V Prawo wyznaniowe w II RP

1. Zasady polityki wyznaniowej

2. Zasady konstytucyjne

3. Status prawny kościoła katolickiego

4. Sytuacja prawna mniejszości religijnych

VII Współczesne polskie prawo wyznaniowe

1. Źródła

2. Zasady konstytucyjne

3. System regulacji stosunków państwo a związki wyznaniowe

4. Konkordat i jego obowiązywanie

Co zrobić samemu:

-sytuacja prawna związków wyznaniowych w 2 RP, zasady nieuznawania ZW, polityka II RP i ich status oraz przepisy wyznaniowe konstytucji marcowej z uwzględnieniem szczególnym pozycji kościoła rzymskokatolickiego.

-współczesna – dwie rzeczy: ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, maj 89’ oraz konkordat z 93’

II PRL

1. Polityka wyznaniowa państwa:

1948 – władzę ma Polska Zjednoczona Partia Robotnicza – władza zależna od władz radzieckich, pełna kontrola,

Władza przed 52’ wykonywana przez organy II RP, później przez formalnie demokratyczne instytucje.

Politykę wyznaniową PRL wyznaczały dwie przesłanki: ideologia marksizmu-lenizmu i zmieniające się przyczyny i względy polityczne.

PZPR – materialistyczna koncepcja świata i przeciwstawianie życia koncepcji ideologicznej(głoszonej w religiach), wrogość do religii i ZW, wraz z likwidacją kapitalizmu znikną warunki rodzące potrzeby religijne człowieka(bo brak klas), bezwzględna walka z religią

PANSTWO – wolność sumienia i wyznania, religia prywatną sprawą jednostki, rozdział Kościoła i państwa

-paradoks, bo praktycznie – brak pluralizmu, rządzi PZPR, więc jak realizować sprzeczne zasady?

Przepisy prawa wyznaniowego nie spełniały funkcji gwarancyjnych (brak sądów, cenzura prewencyjna)

Bezpośrednią politykę wyznaniową wyznaczało kierownictwo PZPR.

Brak jednej, konsekwentnie przez kierownictwo realizowanej linii:

-opcja dogmatyczna(wykorzystanie prawa, organów, instytucji państwowych i środków przymusu, represji do ograniczania działalności ZW i eliminacji religii z życia publicznego)

-i opcja realistyczna (religia w społeczeństwie jest trwała, zmiana w wyniku wymiany poglądów, dobrowolność zmian, liberalizacja polityki wyznaniowej państwa)

Wpływ na politykę polskiej PZPR miał Związek Radziecki –matka.

1953 r. – memoriał „NON POSSUMUS” S. Wyszyński przeciwstawia się rosnącym ograniczeniom kościoła

1950 – zwiera porozumienie z rządem, po 56’- cofnięto liczne ograniczenia wprowadzone w latach poprzednich

Kościół Katolicki – funkcja rzecznika interesów i dążeń społeczeństwa, jedyny gwarant pluralizmu światopoglądowego społeczeństwa, przeciwnik uniformizacji, indoktrynacji; listy, homilie, Komisja Wspólna (Mieszana) Rządu i Episkopatu, okresowe spotkania prymasa z I sekretarzem KC PZPR, wydawał opinie i oceny moralne (także w polityce); Episkopat kierował się poczuciem realizmu i zrozumieniem geopolitycznych uwarunkowań, bronił konsekwentnie praw człowieka, postulował demokratyczne przemiany ustrojowe.

1. Zasady konstytucyjne

1947 – sfałszowane wybory

Podstawowe zasady prawa wyznaniowego (Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 r.)

1. Wolność sumienia i wyznania

2. Swobodę wypełniania funkcji religijnych przez związki wyznaniowe

3. Równouprawnienie obywateli bez względu na wyznanie

4. Rozdział Kościoła i państwa

5. Ustawowa forma regulacji prawnej związków wyznaniowych

Stwierdzenia celowo bardzo ogólne.

AD A. Wolność sumienia i wyznania – obywatel podmiotem uprawnionym, bardziej ustawa karna niż konstytucyjna (bo akcentowane ograniczenia tej wolności, można pod nie było podciągnąć wszystko, brak określenia wieku (domniemanie, że pełnoletniość), brak wskazania przedmiotowego zakresu wolności; obowiązki nałożone przez państwo miały pierwszeństwo w wypełnianiu przed obowiązkami wynikającymi z nakazów religijnych. Zakres tych wolności był swobodnie ustalany i interpretowany przez organy administracji.

AD B.- Swoboda wypełniania funkcji religijnych przez ZW. przyznana swoboda prowadzenia działalności religijnej, brak określenia co należy rozumieć przez pojęcie funkcji religijnych (interpretacja zawężająca przez państwo), konstytucja ustala częściowo granice swobody wypełniania funkcji : zakaz stosowania przymusu, szerzenia nienawiści, pogardy, wywoływanie waśni i poniżania człowieka

AD C. –równouprawnienie obywateli ze względu na wyznanie; konstytucja nie wprowadza żadnych gwarancji instytucjonalnych, ani formalnych, faktyczna dyskryminacja ludzi wierzących(np. awans, zwolnienia jak tak)

AD D. – rozdział kościoła i państwa; podstawowa zasada prawa wyznaniowego, Konstytucja nie wskazuje żadnych konsekwencji szczegółowych, więc państwo ma pełną swobodę w interpretacji. Konsekwencje – laicyzacja, brak znaków, wydarzeń, w oświacie też nie, zamiar nadania państwu charakteru ateistycznego, odrzucenie zasady neutralności religijno-światopoglądowej państwa ; laicyzacja systemu prawa – uniezależnienie norm prawa państwowego i nakazów prawa wewnętrznego ZW; teoretycznie – niezależność w decydowaniu o swoich sprawach, ale praktycznie – państwo ingerowało w struktury organizacyjne, zatwierdzało statuty, zmiana struktur =ich zgoda,

Wielu kwestionuje istnienie tej zasady. Istniał tu system zwierzchnictwa rozdziałowego, czyli państwo oddzielone od ZW, ale ZW zależne od państwa.

AD E. – Ustawowa forma regulacji sytuacji prawnej ZW. Konstytucja odsyła do ustawy.

1. Ustawodawstwo wyznaniowe PRL

Najwyższa – Kostytucja z 22.07.1952r. – normy konstytucyjne

System ustawowych źródeł prawa, do którego odsyłała Konstytucja był niespójny wewnętrznie, bo rozbieżność w kierownictwie PZPR.

Dwa sposoby traktowania związków:

1. przyjęty z II RP – odrębne traktowanie każdego i indywidualne regulowanie jego położenia prawnego;

a) oparcie o konstytucje marcową; ustawowa forma przy normowaniu (dot. katolickiego i tych, które miały uregulowaną sytuację prawną w II RP i w pierwszych latach Polski Ludowej

b) znowelizowane prawo o stowarzyszeniach z 49’ – te, które nie miały uregulowanej sytuacji prawnej

1. realizowanie zasady równouprawnienia wyznań, normowanie wspólne dla wszystkich

Kościół Katolicki – marcowa mówiła, że określa to Konkordat z 1925r.

1945 – rząd uznaje konkordat za nieważny, mówiąc że stolica apostolska w czasie okupacji hitlerowskiej go naruszyła (biskupi słowaccy i niemieccy). W wyniku degradacji konkordatu KK utracił wszystkie uprawnienia

1980 – reaktywacja Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu – dialog, przygotowanie ustawy porozumienia (konkordatu)

Dwa etapy postępowania regulacyjnego – określenie stosunku państwa do określonego ZW oraz uznanie przez Rade Ministrów w formie uchwały prawa wewnętrznego lub statutu ZW.

Prawo o stowarzyszeniach znowelizowane w 1949 r. – regulował sytuację prawną związków które od 45’ czekały na te regulacje. Dwie formy: stowarzyszenie zarejestrowane(15 osób, wniosek +statut; nie jeśli wbrew prawu, porządkowi publicznemu, społecznemu, zagrożenie, : i zwykłe (3 osoby).

Akty ustawodawcze regulujące w sposób jednolity sytuację prawną ZW dotyczyły konkretnych aspektów ich sytuacji albo działalności. Dotyczyły: laicyzacji prawa, obsadzania stanowisk, cmentarzy, majątku, szkolnictwa, budowy itd.

Konwencje międzynarodowe -: Pakt Praw Cywilnych i Politycznych (16.12.1966r.) oraz Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Helsinki, 1.08.1975r.); zapewnienie każdemu uprawnień wynikających z wolności sumienia na obszarach państw wskazanych w konwencjach i dokumentach, które polska podpisała i ratyfikowała. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (10.12.1948r.) (ONZ), eliminacja wszystkich form nietolerancji i dyskryminacji

Porozumienia – 14.04.1950r. i grudzień 1956r. – pomiędzy rządem a episkopatem; formalna podstawa dla kościoła do zgłaszania protestów i informowania o tym społeczeństwo, bo władza państwowa mogła je naruszać bez formalnej przeszkody.

Orzeczenia Sądu Najwyższego – nie były źródłem prawa, ale znaczenie praktyczne; orzeczenie SN (18.04.1963r.) w sprawie osobowości prawnej jednostek organizacyjnych Kościoła Katolickiego, że posiadają parafie, diecezje i diecezjalne seminaria duchowe.

1. Uprawnienia związków wyznaniowych w PRL

1. Działalność kulturowa – organizowanie nabożeństw i uroczystości zbiorowych; procesje i pielgrzymki(poza miejscem kultu) musiały mieć osobne pozwolenia (ustawa o zgromadzeniach z 29.03.1962r.); śluby – najpierw cywilny, przedłożenie księdzu aktu; posługi religijne w szpitalach, sanatoriach, domach pomocy społecznej, zakładach karnych, aresztach śledczych, poprawczakach, schroniskach dla nieletnich – regulowały to zmieniające się rozporządzenia ministrów, udzielane przez kapelanów. KK – działalność duszpasterska w wojsku, jako jedyny. Praktyka – uniemożliwić wyjście spoza kościoła (bo przepisy: sanitarne, budowlane, drogowe, p-pożarowe).

2. Nauczanie religii – utrwalanie i rozszerzanie zasięgu wpływów ZW. po II WŚ religia była w szkole, ale nie miała statusu „obowiązkowej”. Porozumienie Rządu i Episkopatu z 56’ – swoboda nauczania religii, spory w szkołach. Ustawa z 15.07.1961r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania przesądziła o świeckim charakterze szkoły. Art. 2 – szkoły są świeckie, religia w punktach katechetycznych – lata 60’70’- kłótnie o te punkty z władzą

3. Propaganda religijna – działalność prasowa i wydawnicza – zezwolenie Głównego Urzędu Kontroli Prasy, kontrola prewencyjna, działalność limitowana – 50’ – zamykane, przejmowane, skromny przydział papieru, wyłączanie z „Ruchu”; Ustawa z 31 lipca 1981 r. o kontroli publikacji i widowisk oraz ustawa z 26.01.1984 r. o prawie prasowym – decyzje władz zaskarżony być mogły do Najwyższego Sądu Administracyjnego, bez kontroli pisma wewnętrzne. Od 1980 – katolicki ma radio, a później inne też mają radio.

4. Kształcenie duchownych –każda diecezja miała wyższe seminaria duchowne; na początku władze miały w dupie, później likwidacja niższych, później dążenie do podporządkowania wyższych; 1959 Minister Oświaty wydał zarządzenie poddające nadzorowi organom administracyjnym(program, poziom nauczania, kwalifikacje nauczycieli), poddawali represji, wysyłali alumnów do wojska i ateizowali, nie wizytowali itd. Akademia Teologii Katolickiej (ATK), Chrześcijańska Akademia Teologiczna – niekatolicka. Katolicki Uniwersytet Lubelski (KUL)

5. Autonomia i samorządność ZW: fikcja; dekret z 9.02.1953r. o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych. Musiała być zgoda administracji, usuwanie osób, katolicki się przeciwstawił, a prymas za to internowany, więzieniu, usuwanie biskupów. Po 56’ – nie musiały być zatwierdzenie władz publicznych, ale uprzednie porozumienie się. Wymagane obywatelstwo. Możliwe ograniczanie samorządności ZW. obrządek grekokatolicki po wojnie zlikwidowany, księża ginęli w obozach pracy, akcja „Wisła” – przesiedlenia głównie Ukraińców, majątek przejęty przez państwo, częściowo rozgrabiony, po 56’ – istnienie grekokatolików tolerowane, w 91’- uznane. Problem ziem zachodnich i północnych.

6. Osobowość prawna związków wyznaniowych – Kodeks cywilny z 1964 roku – wszystkie ZW – osobowość prawna określona przez przepisy ustaw określających stosunek państwa do ZW, z prawa o stowarzyszeniach i ze statutu, KK nie miał określonej sytuacji przez przepisy. Niekatolickie związki wyznaniowe uzyskały osobowość prawną w niejednolity sposób. Indywidualne akty ustawodawcze (miały osobowość prawną na mocy ich postanowień, miały statuty wewnętrzne). Jako stowarzyszenia – na mocy prawa o stowarzyszeniach. KK – najpierw wg konkordatu, później miał pełną swobodę działania w ramach obowiązujących ustaw. Luka, ale traktowano tak, jakby miały osobowość prawną. Uznawano zdolność sądową parafii, diecezji, seminariów. W 63’ Sąd Najwyższy uznał osobowość prawną KK.

7. Uprawnienia majątkowe ZW – osoby prawne = zdolność prawna. Kodeks cywilny, ustawy normujące stosunek państwa do ZW i statuty. Specjalna zdolność do spraw związanych z realizacją celów religijnych. ZW właścicielami nieruchomości i ruchomości, które umożliwiały pełnienie funkcji religijnych. Niejednolita sytuacja prawna nieruchomości. Problem własności związków, które na wskutek utraty wyznawców zaprzestały działalności religijnej. Część przejęły inne, część państwo. Majątek po Żydowskich Gminach Wyznaniowych przejęło państwo albo inne organizacje. Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego – nie był prawnym następcą. Majątek kościoła grekokatolickiego i prawosławnego przejęło państwo. Własności niemieckich związków wyznaniowych – przechodziły na własność odpowiednich polskich osób prawnych (najczęściej KK). Do 70’ – związki wyznaniowe polskie nie przejmowały po niemieckich, bo nie istniały przed 46’, tylko później. Ustawa z 23.06.1971r. o przejściu na osoby prawne KK oraz innych kościołów i ZW niektóre dawała KK. 90 kilka procent dla KK w sumie. 20.03.1950 – przejmowana od ZW nieruchomości ziemskie (rolne) powyżej 50 ha (nadwyżkę = nie mogli mieć więcej niż te 50 ha). Organy administracji rolnej wielokrotnie sabotowały wykonując tę ustawę – zostawiały mniej niż 50 ha. Powstał Fundusz Kościelny – dochody z nieruchomości + dotacje państwa _> remontowali kościoły, leczyli księży, charytatywnie. Korzystały wszystkie ZW z Funduszu. Obrót nieruchomościami – zasada specjalnej zdolności prawnej – prawo cywilne. Zakaz jak nie związane z działalnością religijną. Zgoda naczelnika gminy, miasta, dzielnicy. Darowizny, zapisy, spadki – zgoda organu administracyjnego stopnia wojewódzkiego.

8. Budownictwo kościelne – po wojnie z pomocą finansową władz – odbudowano wiele. Przed 56 – rzadko zgoda na budowę, później częściej. Zezwolenia reglamentowane, pod kontrolą, decyzje unieważniane, nie można było kupić gruntu, założyć konta w banku itd.

9. Cmentarze wyznaniowe – komunalne – niedawny wymysł, laicyzacja państwa + przejmowanie wyznaniowych. Wyznaniowe należały do ZW.

10. Dochody związków wyznaniowych – małe – ze składek wiernych, opłaty za posługi religijne, dobrowolne opłaty, dobrowolne opodatkowanie, gospodarstwa rolne, zbiórki na cele religijne, czynsze za wynajem, opłaty cmentarne, prowadzenie działalności gospodarczej, której celem było zaspokajanie potrzeb religijnych (wydawnictwa, dewocjonalia), subwencje państwowe,

11. Opodatkowanie ZW i duchowieństwa – dochodowy, od nieruchomości, gruntowy od gospodarstw rolnych, darowizn, nabycia praw majątkowych, obrotowy. Duchowni od dochodów. Jaki nastrój państwa – tak wysokie podatki. Do 56’ – instrument ograniczania działalności, po 59’ – represje, po 70’ – duża swoboda.

12. Sytuacja prawna duchownych – prawo nie określało pojęcia duchownego. Przepisy wewnętrzne ZW. prawa polityczne takie same jak każdy obywatel. Prawo wyborcze – brak ograniczeń dla duchownych. Sądowe i administracyjne – zagwarantowana tajemnica spowiedzi. Do 89’ – brak obowiązkowego ubezpieczenia społecznego – nie fair. Po 80’ ubezpieczeni ci, co mieli umowę(pracownicy biur, kurii, wykładowcy, katecheci), a osoby duchowne i zakonne (proboszcz, wikariusz) nie miały ubezpieczenia.

13. Sytuacja prawna zakonów – konstytucje zakonne były statutami, działały na podstawie prawa o stowarzyszeniach – hamowanie rozwoju przez państwo. 50’ – likwidacja szkół, zakładów charytatywnych, wydawniczych; przejęte budynki przez państwo. Wielu zakonników pełniło funkcje duszpasterskie w parafiach (bo brak pracy, bo pozamykane wszystko)

ORGANY WYSPECJALIZOWANE – nadzór nad działalnością ZW stały i ogólny; uprawnienia zapisane ogólnie, mało precyzyjne, możliwość dużej ingerencji, samowola, nadużywanie władzy, środki zabronione przez prawo; dopiero od 80’ bezpodstawne decyzje ograniczała kontrola Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Minister Administracji Publicznej

Urząd do Spraw Wyznań (po 50’) – kierował minister, podległy Premierowi, koordynowanie spraw wyznaniowych, sprawy prawne, nadzór nad wykonywaniem przepisów, realizacją wolności wyznaniowej, szkolnictwem, sprawy subsydiów, osobowe, opiniowanie jednostek, rejestracja, ewidencja, ustrój, sprawy Funduszu Kościelnego

Rada Ministrów – koordynowanie urzędu,

Minister Spraw Wewnętrznych (Bezpieczeństwa Publicznego) _> departament ds. wyznań – inwigilacja duchownych, zbieranie informacji, akcje p-ko nim (niezgodne z prawem).

WSPÓŁCZESNE PRAWO WYZNANIOWE

1. Ustawy wyznaniowe z 17 maja 1989 r. Uchwalono wtedy trzy ustawy wyznaniowe:

1. O stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego

2. O gwarancjach wolności sumienia i wyznania

3. O ubezpieczeniu społecznym duchownych

Był to przełom w polityce wyznaniowej państwa socjalistycznego.

Przygotowane przez KK i inne kościoły, nadawały nową wykładnie wyznaniowym zasadom Konstytucji z 52’. Stworzyły nowy model państwa świeckiego, odpowiadający państwie demokratyczno-liberalnym w Europie. Należy dostrzegać w ustawach wyznaniowych forpocztę dialogu i porozumień, które doprowadziły do powstania demokratycznej RP. Prace rozpoczęły się w końcu 1980, powołanie Podkomisji Prawniczej Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu i Episkopatu. Zadanie – przygotowanie ustawy o osobach prawnych KK. Rozszerzyła zakres i w 83’ przedstawiła cały projekt stosunków między państwem i KK, ale były odmienne zdania, więc odroczono. Ponownie (z inicjatywy rządu) w 87’; powołano zespół państwowo-kościelny. W 87’ z inicjatywy Polskiej Rady Ekumenicznej prace nad ustawą o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Zmieniono charakter na ustawe wykonawczą do wyznaniowych zasad konstytucji z 52’.

Uchwalone zasady = nowy system stosunków między państwem, a ZW.

1. Status prawny ZW określają przepisy ogólnie obowiązujących ustaw, o ile ustawy dotyczące spraw wyznaniowych nie wprowadzają odmiennych regulacji. Odrębne normowanie sytacji prawnej wszystkich istniejących legalnie związków wyznaniowych – państwo musiało się zgadać z innymi ZW, bo KK już miał

2. Nakaz porozumiewania się organów państwowych z organami właściwych ZW w czasie dokonywania regulacji ich sytuacji prawnej – charakter prawny Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu i Episkopatu + możliwość tworzenia takich tworów

3. Konkretyzacja uprawnień jednostki wynikającej z wolności sumienia i wyznania – rozszerzenie na cudzoziemców i apatrydów (bezpaństwowców); osoby, które pełnią służbę wojskową, będących w zakładach służby zdrowia, opieki społecznej, karnych, wychowawczych. Zakaz dyskryminacji bądź uprzywilejowania kogokolwiek ze względu na religię lub przekonania.

4. Określenie przykładowego katalogu uprawnień wypływających ze swobody wykonywania funkcji religijnych przez ZW. – uprawnienia religijne, kulturowe, oświatowe, majątkowe, charytatywne, kulturalne; prawo do posiadania Caritasu i brak nadzorowania nauki w szkołach

5. Tryb powstawania nowych związków wyznaniowych – system zgłoszeniowy, odmowa kontrolowana przez sąd administracyjny

6. Podstawową cechą państwa świeckiego jest neutralność jego organów i funkcjonariuszy w sprawach religii i światopoglądu. ZW – niezależność organizacyjna i funkcjonalna.

7. Prawo ZW do nabywania, posiadania i zbywania wszelkiego majątku ruchomego i nieruchomego, brak zezwoleń, ulgi podatkowe, celne

8. Ubezpieczeni społeczne dla osób duchownych i członków zakonu na korzystnych warunkach.