniająca siebie i otaczający świat
Kultura- termin używany w antropologii i naukach społecznych w znaczeni dużo szerszym niż w języku potocznym. Oznacza wszelkie właściwe człowiekowi jako gatunkowi biologicznemu wyuczone i społecznie usankcjonowane sposoby działań i zachowań, a także wytwory tych działań.
A. Kłoskowska – względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające wg wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań.
Charakterystyczne cechy kultury:
Kultura jest systemem zachowań wyłącznie wyuczonych, nabywanych przez każdego człowieka w trakcie jego rozwoju osobniczego, a nie instynktownych i wrodzonych. Proces wychowania jest długotrwałym ćwiczeniem mającym na celu wyuczenie obowiązujących w danym społeczeństwie reguł kulturowych.
Pomimo istnienia w kulturze pewnych elementów powszechnych, wspólnych wszystkim społeczeństwom, formy, w jakiej te elementy się wyrażają w poszczególnych społeczeństwach, wykazują ogromną rozmaitość.
Kultura jest systemem norm społecznie usankcjonowanych tzn. w każdym społeczeństwie wywierana jest na poszczególne jednostki presja w kierunku postępowania w sposób zgodny z przyjętymi przez daną kulturę wzorcami szacowań.
Płaszczyzny zjawisk kulturowych:
materialny- każde zjawisko kulturowe powstało dzięki istnieniu przedmiotów materialnych i dzięki materialnej formie są „uchwytne”.
behawioralny- zjawiska kultury sa złączone z zachowaniami motorycznymi, zewnętrznymi, czyli czynnościami związanymi z tworzeniem i odbiorem dzieł kultury, oraz zachowaniami werbalnymi.
psychologiczny- związany z wartościowaniem, ocenami, postawami, motywami, znaczeniami nadawanymi przez człowieka przedmiotom i zachowaniom.
aksjonormatywny- związany z normami i wartościami.
Transmisja kulturowa
1.pionowa – przekaz ponadpokoleniowy istotnych dla kultury rzeczy, starsze pokolenie przekazuje młodszym płaszczyznę materialną, behawioralną, psychologiczną, aksjonormatywną; skutkiem jest enkulturacja, kultura staje się tradycją
2.pozioma – ustalenia ludzi, ich poglądy, przekonania; wszystko to co się rozprzestrzenia